«ona tili o`qitish metodikasi» fani


Ona tili o`qitishda til hodisalarini ajratishga o`rgatish tamoyili



Download 2,01 Mb.
bet110/195
Sana15.09.2021
Hajmi2,01 Mb.
#175172
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   195
Bog'liq
Ona tili o`qitish metodikasi majmua

Ona tili o`qitishda til hodisalarini ajratishga o`rgatish tamoyili. Til hodisalarini ajratish maktab “Ona tili” o`quv fanida qo`llanadigan atamalarning ma`nosini tushunishdan tortib, o`rganilayotgan til materiallarini kuzatish yoki o`zaro qiyoslash asosida o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash, mustaqil ravishda umumlashmalar hosil qilishgacha bo`lgan barcha jarayonlarni o`z ichiga oladi.

Ma`lumki, har bir ona tili mashg`ulotlarida o`quvchilar muayyan atamaga duch keladi. Masalan, “Fonetika” bo`limi o`rganilar ekan, tovush, harf, unli, undosh, jarangli tovush, bo`g`in, urg`u kabi zaruriy atamalar bilan ish ko`radi. Agar o`quvchi bu atamalarning ma`nosini tushunmasa bo`lim ular tomonidan o`zlashtirilgan deb bo`lmaydi.

Til hodisalarini ajrata olmaslik ko`p hollarda ularni aralashtirib qo`llashga sabab bo`ladi. Masalan, o`quvchilar barmoq, sarg`ish, ishlash kabi so`zlar tarkibidagi –moq, -ish, -sh qo`shimchalariga qarab uni harakat nomi deb atashadi. Ayniqsa, kelishik bilan egalik, turlanish bilan tuslanish, morfologik tahlil bilan sintaktik tahlil kabilarda ularni farqlay olmaslik holatlari ko`p uchraydi. Buning uchun oldin o`rganilgan atama bilan keyin o`rganiladigan atama orasida mustahkam zanjir hosil qilinmog`i lozim. Zero, bilimlar halqalardan tashkil topgan bir butun zanjirdir.

Til hodisalarini ajratish, ayniqsa, matn ustida ishlash jarayonida ko`prok kerak bo`ladi. Chunki o`quvchi tanlangan matndan u yoki bu til hodisasini ajratishi, uning mohiyatini sharhlashi, shu asosda umumlashmalar hosil qilishi lozim.

Ona tili o`qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta`sirini nazarda tutish tamoyili. Ma`lumki, o`zbek tili o`zining sheva qatlami jihatidan xilma-xil va juda murakkabdir. O`zbek milliy tili boshqa qardosh turkiy tillarga nisbatan juda sersheva hisoblanadi. Professor V.V.Reshetov tasnifiga ko`ra, o`zbek xalqi qatlamida tarixiy-lingvistik jihatadan bir-biridan ajraladigan (farq qiladigan) uch dialekt birligi bor 1) qipchoq; 2) o`g`iz; 3) qarluq –chigal –uyg`ur.

Bu yirik dialektlarning hir biri, ayniqsa, qarluq, chigil, uyg`ur lahjasi, o`z navbatida, bir necha ayrim mayda bo`laklarga bo`linadi.

Dialektlar fonetik xususiyatlari jihatidan ota, ona, boradi kabi so`zlarni ata, ana, baradi kabi aytuvchi a-lovchi shevalar va er, el, deguvchi u- lovchilar hamda djer, djel deb aytuvchi – j lovchi shevalarga bo`linadi. Bu sheva shakllarining barchasi millat jihatidan o`zbekdir. Ana shu dialekt va shevalar respublikamiz hududida (va undan tashqarida) yashovchi o`zbeklar uchun aloqa vositasi (sheva nutqi) bo`lib xizmat qiladi, o`zbek dialektlaridagi mana shu xilma-xillik o`quvchilar nutqiga ta`sir etmay iloji yo`q.

O`zbek xalq shevalaridagi fonetik har xilliklar, ko`p hollarda o`zbek adabiy tilida so`zlarning orfoepik qoidalar asosida talaffuz etishga mone`lik qiladi. Bu orfoepik kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilarning ko`pchiligi so`z boshida adabiy tildagi u o`rniga j talaffuz qilishadi (yo`q-jo`q, yigit-jigit); u, i, unlilari bilan boshlangan ayrim so`zlarning oldiga j ni qo`shib aytishadi (uzum-juzum, iliq-jiliq); so`zning o`rtasida yoki oxirida kelgan g` tovushini v bilan almashtiradi (to`g`ri-tuvri, tog`-tov), p, k, tovushlarni b, g`, bilan almashtirib aytishadi (qop-qab, ko`k-ko`g`) v.h. bu esa o`quvchilarda orfoepik va orfografik savodxonlikni ta`minlashi birmuncha qiyinlashtiradi.

O`zbek dialektlari morfologik jihatdan ham adabiy til me`yorlaridan ma`lum darajada farq qiladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilar tomonidan qaratqich kelishigining qo`shimchasi – ningni, - ding,- ting shaklida qo`llash xollariga tez-tez duch kelamiz.

O`zbek dialektlarining leksik jihatdan ham adabiy tildan farq qiladigan ko`p tomonlari borki, ular dialektal xatolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, o`zbek adabiy tilidagi do`ppi so`zi Toshkentda to`ppi, Samarqandda qalpoq, Shaxrixonda qalpoq, Buxoroda kalapo`sh, tovoq so`zi esa Toshkentda lagan, Andijonda tabaq, Shaxrixonda tavoq shakliga aytiladi.

O`zbek adabiy tilining me`yorlari bilan xalq shevalari o`rtasidagi bunday farqlar ona tili o`qituvchisidan mahalliy dialekt sharoiti va ta`sirining oldini olish yuzasidan doimiy ish olib borishni talab qiladi.

O`qituvchi o`quvchilar nutqidagi dialektal xatolarning oldini olish va bartaraf etish uchun qator ish usullaridan foydalanishi mumkin. Masalan, talaffuzi qiyin bo`lgan so`zlarning dialektal shakli bilan adabiy-orfoepik shaklini qiyoslash, so`zlarni adabiy til me`yorlariga muvofiq talaffuz etish, o`quvchilar nutqini magnitafon lentasiga yozib olib, qayta eshittirish orqali ularning xatolarini aniqlash va tuzatish, mustaqil ravishda dialektal lug`at tuzish kabi topshiriqlardan foydalansa bo`ladi.

Ta`lim tamoyillari bir-biri bilan chambarchas bog`langan, bo`lib ularga qat`iy amal qilish dars samaradorligini oshirish, o`quvchilarni puxta bilim, malaka va ko`nikmalar bilan qurollantirish, ularning ijodiy imkoniyatlarini tobora kengaytirishga juda katta ijobiy ta`sir ko`rsatadi.


Download 2,01 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   106   107   108   109   110   111   112   113   ...   195




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish