Ona tili o‘qitish metodiкasi

To‘rtinchi davr
–1970–1990-yillar. Bu davrga kelib, o‘zbek 
tilshunosligida qo‘lga kiritilgan yutuqlarni maktab darsliklariga 
kiritishga urinish ancha kuchaydi. Ona tilidan V sinfda (o‘quv yilining 
boshida) sintaksis va punktuatsiyadan dastlabki zaruriy ma’lumotlar 
berish ko‘zda tutildi va mazkur bo‘limni o‘qitish yo‘lga qo‘yildi. So‘z 
yasalishi tilshunoslikning alohida bo‘limi sifatida ajralib chiqdi va bu 
bo‘lim 16 soat davomida V sinfda o‘qitiladigan bo‘ldi. 
Beshinchi davr 
– 1991-yildan keyingi davr. O‘zbekiston 
Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin ona tili 
ta’limi oldiga tamomila yangi talablar qo‘yila boshlandi. «O‘zbek 
maktablarida ona tili ta’limi 
К
onsepsiyasi» (1993) ishlab chiqildi. 
Ona tilidan DTS me’yorlari belgilandi va u davlat hujjati sifatida 
qabul qilindi, DTSga muvofiq keladigan «Ona tili» dasturlari 
yaratildi; maktab darsliklari yangilana boshlandi. 
Ona tili ta’limining mazmuni, asosan, 50-yillarning o‘rtalarida 
shakllantirilgan bo‘lib, o‘shandan beri dasturlar juz’iy o‘zgarishlar 
bilan 1998–1999-o‘quv yiliga qadar amalda bo‘lib keldi. 60-yillarga 

---

34
kelib «Fan yutuqlari–maktabga» shiori o‘rtaga tashlangach, maktab 
ona tili ta’limi shu qadar nazariylashib, grammatizm hokimligi yuzaga 
keldiki, o‘qish ham, o‘qitish ham zerikarli bo‘lib qoldi. Ona tili 
mashg‘ulotlarida o‘quvchi nutqni rivojlantirishga qaratilgan foydali 
amaliy ishlar o‘rniga son-sanoqsiz grammatik talqin, qoida va 
ta’riflarni ko‘r-ko‘rona «o‘zlashtirish», ya’ni ularni qorilarcha yodlab 
olishdan nariga o‘tilmadi. 
Ona tili ta’limidagi yana bir murakkablik grammatik talqinlar 
bilan bog‘liq chalkashliklar edi. Jumladan, olmoshning nafaqat ot, 
sifat, son, balki, fe’l, ravish, taqlidiy so‘z, undov gap va hatto matnni 
almashtira olishi, ularga ishora etish xususiyati hisobga olinmagan edi. 
Mavjud chalkashliklardan yana biri bir so‘z turkumidan ikkinchi so‘z 
turkumiga o‘tish talqini edi. «Dono qiz dono so‘zlaydi» gapida 
birinchi 
dono 
ravish so‘z turkumiga kiritilgan edi. 
Sintaksisda ulkan chigallik tug‘dirgan masalalardan biri gap 
talqini masalasi edi. Shaxs-son, zamon ko‘rsatkichiga ega bo‘lmagan 
kesimlar ham «kesim» deb atalib, «Men borganda... «, «U kelgandan 
keyin...» tipidagi gaplar ham qo‘shma gap sifatida qaraldi. 
Sho‘ro ta’limi sharoitida nafaqat ta’lim mazmuni, balki o‘qitish 
usulida ham dogmatizm hukmron edi. Ona tili ta’limi o‘quvchilarda 
ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos 
ravishda og‘zaki va yozma shakllarda bayon qilishga o‘rgatishdan 
ancha yiroq bo‘lib, ona tili ta’limining asosiy maqsadi–nutqni 
shakllantirish va rivojlantirish uning soyasida qolib ketgan edi.
Milliy istiqlol maktab ona tili ta’limi oldiga ham yangi ufqlar 
ochdi. O‘zbekiston olamga yuz tutdi; ijtimoiy, ma’naviy, iqtisodiy 
jabhalarda ulkan ijobiy qadamlar tashlandi. Mustaqil Respubli-
kamizning xalq ta’limi sohasidagi islohotlari bugungi kunda naqadar 
katta ijobiy natijalar berganligini hayotning o‘zi ko‘rsatib turibdi. Bu 
islohotlar, avvalo, millatning g‘ururi, uning iftixori – tiliga bo‘lgan 
e’tibordan boshlandi. 
1989-yil 21-oktabr kuni «Davlat tili haqida»gi Qonun qabul 
qilindi. «O‘zbek tili O‘zbekiston Respublikasining davlat tilidir», deb 
rasmiy ravishda e’lon qilindi. 

---

35
Tilimizga davlat tili maqomi berilishi Respublikamiz 
maktablarida o‘zbek tilining o‘qitilishiga e’tiborni kuchaytirdi. 
Tarixiy ahamiyatga molik bu Qonun 1987-yilda tuzilgan, bir qator 
maktablarda muvaffaqiyatli ravishda sinovdan o‘tkazilgan «Ona tili» 
(U–IX sinflar uchun) dasturining takomillashtirilishiga turtki bo‘ldi 
hamda O‘zbekiston Respublikasi XTV tomonidan 1989-yili 25- 
sentabrda 386-raqamli buyruq bilan ta’sis etilgan «O‘zbek tili» doimiy 
anjumani (O‘TDA) 1-yig‘inida «Induktiv–2» ramzi bilan muqobil 
dastur sifatida muhokamaga chiqarildi. 
O‘TDAning 1-yig‘ini 1991-yilning aprelida Samarqandda 
o‘tkazildi. Yig‘inda 400 ga yaqin o‘qituvchi va olimlar ishtirok etdi. 
Birinchi yig‘inning tarixiy ahamiyati benihoya katta bo‘ldi. U o‘sha 
davrda amalda bo‘lgan «stabillashgan» ona tili ta’limi usuli, ta’lim 
mazmunini tubdan yangilash zarurligini, qotib qolgan andazalar bilan 
ishlash mumkin emasligini baralla aytdi va mavjud tanazzuldan 
chiqish yo‘llarini belgilab berdi. Yig‘in «Induktiv», «Ijod», «Ta’lim», 
«O‘qituvchi» ramzli muqobil dasturlarni muhokamaga chiqardi va 
«Induktiv–2» ramzli dasturda qo‘yilgan ona tili ta’limi maqsadi, 
mazmuni va usulini ma’qul deb topdi. 
O‘TDA ning 2-yig‘ini 1993-yilning aprelida Qarshi shahrida 
bo‘lib o‘tdi. Anjuman ona tilidan ta’lim mazmuni muammolariga 
bag‘ishlandi va RTM tomonidan nashr etilgan «Ona tili»dan ta’lim 
mazmunini yangilashning asosiy yo‘nalishlari» qo‘llanmasi 
amaliyotchi o‘qituvchilar va olimlar e’tiboriga havola etildi. 
Respublikamiz mustaqillikka erishgach, ta’limni tubdan isloh 
qilishga kirishildi. 
«Ta’lim to‘g‘risida»gi hamda «
К
adrlar tayyorlash Milliy dasturi» 
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari ona tilidan ta’lim 
mazmunini va usulini yangilash sari tashlangan katta qadamlar bo‘ldi. 
Bu muammolar O‘TDA ning 2-yig‘ini muhokamasiga chiqarildi va 
ona tilidan ta’lim mazmunini belgilab berdi. 
Ona tili ta’limida mustaqillik yillarida tashlangan ulkan qadam 
«O‘zbek maktablarida ona tilini o‘qitish 
К
onsepsiyasi» bo‘ldi. Mazkur 
hujjat 1993-yil 15-oktabrda O‘zbekiston Respublikasi XTV 

---

36
tomonidan tasdiqlangan bo‘lib, maktabda ona tili o‘qitishning asosiy 
maqsadi o‘quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikr mahsulini nutq 
sharoitiga mos ravishda og‘zaki va yozma shakllarda to‘g‘ri, ravon 
ifodalash ko‘nikmalarini shakllantirish va rivojlantirishdan iborat deb 
belgilandi. Bunday maqsadning qo‘yilishi bejiz emasalan, albatta. 
Prezidentimiz I.A.
К
arimov O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 
IX sessiyasida so‘zlagan nutqida: «Demokratik jamiyatda bolalar, 
umuman, har bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar 
bolalar erkin fikrlashni o‘rganmasa, berilgan ta’lim samarasi past 
bo‘lishi muqarrar. Mustaqil fikrlash ham katta boylikdir»
1
,–deb qayd 
qiladi. Ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan maqsad yurtboshimiz aytgan 
fikr bilan hamohangdir. 
Milliy istiqlol sharofati bilan ona tili ta’limini takomillashtirish 
davom ettirildi. 
O‘zbek tilining grammatik qurilishidagi «ruslashtirish» samarasi 
bo‘lgan juda ko‘p ilmiy-grammatik talqinlar turkona talqinlar bilan 
almashtirildi. Ana shu yo‘nalishda «Ona tili» o‘quv fanidan darsliklar 
yaratish ishiga kirishildi. 
Modomiki, ona tili ta’limidan ko‘zlangan asosiy maqsad 
o‘quvchilarni nutqiy faoliyatga tayyorlash ekan, so‘z boyligini 
oshirish birinchi galdagi vazifa sanaladi. Jizzax shahrida bo‘lib o‘tgan 
O‘TDAning 3-yig‘ini (1995-yil) xuddi mana shu masalaga 
bag‘ishlandi. Anjumanda barcha shu’balar bo‘yicha 283 ta ma’ruza 
tinglandi. Bu ma’ruzalarning ko‘pgina qismi umumiy o‘rta ta’lim 
maktablarida o‘quvchilarning so‘z zaxirasini oshirishning samarali 
yo‘llari, vositalari va usullariga bag‘ishlandi. Yig‘in ona tilidan sinov 
darsliklari nashrini tezlashtirish xususida tavsiya qabul qildi. 
«Ona tili»dan 5-sinflar uchun sinov darsligi 1997-yilda yaratilgan 
bo‘lib, uning tuzilishi ham, mazmuni ham oldingi darsliklardan farq 
qiladi. 
6-sinflar uchun sinov darsligi 1998-yilda yaratildi. Bu darslik o‘z 
ichiga, asosan, so‘zlarning lug‘aviy shakllari va ma’no guruhlarini 
qamrab olgan. 
1
Barkamol avlod orzusi (tuzuvchilar: Qurbonov Sh., Saidov H., Ahliddinov R.) T.: «Sharq», 1999, 16-bet. 

---

37
5–6-sinflar uchun yaratilgan sinov darsliklarida «til–me’yor–
nutq» mutanosibligiga qat’iy amal qilindi. Buning ma’nosi shuki, ona 
tili darslarida o‘quvchi til hodisalarini kuzatish, izlanish, 
alohidaliklarni sharhlash, qiyoslash, umumiylikni aniqlash, farqlarni 
topish, guruhlash, hukm chiqarish, xulosalash, fikrni og‘zaki bayon 
etish, ijodiy matn tuzishgacha bo‘lgan barcha jarayonlarni mustaqil 
bajaradi. Bu esa, o‘z navbatida, o‘quvchini ta’lim jarayonining faol 
ishlovchisiga, o‘qituvchini esa shu jarayonning tashkilotchisiga 
aylantiradi. 
1997-yil ona tili ta’limidagi muhim voqealardan biri Vatanimiz 
poytaxti Toshkentda O‘TDA 4-yig‘inining o‘tkazilishi bo‘ldi. Mazkur 
anjuman ijodiy matn yaratish muammolariga bag‘ishlandi. 
Respublikamizning 700 dan ziyod o‘qituvchisi uch kun davomida 
o‘quvchilarni ijodiy matn yaratishga o‘rgatish yo‘llari, vositalari va 
usullarini muhokama etdilar. 
1998-yil 13-mayda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan qabul qilingan «Umumiy o‘rta ta’limni tashkil 
etish to‘g‘risida»gi 203-Qarori barcha o‘quv fanlari qatori ona tilidan 
Davlat ta’lim standarti (DTS)ni yaratish va uni sinovdan o‘tkazishni 
O‘zbekiston Respublikasi XTV oldiga muhim vazifa sifatida qo‘ydi. 
O‘z.R. PFITI va BuxDU tomonidan hamkorlikda tuzilgan DTS bir yil 
davomida sinovdan o‘tdi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Maxkamasining «Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standartini 
tasdiqlash to‘g‘risida»gi Qarori bilan 1999-yil 16-avgustda 
tasdiqlandi. Endigi vazifa ona tilidan DTS va o‘quv dasturiga asosan 
yangi darsliklarni yaratish hamda belgilangan tartib va muddatlarda 
ularni nashriyotga topshirishdan iborat edi. Bu murakkab vazifa ham 
muvaffaqiyatli hal etildi. Qo‘yilgan vazifani hal etishda O‘TDAning 
1999-yil Buxoroda o‘tkazilgan 4-yig‘ini muhim ahamiyatga ega 
bo‘ldi. Anjumanda qilingan ma’ruzalarning ko‘pchiligida yaratilgan 
sinov darsliklariga munosabat bildirildi. Mualliflar guruhi bu 
bildirilgan fikr-mulohazalardan tegishli xulosalar chiqardilar hamda 
ularni qayta ishladilar. 

---

38
O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, 
barcha o‘quv fanlari qatori ona tilidan ham ta’lim mazmuni va usulini 
yangilashning benihoya ulkan imkoniyatlari yuzaga keldi.
2000–2001-o‘quv yilidan sinov darsliklari ommaviy nashrdan 
chiqdi. Ona tili o‘quv dasturi asosida ommaviy amaliyotga tatbiq 
etilgan (H. Ne’matov va A. G‘ulomov boshchiligidagi), keyinchalik 
yanada boyitilgan (N. Mahmudov boshchiligidagi) ona tili 
darsliklarining shakli va mazmuni ongli verbal-kognitiv ta’lim 
tamoyillariga mos keladi. Chunki ona tilidan 5–9-sinflar uchun 
yaratilgan yangi avlod darsliklari ongli, verbal, induktiv-kognitiv-
pragmatik ta’lim usuli asosida qurilgan.
E’tibor bersak, darsliklardagi o‘quv materialining soddadan 
murakkabga, umumiylikdan xususiylikka, tahlildan qonuniyatga 
ko‘rinishda joylashtirilishi ham, darslik topshiriqlarining berilishidagi 
bosqichli ketma-ketlik ham, har bir dars mashg‘ulotida 
o‘quvchilarning faoliyat yuritishlari ham, bu faoliyatning mavzudan 
mavzuga, sinfdan sinfga murakkablasha borish yo‘llari ham, o‘rganish 
jarayonining faol kuzatishidan boshlanib, amaliy qo‘llash bilan 
yakunlanishi ham ongli verbal-kognitiv-psixodidaktik tamoyillarga 
to‘la mosdir. 
Ona tili dastur va darsliklari yangi avlodining yangilangan ta’lim 
maqsadi, mazmuni ifodasi sifatida yaratilishi o‘qituvchi-o‘quvchi 
munosabatlarining tubdan yangilanishiga sabab bo‘ldi. Chunki bu 
darsliklar asosidagi mashg‘ulotlarda o‘quvchilar tabiiy ravishda dars 
subyekti mavqeiga ko‘tariladi, o‘qituvchi esa shu jarayonning 
boshqaruvchisiga aylanadi. O‘quvchi-o‘qituvchi munosabatlaridagi
bu yangilanish o‘quvchining mustaqil faoliyati uchun katta 
imkoniyatdir.