Ona tili o‘qitish metodiкasi

Biz bu 
kun lar 
ga 
oson 
lik 
bilan 
asos asos asos 
qo‘sh-cha qo‘sh-cha o‘zak 
qo‘sh-
cha 
ko‘mak-
chi 
olmosh olmosh ot shak.yas. 
lug‘. 
shakl 
yasovchi 
shak.yas. 
sint. 
shakl 
yasovchi 
sifat so‘z 
yas. 
sof 
ko‘mak-
chi 
kishi-
lik 
ko‘r-
sat. 
tur-
dos
ko‘plik 
shakli 
kelishik asliy 
sifat 
ot 
yasov. 

---

242
olmo-
shi 
olmo-
shi 
h ot 
mav-
hum ot 
yasov-
chi 
I 
shaxs, 
ko‘plik 
aniq 
ot, 
yak
ka 
ot 
jo‘nalish 
kelishigi 
asos, sodda 
yasama asos, 
ot, mavhum ot
yet ib 
kel 
ma 
di 
k 
Dar-
yo 
(ning) 
asos qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-
cha 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘. 
shakl 
yasov-
chi 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘. 
shakl 
yasov-
chi 
shakl 
yas. 
lug‘. 
shakl 
yasov-
chi 
shakl 
yas. 
sintak. 
shakl 
yasov-
chi 
ot shakl 
yas. 
sintak. 
shakl 
yasov-
chi 
ravish-
dosh 
shakli 
bo‘lish-
sizlik 
shakli
zamon 
shakli 
tuslov-
chi 
tur-
dosh 
ot 
keli-
shik 
II 
shaxs 
buy- 
ruq 
mayli 
II shaxs 
buyruq 
mayli 
o‘tgan 
zamon
shaxs-
son, I 
shaxs, 
ko‘plik 
shakli 
aniq 
ot, 
yak-
ka ot 
qarat. 
kel. 
lab i 
da tur ib 
ko‘klam 
( 
ning) 
asos qo‘sh-cha 
qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-cha 
asos qo‘sh-cha 
ot sh.yas. 
sin. shak. 
yas. 
sh.yas. 
sin. 
shak. 
yas. 
fe’l sh.yas.lu-
g‘av. 
shak. yas. 
ot sh.yas.sin-
tak. shakl 
yasovchi 

---

243
turdosh 
ot 
turl.egalik kelishik 
ravishdosh 
shakli 
turdosh
ot 
kelishik 
aniq ot, 
yakka 
ot 
III shaxs 
birlik 
o‘rin-
payt.kel.
II 
shaxs 
buyruq 
mayli 
aniq 
ot 
qarat.kel. 
quchog‘ i 
da 
tovlan ayotgan olma zor 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-cha asos qo‘sh-cha 
o‘zak qo‘sh
-cha 
ot shakl 
yas. 
sintak. 
shakl 
yasovchi 
shakl yas. 
sintak.shakl 
yasovchi 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘.shakl 
yasovchi 
ot so‘z 
yas. 
turdosh 
ot 
egalik tur.kel 
sifatdosh 
shakli 
tur-
dosh ot
ot 
yas. 
III 
shaxs 
birlik 
o‘rin-
payt.kel. 
II shaxs
buyruq 
mayli 
aniq 
ot, 
yakka 
ot 
joy 
oti 
yas. 
asos, sodda 
yasama asos 
(ning) chiroy i 
ga 
suqlan ar di 
m 
qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
qo‘sh-
cha 
shakl 
yas. 
sint. 
shakl 
yasov-
chi 
ot shakl 
yas. 
sint. 
shakl 
yasov-
chi 
shakl 
yas. 
sint. 
shakl 
yasov-
chi 
fe’l shakl 
yas. 
lug‘.
shakl 
yasov-
chi 
shakl 
yas. 
lug‘. 
shakl 
yasov-
chi 
shakl 
yas. 
sintak. 
shakl 
yasov-
chi 

---

244
kelishik turdosh 
ot 
egalik keli-
shik 
sifat-
dosh 
shakli 
zamon 
shakli 
tuslov-
chi
qarat. 
kel. 
mav-
hum ot 
III 
shaxs 
birlik 
jo‘na-
lish 
kel. 
II 
shaxs 
buy-
ruq 
mayli 
o‘tgan 
zamon
shaxs-
son 
I shaxs, 
birlik 
Shunday qilib, har ikkala gap morfologik tahlilning ikki bosqichi 
bo‘yicha (so‘z tarkibi bo‘yicha va so‘z turkumlari bo‘yicha) tahlil 
qilindi: to‘liq morfologik tahlil amalga oshirildi. Uning ba’zi 
xususiyatlariga metodik izohlar beramiz: 
1. Ot so‘zlar gapda doimo son va kelishik shaklida bo‘ladi. 
Yuqoridagi ikkinchi gapda qatnashgan ot so‘zlar–
daryo, ko‘klam, 
olmazor, 
belgisiz (qo‘shimchasiz) bo‘lsada, barchasi aslida qaratqich 
kelishigi shaklida bo‘lib, gapda belgisiz (qo‘shimchasiz) qo‘llangan. 
Lekin tahlilda ularning asl shakli hisobga olinadi (qo‘shimchalar qavs 
ichida ko‘rsatildi va tahlil qilindi). 
Xuddi shu kabi qo‘shimchaga ega bo‘lgan, lekin ma’lum 
grammatik shaklda turgan so‘zlarni morfologik tahlilda e’tiborga olib, 
to‘g‘ri va to‘liq izohlashga alohida diqqat qilish zarur. Chunki 
so‘zning haqiqiy morfologik shaklini to‘g‘ri aniqlamaslik sintaktik 
tahlilda, ayniqsa, gap bo‘laklarini izohlashda xatolarga olib keladi. 
2. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, so‘zlarning morfologik tarkibini 
aniqlashda ularning hozirgi holati hisobga olinadi. (Etimologik sharh 
berib o‘tish mumkin). Masalan, yuqoridagi misolda 
ko‘klam, 
suqlanardim, tovlanayotgan
so‘zlari hozirgi o‘zbek tili nuqtayi 
nazaridan yaxlit bir so‘z tuyuladi, tarixiy tarkibi qorong‘ilashgan. 
Aslida 
ko‘klam
–
ko‘k+la+m 
qismlariga bo‘linadi, 
ko‘k 
o‘zagiga so‘z 
yasovchi (fe’l yasovchi) -
la, 
bundan so‘ng yana so‘z yasovchi (ot 
yasovchi) -
m 
qo‘shilgan. Natijada, «ko‘karuvchi fasl» ma’nosidagi ot 
so‘z yasalgan. Bu–so‘zning etimologik tomoni. Xuddi shuningdek, 
suqlanmoq, tovlanmoq
fe’llari ham 
suq
va 
tob 
otiga fe’l yasovchi -

---

245
lan 
qo‘shilishi natijasida hosil bo‘lgan. Shunday qilib, so‘zning 
etimologik tomoni morfologik tahlilda hisobga olinmaydi, lekin 
ba’zan maxsus etimologik kuzatuv sifatida hisobga olinadi. 
3. Morfologik tahlilda (so‘z tarkibiga ajratishda) qo‘shimcha-
larning tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab bo‘lishini ham 
unutmaslik kerak. Ba’zan ikki mustaqil sodda qo‘shimcha birlashgan 
holda yaxlit bir grammatik ma’no anglatib keladi, ularni qismlarga 
ajratish mumkin emas. Yuqoridagi misolda -
ayotgan (tovlanayotgan 
so‘zidagi) qo‘shimchasi murakkab qo‘shimchadir. Bu qo‘shimcha 
-
ayot 
va -
gan 
qo‘shimchalarining bir ma’no anglatishi asosida 
yasalgan. 
Endi morfologik tahlilning murakkab tomonlaridan bo‘lgan so‘z 
turkumlarining o‘zaro vazifadoshligi (bir turkum so‘zining ikkinchi 
turkum vazifasida kelishi) va yordamchi so‘zlarni izohlab berish 
masalalari haqida to‘xtalamiz. 
Masalan, morfologik tahlil uchun quyidagi gap berilgan bo‘lsin: 
1
-
bosqich. 
Ulg‘ /ay/ ib yigit bo‘l /di, oq–u qora/ ni tani/ di. 
2
-
bosqich 
Ulug‘ ay 
ib 
yigit bo‘l 
di 
asos qo‘sh-
cha 
qo‘sh-cha asos asos qo‘sh-cha 
sifat so‘z.yas. 
shakl 
yas.lug‘av. 
shakl 
yasovchi 
ot
fe’l 
shakl 
yas.lug‘av. 
shakl 
yasovchi 
asl.sifat fe’l yas. ravishdosh 
turdosh 
ot 
zamon shakl
sodda yasama 
asos 
IIshaxs 
buyruq 
mayli 
o‘tgan 
zamon
shakli 
fe’l, yasama fe’l 

---

246
oq u 
qora 
ni 
tani di 
asos yuklama 
asos qo‘sh-cha asos 
qo‘sh-cha 
sifat bog‘l.vaz. 
sifat shakl 
yasov. 
sintaktik 
shakl 
yasovchi 
fe’l shakl 
yas.lug‘av. 
shakl 
yasovchi 
asl.sifat
asliy 
sifat 
kelishik 
zamon 
shakl 
tushum 
kelishigi 
IIshaxs 
buyruq 
mayli 
o‘tgan 
zamon 
shakli 
qo‘shma yasama asos, juft 
sifat (otlashgan) 
К
o‘rinadiki, yuqoridagi gapda 
oq-u qorani 
so‘z shakli o‘ziga xos 
murakkab semantik va grammatik xususiyatlarga ega. Biz sifat 
so‘zlarning gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi vazifasida kelishini 
bilamiz. Lekin gapdagi 
oq-u qora 
juft sifati aniqlovchi vazifasida 
emas; unga tushum kelishigi qo‘shimchasi 
-ni
qo‘shilgan va gapda 
vositasiz to‘ldiruvchi vazifasida qo‘llangan. Buning sababi: 
oq-u 
qorani 
ot o‘rnida qo‘llangandir. Mazkur so‘zning ot so‘z o‘rnida 
qo‘llanganini unga tushum kelishigi qo‘shimchasi (-ni) 
qo‘shilganidan, so‘rog‘ining almashganidan 
(oq-u qora
–qanday? 
oq-u 
qorani
–nimani?) va belgi ma’nosini emasalan, predmet ma’nosini 
bildirayotganidan bilishimiz mumkin. 
Morfologik tahlilda bunday xususiyatni–bir turkum so‘zining 
ikkinchi bir turkum so‘zi o‘rnida qo‘llanishini alohida diqqat bilan 
aniqlash va izohlash kerak. Avvalo asl turkumi ko‘rsatilib, so‘ng qavs 
ichiga shu so‘zning qaysi turkum so‘zi vazifasida kelayotganini yozib 
qo‘yish kerak. Chunki morfologik hodisalar bilan sintaktik 
hodisalarning uzviy bog‘liqligi bor. Gapdagi so‘zlarning grammatik 
shaklini, ma’no o‘zgarishlari va sintaktik vazifasini to‘g‘ri 

---

247
anglamaslik, grammatik tahlilni to‘g‘ri amalga oshirishga monelik 
qiladi. 
Yana bir gapni tahlil qilib ko‘raylik: