|
11-MA`RUZA: “SINTAKSIS” BO`LIMINI O`QITISH METODIKASI
(2 soat)
Reja:
“Sintaksis” bo`limining boshqa bo`limlar bilan aloqadorligi
Maktabda “Sintaksis” Bo`limini o`qitishning maqsad va vazifalari.
So`z birikmasini o`qitish metodikasi
Sodda gap sintaksisini o`qitish
Qo`shma gap sitksisini o`qitish
Sintaksisning o`rganish ob`ekti so`z birikmasi va gapdir. Bu bo`lim oldin o`rganilgan bo`limlar: fonetika, so`zshunoslik, so`zlarning lug`aviy shakllari va ma`noviy guruhlari, so`zlarning aloqa-munosabat shakllari bilan uzviy bog`langan. Chunonchi, gap bo`laklari o`rganilar ekan, so`z turkumlaridan egallangan bilimlarga tayanishga to`g`ri keladi.
“Sintaksis” bo`limini o`qitishda so`zning moddiy va ma`naviy qirrasini chetlab o`tib bo`lmaydi.
Mazkur bo`lim “Fonetika” va “Morfologiya” bo`limlari bilan ham uzviy bog`langan. Chunki “Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`qitishda tovushlarning so`z ma`nosiga ta`siri, so`zlarning imlo qoidaliriga muvofiq to`g`ri yozish; so`zning lug`aviy ma`nolari, ma`nodosh, uyadosh, shakldosh so`zlar, atamalar va shevaga xos so`zlar, tasviriy ifoda va iboralar; so`z turkumlari ustida ishlash davom ettiriladi.
Sintaksisning ohang va tinish belgilari bilan aloqadorligi xususida gap bo`lishi mumkin emas. Zero, ifodali o`qish malakalari ham shu bo`limni o`qitishda maromiga etadi.
Mazkur bo`lim o`quvchining gap ohangi xususida bilim, malaka va ko`nikmalarni kengaytiradi. “Men keldim”, “Men keldim!”, “Men keldim?” tipidagi gaplarning uch xil ohangi bilan o`qituvchi va uch xil ma`noga egaligi shu bo`lim orqali o`quvchi ongiga singdiriladi.
“Sintaksis”ni o`rganish jarayonida o`quvchining punktucion malakalari to`la shakllanadi. U qaysi tinish belgidan qanday sharoitda foydalanish kerakligini shu bo`lim orqali mukammal egallaydi.
Maktabda “Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`qitishning maqsad va vazifalari.
Maktabda “Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`qitishning maqsad va vazifalari ona tili ta`limining maqsad va vazifalari bilan uyg`undir. Modomiki, “Ona tili o`qitish koncepciyasi”da ona tili ta`limining asosiy maqsadi “Ta`lim oluvchida ijodiylik, mustaqil fikrlash malakalarini chuqurlashtirib, ijodiy fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og`zaki va yozma shakllarda to`g`ri, ravon ifodalash ko`nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish” deb belgilangan ekan, demak, mazkur bo`limni o`qitish ham ana shu maqsadga xizmat qiladi. O`quvchilar “Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`rganish orqali eng so`nggi natija-sodda va qo`shma gaplardan nutqiy faoliyatda (og`zaki va yozma) foydalanish malaka va ko`nikmalarni egallaydilar. Demak, mazkur bo`limni o`qitishda o`qituvchining diqqat markazida sodda va qo`shma gaplardan iborat matnni maqsadga muvofiq ravishda to`g`ri o`qish, mazmunini tushunish, o`quvchilarning matn yaratish mahoratini kengaytirib turishi lozim.
Belgilangan maqsadga erishish uchun “Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limi oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi:
So`zlarning sintaktik munosabatga kirishish yo`llari (moslashuv, boshqaruv, bitishuv), so`z birikmalarida hokim so`z va tobe so`z, so`z birikmasi va so`z, ibora va gap orasidagi farq xususida o`quvchilarga puxta nazariy bilim hamda amaliy malaka va ko`nikmalar hosil qilish.
Sodda gap, kesim va uning ifodalanishi, egali va egasiz gaplar, ifodalangan egali va yashiringan egali gaplar egasiz gaplarning turlari; yoyiq gaplar (hol, uning ma`no turlari va ifodalanishi; to`ldiriuvchi va uning ifodalanishi; aniqlovchi); yoyiq atov va so`z-gaplar; uyushiq bo`laklar; ularning ohangi va tinish belgilari; gapda ajratilgan izoh bo`laklar; gapda kiritmalar; gapda undalma; to`liqsiz gap haqida ma`lumot berish hamda ulardan nutqiy faoliyatda foydalanish malaka va ko`nikmalarni takomillashtirish.
Ikki va undan ortiq soda gaplarni turli vositalar bilan biriktira olish.
Nutqda teng bog`lovchilar vositasida bog`langan qo`shma gaplar, ergashtiruvchi bog`lovchilar vositasida bog`langan qo`shma gaplar, yuklamalar vositasida bog`langan qo`shma gaplar, nisbiy so`zlar vositasida bog`langan qo`shma gaplar, faqat ohang, vositasida bog`langan qo`shma gaplardan foydalanish malaka va ko`nikmalarini mukammali egallash.
Sodda va qo`shma gaplarda tinish belgilarini to`g`ri hamda o`rinli qo`llay olish malaka va ko`nikmalarini hosil qilidirish.
Sodda va qo`shma gaplarni to`g`ri o`qish malaka va ko`nikmalarini rivojlantirish.
Sodda va qo`shma gaplarni mazmunini saqlagan holda shaklini o`zgartirish malaka va ko`nikmalarini singdirish.
Kesimdan savol berish orqali gaplarni hollar, to`ldiruvchilar va aniqlovchilar bilan kengaytirish malkalarini takomillashtirish.
Sodda va qo`shma gap tarkibidagi so`zlarni ularning vazifadoshlari (qiymatdoshlari) bilan almashtirish malaka va ko`nikmalarini rivojlantirish.
Sodda va qo`shma gaplardagi ma`no nozikliklarini farqlashga o`rgatish.
Sodda va qo`shma gaplarda foydalangan holda ilmiy, ilmiy-ommabop, publicistik, badiiy va rasmiy-idoraviy uslublarda matn yaratish malaka va ko`nikmalarini kengaytirish.
“Sintaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`qitishda boshqa til sathlarini o`qitishda bo`lgani kabi imloviy, talaffuziy va uslubiy xatolar ustida ishlash davom ettiriladi.
Yuqorida qayd qilinganidek, 8-9-sinflarda ham rasmiy-idoraviy ish qog`ozlari ustida ishlash davom ettiriladi. “Sitaksis, ohang va tinish belgilari” bo`limini o`qitishda o`quvchilar ish qog`ozlarining: majlis bayonnomasi, shartnoma mantlari tuzish, murakkab ma`lumotnomalar yozish, rasmiy xatlar kabi murakkab ko`nikmalari bilan tanishtiriladi.
Xullas, mazkur bo`lim nafaqat o`quvchilarni sintaksis yuzasidan nazariy ma`lumotlar bilan qurollantiradi, balki sintaksisni boy, rang-barang imkoniyatlaridan nutqiy faoliyatda foydalanish malaka va ko`nikmalarini hosil qildiradi.
Dastur talabiga ko`ra, 8-sinfda sodda gap sintaksisi, 9-sinfda qo`shma gap sintaksisi o`rganiladi.
8-sinfda dastlab “Sintaksis. Og`ang va tinsh belgilari” bo`limi haqida umumiy ma`lumot beriladi. O`quvchilar tilning ijtimoiy vazifasi, fikrni shakllantirishda tilning qaysi birliklari xizmat qilishi, so`zshunoslik (leksika), morfologiya va sintaksisning nimani o`rganishi va o`rgatishi xususida bahs-munozara yuritadilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
