Ona tili o‘qitish metodiкasi

Yozma nutq 
esa harf va so‘zlarning ma’lum qonuniyat asosida 
o‘zaro birikuvi, tinish belgilari, har xil ajratishlar: abzaslar, paragraflar 
va gaplarni grammatik jihatdan aniq va tushunarli bayon qilish orqali 
voqelanadi. Yozma nutq ham og‘zaki nutq singari monologik, 
dialogik va polilogik shakllarga ega. 
Monologik nutq bir kishining boshqalarga qaratilgan nutqi bo‘lib, 
u himoya qilish, xabar berish, o‘qilganni qayta so‘zlab berish, o‘zi 
savol berib, o‘zi javob berish shaklida namoyon bo‘ladi. 
Dialogik nutq ikki kishi o‘rtasida amalga oshiriladi. Polilogik 
nutq esa ko‘p kishining nutqidir. Nutqning bu ko‘rinishlari o‘ziga xos 
xususiyatlarga ega. Avvalo, bu nutq turlari keng jumlalarni talab 
yetmaydi. Shuning uchun dialogik va polilogik nutq tarkibida to‘liqsiz 
gaplar juda ko‘p bo‘ladi. Bunday nutq tarkibida so‘roq va undov 
gaplar ham uchraydi. Gaplar ko‘pincha o‘zining qisqaligi bilan ajralib 
turadi. Og‘zaki dialogik va polilogik nutqda so‘z bilan ifodalash qiyin 
bo‘lgan bir qator vositalar: mimika, imo-ishoralar, ohang ham ishga 
solinadi. Fikrni berishda o‘quvchilarda bu vositalarni tarbiyalash ham 
ona tili o‘qitishning muhim vazifalaridan biridir. 
Ta’lim jarayonida ko‘pincha dialogning keng tarqalgan 
ko‘rinishi
–
suhbatdan foydalaniladi. Bu odatda o‘qituvchi va o‘quvchi 

---

307
o‘rtasidagi muloqotdir. Nutqning bu ko‘rinishi tugallangan 
jumlalardan foydalanish bilan ajralib turadi. 
Nutqning ikkinchi turi 
yozma nutqdir. 
Yozma nutq ustida ishlash 
og‘zaki nutqqa qaraganda ancha murakkab jarayondir. Chunki u 
o‘quvchidan grammatik va mazmun jihatidan to‘g‘ri jumla qurishni, 
har bir so‘zni o‘z o‘rnida to‘g‘ri qo‘llashni, fikrni ixcham, izchil, 
ifodali, uslub jihatidan sodda va ravon ifodalashni, bayon qilingan 
fikrlar asosida xulosalar chiqarishni talab etadi. Bu nutq turining 
murakkab tabiati ham shundaki, u imlo, tinish belgilari va uslub bilan 
bog‘liq. So‘zni to‘g‘ri yozish, tinish belgilarini o‘rinli qo‘llash, fikrni 
uslub talabiga muvofiq bayon qilish o‘quvchidan katta mas’uliyatni 
talab etadi. 
Yozma nutq tekshiriladi, tuzatiladi, takomillashtiriladi, bu 
jihatdan u og‘zaki nutqqa qaraganda ancha qulay imkoniyatlarga ega. 
O‘quvchi yozma nutqdagi xato va kamchiliklar ustida ishlaydi, ularni 
bartaraf etadi, keyingi ishlarda bu xato va kamchiliklarga yo‘l 
qo‘ymaslikka intiladi. Yozma nutqdagi imlo va tinish belgilari ustida 
ishlash matn mazmuni ustida ishlash bilan qo‘shilib, bir yaxlitlik hosil 
qiladi.