Ona tili o‘qitish metodiкasi

 
TAHLILDA QO‘SHMA GAPNING TURLARINI ANIQLASH 
VA IZOHLASH
Bog‘langan qo‘shma gaplarning ham, ergash gapli qo‘shma 
gaplarning ham qismlari o‘zaro bog‘lovchi yordamida va 
bog‘lovchilarsiz birikadi. 
Qo‘shma gap tarkibidagi qismlar yordamchisiz bog‘langanda, 
ularning bog‘lovchisiz qo‘shma gap yoki ergash gapli qo‘shma gap 
ekanligini qat’iy ajratish ancha qiyinlashadi, chunki bog‘lovchilarsiz 
birikkan ergashgan qo‘shma gaplar tuzilish jihatidan bog‘langan 
qo‘shma gaplarga o‘xshab ketadi. Lekin uning shaklini mazmuni bilan 
uzviy holda olib qarasak, ergash gapli qo‘shma gap ekanligi aniq 
seziladi. 
Bog‘langan qo‘shma gap tarkibidagi qismlar o‘zaro teng 
bog‘lovchilar yoki bog‘lovchi vazifasidagi -
da, -u (-yu) 
yuklamalari 
vositasida bog‘lanadi. Uning qismlari bir-biridan ohang bilan ajralib 
turadi, lekin bu ohang bog‘lovchisiz qo‘shma gaplardagi va ergash 
gapli qo‘shma gaplardagi ohangdan farqlanadi. Masalan: 1. Darvoza 
taraqlab ochildi -yu, qushdek uchib raisa kirdi (O‘.U). 2. Shu choq 
baland ovozlar eshitildi va qishloqqa kirib kelayotgan askarlar 
ko‘rindi (A.Q.). 
Ergash gapli qo‘shma gaplarda har bir sodda gap mazmunan 
nisbiy mustaqildir. Bu sodda gaplar bosh gap yoki ergash gap 
bo‘lishidan qat’i nazar, bir-biriga mazmunan bog‘lanadi, bir-birini 
izohlaydi, aniqlaydi. Ergash gap bosh gapga ergashadi, bosh gap esa 
mustaqilday ko‘rinsa-da, ergash gap tomonidan izohlanadi. Masalan: 
1. Xalq seni himoya qilmasa, buning uchun sen xalqdan o‘pkalama
(Navoiy). 2. 
Onaxon gap boshlaganda, shovqin yana tindi
(A.M.). 

---

300
Oldingi va keyingi misollarni tahlil qilishda shu qo‘shma 
gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro mazmun munosabati, 
bog‘lanish yo‘llari va vositalariga alohida diqqat qilish zarur: qo‘shma 
gapning turlari mana shu asosda belgilanadi. 
Bog‘langan qo‘shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o‘zaro teng 
munosabatda bo‘ladi, fikr ifodalash nuqtayi nazaridan ham 
mustaqillikka ega bo‘ladi. 
Ergash gapli qo‘shma gaplar ichidagi sodda gaplardan biri ya’ni 
bosh gap mana shunday mustaqillikni saqlagan bo‘lak hisoblanadi, 
ikkinchisi–ergash gapda esa bunday belgi kuchsizlangan bo‘lib, unda 
bosh gapni to‘ldirish, aniqlash, izohlash belgilari kuchli bo‘ladi. 
Ergash gaplar bosh gapni turli jihatdan xarakterlaydi, turli mazmun 
munosabatlari qo‘shadi: 
Darvoza taraqlab ochildi -yu, qushdek uchib raisa kirdi.
Bu qo‘shma gap qismlari teng huquqli, lekin har ikki qism birikib, 
ko‘zlangan fikrni reallashtirgan, qismlar bog‘lovchi (-
yu 
yuklamasi) 
vositasida bog‘langan. 
Qiyoslaylik: