Ona tili o‘qitish metodiкasi

O‘qituvchining darsga tayyorlanishi. 
Dars samaradorligi 
o‘qituvchining unga tayyorgarlik ko‘rishiga bog‘liq. Puxta 
tayyorgarlik asosida o‘tkaziladigan dars qiziqarli o‘tadi va ko‘zlangan 
maqsadga erishadi. O‘qituvchi darsga tayyorlanar ekan, avvalo 
darsning maqsadini puxta o‘ylab ko‘rmog‘i lozim. Mashg‘ulotning 
ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari aniq, ularni o‘zaro 
uyg‘un holda qanday qilib amalga oshirish yo‘llari belgilanmasa, 
samaradorlikka erishib bo‘lmaydi. 

---

353
Darsning metodini to‘g‘ri tanlash o‘qituvchidan puxta nazariy 
bilim va pedagogik mahorat talab etadi. Yangi bilim berish darslarida 
ko‘proq muammoli o‘qitish metodiga asoslanilsa, egallangan 
bilimlarni ko‘nikma va malakaga aylantirish maqsadlarida qisman 
qayta xotiralash xarakteridagi topshiriqlardan ham, ijodiy xarakterdagi 
topshiriqlardan ham foydalaniladi. Dars metodini tanlashda o‘qituvchi 
o‘quvchilarning real o‘quv imkoniyatini, o‘rganiladigan mavzuning 
talabi kabilarni ham hisobga oladi. 
Darsga tayyorgarlik jarayonida o‘qituvchi o‘rganiladigan 
mavzuga bog‘liq ilmiy va metodik adabiyotlar bilan ham puxta 
tanishib chiqishi lozim. O‘zbek tilshunosligi fanining so‘nggi yillarda 
qo‘lga kiritgan yutuqlaridan xabardor o‘qituvchigina darslikdagi 
topshiriqlar talabini tushunadi va har bir topshiriqdan ko‘zlangan 
maqsadni ilg‘aydi. 
Ijodkor o‘qituvchi darsni darslik qolipi asosida qurmaydi, balki 
uni yaratadi. Darsga tayyorgarlik ko‘rishda o‘qituvchi darslikdagi 
qaysi mashqlardan foydalanishini, mashq shartlariga qanday 
qo‘shimchalar yoki o‘zgartirishlar kiritishi mumkinligini, mahalliy 
o‘lka materiallari bilan dars materialini bog‘lash imkoniyatlarini 
o‘ylab ko‘rishi va rejalashtirishi lozim. 
O‘qituvchi o‘quvchilarga beriladigan savollarni puxta o‘ylab 
ko‘rishi, javobga chiqariladigan o‘quvchilarni oldindan belgilashi, 
uyga beriladigan vazifani belgilashi lozim. 
O‘qituvchi yangi yo‘nalishdagi «Ona tili»dasturi va darsliklari 
bilan ishlashga ham o‘zini tayyorlashi kerak. Darsliklardagi har bir 
mashq, topshiriq, matn, rivoyat va latifa ma’lum bir maqsadni 
ko‘zlaydi va bu ko‘p hollarda yashiringan bo‘ladi. 
К
o‘nincha 
ko‘zlangan maqsad 2
–
3 mashqni bajargandan keyin ravshan bo‘ladi. 
Chunki maqsadni birinchi qadamdayoq ma’lum qilish o‘quvchining 
fikrlashiga, ijodiy mushohada yuritishiga to‘sqinlik qilishini nazarda 
tutib, mualliflar ularni bosqichma-bosqich berishgan. O‘qituvchi har 
bir mashqdan ko‘zlangan yuzaki (zohiriy), ilk bosqich maqsadni va 
asosiy (botiniy) tugal maqsadni to‘liq bilmasa, puxta bilim berishga 
erisha olmaydi. Yuzaki maqsad yordamchi vosita bo‘lib, tub 

---

354
maqsadga erishish uchun bir bosqichdir. Ayrim hollarda tub maqsadni 
topish o‘quvchining o‘ziga havola etiladi.
O‘qituvchi darslikdagi ayrim matnlarning serqirraligi, ular asosida 
turli-tuman hukmlar chiqarish mumkinligini ham unutmasligi kerak.
Darsliklarda talaygina rivoyatlar berilgan bo‘lib, ular o‘quvchidan 
ijodiy fikrlashni va o‘z nuqtayi nazarini bayon qilishni talab etadi. 
O‘qituvchi oldindan bu rivoyatlarni o‘qib, buning asosida qanday 
xulosaga kelish mumkinligini o‘ylab ko‘rishi lozim. 
«Ona tili» darsliklarida mashqlar bosqichli ketma-ketlik prinsipi 
asosida berilgan bo‘lib, ular bir necha topshiriqlidir. Shuning uchun 
o‘qituvchi mashq va undagi har bir topshiriqning maqsadini tushunishi 
lozim. Bu o‘rinda yana shuni ham alohida qayd qilish lozimki, ko‘p 
topshiriqli mashqlarda bir topshiriqni bajarib, ikkinchisini chetlab 
o‘tish o‘quvchini asl maqsadidan uzoqlashtiradi. Demak, o‘qituvchi 
darsga tayyorlanar ekan, har bir topshiriqning maqsadi, uni bajarish 
usuli, sarflanadigan vaqtni aniq hisobga olishi lozim. 
Dars reja-konspektini tuzish ham o‘qituvchidan juda katta 
mas’uliyat talab etadi. Chunki reja-konspekt darsni ilmiy-metodik 
jihatdan to‘g‘ri tashkil etishga ko‘maklashadi; 45 daqiqalik vaqtdan 
unumli foydalanish imkoniyatini yaratadi. 
Dars reja-konspektida darsning mavzusi, maqsadi, metodi, 
jihozlanishi, uy topshirig‘ining tekshirilish usuli, o‘quv 
topshiriqlaridan foydalanish tartibi, o‘quvchilarni umumlashmalar 
hosil qilishga undash yo‘llari, mustahkamlash uchun beriladigan 
topshiriqlar, hosil qilingan bilim, malaka va ko‘nikmalarni tekshirish 
maqsadida o‘rtaga tashlanadigan savollar, uyga beriladigan vazifa 
kabilar o‘z ifodasini topadi.
Bugungi kunda har bir umumta’lim maktabida ta’lim-tarbiya 
samaradorligini oshirish jiddiy vazifa bo‘lib turibdi. Buning uchun har 
bir o‘qituvchi o‘z fanini o‘qitishning eng samarali zamonaviy 
pedagogik texnologiyalarini puxta bilishi va bu sohadagi yangiliklarni 
uzluksiz o‘rganib borish orqali o‘z kasbiy mahoratini muntazam 
oshirib borishi talab qilinadi.

---

355
Hozirgi ta’lim sohasida keng rivojlanib borayotgan yo‘nalish-
lardan biri zamonaviy pedagogik texnologiyalardan unumli 
foydalanish va ularni o‘z mashg‘ulotlarida qo‘llashdan iborat.
«Pedagogik texnologiya» keng tushuncha bo‘lib, u ona tili 
ta’limining mazmunini ham, bilim va ko‘nikmalari tizimini ham, 
o‘quvchi va o‘qituvchi orasidagi munosabatlarni ham, ijodiy tafakkur 
sohibini tarbiyalashni ham o‘z ichiga qamrab oladi.
Ona tilidan ta’lim mazmuni shunday qurilmog‘i lozimki, o‘quvchi 
dars jarayonida o‘ylashga, fikrlashga, til hodisalari orasidagi 
o‘xshashlik va farqlarni aniqlashga, guruhlash va umumlashtirishga 
ehtiyoj sezsin. Buning uchun, avvalo, o‘quv topshiriqlarining 
xarakteriga e’tibor kuchaytirilmog‘i lozim. Ayniqsa, qisman ijodiy va 
ijodiy xarakterdagi topshiriqlar umumiy topshiriqlarning 70–80% ni 
tashkil etgan taqdirdagina ta’limda ko‘zlangan maqsadga erishish 
imkoniyatlari reallashadi.
Pedagogik texnologiyaning yana bir muhim talabi o‘rganilishi 
ko‘zda tutilgan mavzu yuzasidan o‘quvchilarda amaliy ko‘nikma va 
malakalar hosil qilishdir. Buning uchun amaliylik ona tili ta’limining 
asosiy va yetakchi tamoyiliga aylanishi kerak. Ona tili ta’limi 
jarayonida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini rivojlantirish o‘qituvchi 
va o‘quvchi munosabatlarini ham yaqin pedagogik hamkorlik asosida 
qurilishini talab etadi. Buning uchun o‘quvchi ta’lim jarayonining faol 
ishlovchisiga, o‘qituvchi esa shu jarayonning tashkilotchisiga, 
boshqaruvchisiga aylanishi shart: yaxshi o‘qituvchi o‘zi kam gapiradi, 
bolani ko‘proq so‘zlatadi. Shuni alohida qayd qilish joizki, o‘quvchi 
ona tili darslarida til hodisalarini mustaqil ravishda o‘zi kuzatsa, 
qiyoslasa, muayyan belgilariga qarab ularni guruhlasa, birlashtirsa, 
umumlashmalar hosil qilsa o‘quvchi tafakkurini rivojlantirish 
imkoniyatlari kengayadi.
Ona tili darslarida o‘quvchilarning ijodiy tafakkurini kengaytirish 
darsni tashkil etish usuliga ham bog‘liq. Doimiy bir xilda 
takrorlanadigan va qayta-qayta bir xil yo‘nalishdagi o‘quv 
topshiriqlaridan foydalaniladigan darslar o‘quvchini zeriktiradi, uni 
bezdirib qo‘yadi.

---

356
Ona tili ta’limining pedagogik texnologiyasi maqsadini 
belgilashdan to shu maqsadga erishganlik natijasi darajasini 
baholashgacha bo‘lgan murakkab jarayonni o‘z ichiga olar ekan, 
bunda maqsadlar etalon darajasidagi andozaga erishish vositasidir. 
Joriy nazorat baholashi esa o‘quv jarayonini shakllantiruvchi, maqsad 
bilan uning natijasi o‘rtasida aloqa vazifasini o‘tovchi omil sanaladi.
Pedagogik texnologiyaga oid adabiyotlarda ko‘rsatilishicha ayrim 
xorijiy davlatlarda o‘quvchi va o‘qituvchi uchun maqsadlarni alohida- 
alohida belgilash odat tusiga kirgan. Bunda maqsadlar o‘qituvchining 
faoliyati orqali qo‘yiladi (o‘rgatish, tushuntirish, ko‘rsatish, aytib 
berish va h.k.), o‘quvchining harakatlarida ifodalanadigan natijalar esa 
ta’lim vazifalari deyiladi. Bu vazifalarni o‘lchash, aniqlash, o‘qitishni 
qayta takrorlash imkoniga ega bolishi uchun har bir maqsadga erishish 
mezonini bilish kerak, ya’ni ta’lim maqsadi shunday qo‘yilishi 
kerakki, unga erishilganlik haqida aniq xulosa chiqarish mumkin 
bo‘lsin.
Pedagogik texnologiyalarning asosiy qoidasi ham o‘qitishni 
o‘quvchilar harakati orqali amalga oshirilishi ekan, ona tili ta’limi 
maqsadi ham o‘quvchini dars subyekti darajasiga ko‘taradi.
Ona tili ta’lim texnologiyasi o‘quvchining ta’lim jarayoni faol 
ishtirokchisi ekanligini uning har bir dars qurilmasida quyidagi 
faoliyat turlariga jalb etilishi orqali izohlash mumkin: 1)til hodisalarini 
kuzatish; 2)izlanish, hodisalar sirasini davom ettirish; 3)ayri-ayri 
hodisalarni sharhlash; 4)hodisalarni qiyoslash; 5)hodisalar o‘rtasidagi 
o‘xshashliklarni aniqlash; 6)hodisalar orasidagi farqlarni aniqlash; 
7)o‘xshashlik, farqlar asosida hodisalarni tasniflash; 8)hodisalar sirasi 
haqida umumlashma hosil qilish; 9)hodisalarning yondosh hodisalar 
bilan aloqadorligini aniqlash; 10)hodisalarni amaliy qo‘llash.
Mana shu o‘n xildagi mustaqil faoliyat turlarining bajarilishi ona 
tili ta’limi maqsadining odatdagi bir dars jarayonida voqealanishi 
bilan izohlanadi. Ayni kunda esa ona tili ta’limi yangi pedagogik 
texnologiyasida o‘ziga xos tomonlari va xususiyatlari bilan o‘z aksini 
topayotgan maqsadlarning ifodalanish tahlili shuni ko‘rsatadiki, ona 
tili ta’limida maqsadning qo‘yilishidan boshlab har bir dars 

---

357
qurilmasining etaloni sifatida unga erishuv jarayoni o‘quvchini 
mustaqil bilim olishga, izlanishga majbur qiladi.
Ona tili ta’limi texnologiyasida bu eng muhim omil bo‘lganligi 
sababli pedagogik texnologiyalar tarixida muhim muammo bo‘lgan 
har bir mavzu kesimida aniq maqsadlarning qo‘yilishi masalasiga ham 
nisbatan oydinlik kiritadi. Adabiyotlarda ta’kidlanishicha, aniq 
maqsadlarni ishlab chiqish juda murakkab masala bo‘lib, bir kishining 
qo‘lidan kelmaydi. Shuning uchun bir guruh o‘qituvchilar va 
uslubchilarning o‘zaro hamkorlikdagi faoliyati talab etiladi. Mana shu 
e’tirofdan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, o‘quvchining har bir 
dars qurilmasidagi o‘n bosqichlik faoliyati ona tili ta’limi umumiy 
maqsadining mavzular, sinflar kesimida yanada aniqlashuvi va 
oydinlashuvida muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Hozirgi kun ta’limining asosiy maqsadlaridan biri dars jarayonida 
o‘quvchilarni faollashtirish orqali ularga bilim olish yo‘llarini 
o‘rgatishdan iboratdir. Ta’lim jarayonida ilg‘or pedagogik texnologiya 
elementlari singib bormoqda. O‘qitishning interfaol usullaridan 
foydalanish bo‘yicha muayyan tajriba to‘plandi.
Ona tili darslarida ta’limning interfaol usullaridan foydalanish 
o‘quvchilarda mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini tarkib toptiradi, 
guruhlarda ishlashga o‘rgatadi, ko‘pchilik oldida o‘z fikrini bayon 
etish, o‘z nuqtayi nazarini asoslash malakalarini hosil qiladi.
Ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, mavjud 
imkoniyatlarni safarbar etish o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan 
biridir. Har bir pedagog shuni esda tutishi kerakki, dars o‘quv-tarbiya 
jarayonining asosiy shaklidir. O‘qituvchi o‘quvchilarni mustaqil 
fikrlash, mustaqil ijod qilishga o‘rgatishi lozim. Darsda beshta maqsad 
ko‘zda tutiladi: ta’lim, tarbiya, rivojlantirish, kasbga yo’llash va 
milliylik. Bu beshta maqsadni dars davomida amalga oshirish uchun 
interfaol usullardan foydalanib dars o‘tish yaqindan ko‘mak beradi. 
O‘zlashtirilayotgan tajribani to‘g‘ridan to‘g‘ri o‘quvchilarga o‘zaro 
ta’sir harakati orqali yo‘naltirish, interfaol metodlarni qo‘llab dars 
o‘tishning asosi bo‘lib, bunday yondashuvda o‘qituvchi tayyor 
bilimlarni bermaydi, balki o‘quvchilarni mustaqil izlanishga 

---

358
chorlaydi. Hozirgi zamon darsiga qo‘yiladigan eng muhim talablardan 
biri har bir darsda o‘rganiladigan mavzuning ilmiy asoslangan 
bo‘lishidir, ya’ni darsda ko‘zlangan maqsad va o‘quvchilar 
imkoniyatini hisobga olgan holda mavzu hajmini belgilash, uning 
murakkabligini aniqlash, avvalgi o‘rganilgan mavzu bilan bog‘lash, 
o‘quvchilarga beriladigan topshiriq va mustaqil ishlarning ketma-
ketligini aniqlash, darsda kerak bo‘ladigan jihozlarni belgilash va 
qo‘shimcha ko‘rsatmali qollanma bilan boyitish, interfaol metodlardan 
foydalangan holda darsda muammoli vaziyat yaratishdir. Darsga 
qo‘yiladigan asosiy talablardan biri ta’lim metodlari va usullarini bir-
biri bilan mustahkam bog‘lab olib borish samaradorligini oshirishdir. 
Darsga qo‘yiladigan asosiy talablardan yana biri barcha didaktik 
vazifalar darsning o‘zida hal etilishi, uyga beriladigan vazifalar 
o‘quvchilarning darsda olgan bilimlarining mantiqiy davomi bo‘lishi 
kerak, dars davomida o‘qituvchi o‘quvchilarning jismoniy holatini, 
ijodkorligini, tez fikrlashlarini hisobga olishi kerak, o‘tilgan har bir 
darsning o‘quvchilar bilan birga tahlil qilib borilishi ham yaxshi natija 
beradi.
Interfaol usullardan foydalanishda o‘qituvchi quyidagilarni bilishi 
lozim: