|
Ona tili o`qitishda til hodisalarini ajratishga o`rgatish tamoyili. Til hodisalarini ajratish maktab “Ona tili” o`quv fanida qo`llanadigan atamalarning ma`nosini tushunishdan tortib, o`rganilayotgan til materiallarini kuzatish yoki o`zaro qiyoslash asosida o`xshash va farqli tomonlarini aniqlash, mustaqil ravishda umumlashmalar hosil qilishgacha bo`lgan barcha jarayonlarni o`z ichiga oladi.
Ma`lumki, har bir ona tili mashg`ulotlarida o`quvchilar muayyan atamaga duch keladi. Masalan, “Fonetika” bo`limi o`rganilar ekan, tovush, harf, unli, undosh, jarangli tovush, bo`g`in, urg`u kabi zaruriy atamalar bilan ish ko`radi. Agar o`quvchi bu atamalarning ma`nosini tushunmasa bo`lim ular tomonidan o`zlashtirilgan deb bo`lmaydi.
Til hodisalarini ajrata olmaslik ko`p hollarda ularni aralashtirib qo`llashga sabab bo`ladi. Masalan, o`quvchilar barmoq, sarg`ish, ishlash kabi so`zlar tarkibidagi –moq, -ish, -sh qo`shimchalariga qarab uni harakat nomi deb atashadi. Ayniqsa, kelishik bilan egalik, turlanish bilan tuslanish, morfologik tahlil bilan sintaktik tahlil kabilarda ularni farqlay olmaslik holatlari ko`p uchraydi. Buning uchun oldin o`rganilgan atama bilan keyin o`rganiladigan atama orasida mustahkam zanjir hosil qilinmog`i lozim. Zero, bilimlar halqalardan tashkil topgan bir butun zanjirdir.
Til hodisalarini ajratish, ayniqsa, matn ustida ishlash jarayonida ko`prok kerak bo`ladi. Chunki o`quvchi tanlangan matndan u yoki bu til hodisasini ajratishi, uning mohiyatini sharhlashi, shu asosda umumlashmalar hosil qilishi lozim.
Ona tili o`qitishda mahalliy sheva sharoiti va ta`sirini nazarda tutish tamoyili. Ma`lumki, o`zbek tili o`zining sheva qatlami jihatidan xilma-xil va juda murakkabdir. O`zbek milliy tili boshqa qardosh turkiy tillarga nisbatan juda sersheva hisoblanadi. Professor V.V.Reshetov tasnifiga ko`ra, o`zbek xalqi qatlamida tarixiy-lingvistik jihatadan bir-biridan ajraladigan (farq qiladigan) uch dialekt birligi bor 1) qipchoq; 2) o`g`iz; 3) qarluq –chigal –uyg`ur.
Bu yirik dialektlarning hir biri, ayniqsa, qarluq, chigil, uyg`ur lahjasi, o`z navbatida, bir necha ayrim mayda bo`laklarga bo`linadi.
Dialektlar fonetik xususiyatlari jihatidan ota, ona, boradi kabi so`zlarni ata, ana, baradi kabi aytuvchi a-lovchi shevalar va er, el, deguvchi u- lovchilar hamda djer, djel deb aytuvchi – j lovchi shevalarga bo`linadi. Bu sheva shakllarining barchasi millat jihatidan o`zbekdir. Ana shu dialekt va shevalar respublikamiz hududida (va undan tashqarida) yashovchi o`zbeklar uchun aloqa vositasi (sheva nutqi) bo`lib xizmat qiladi, o`zbek dialektlaridagi mana shu xilma-xillik o`quvchilar nutqiga ta`sir etmay iloji yo`q.
O`zbek xalq shevalaridagi fonetik har xilliklar, ko`p hollarda o`zbek adabiy tilida so`zlarning orfoepik qoidalar asosida talaffuz etishga mone`lik qiladi. Bu orfoepik kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilarning ko`pchiligi so`z boshida adabiy tildagi u o`rniga j talaffuz qilishadi (yo`q-jo`q, yigit-jigit); u, i, unlilari bilan boshlangan ayrim so`zlarning oldiga j ni qo`shib aytishadi (uzum-juzum, iliq-jiliq); so`zning o`rtasida yoki oxirida kelgan g` tovushini v bilan almashtiradi (to`g`ri-tuvri, tog`-tov), p, k, tovushlarni b, g`, bilan almashtirib aytishadi (qop-qab, ko`k-ko`g`) v.h. bu esa o`quvchilarda orfoepik va orfografik savodxonlikni ta`minlashi birmuncha qiyinlashtiradi.
O`zbek dialektlari morfologik jihatdan ham adabiy til me`yorlaridan ma`lum darajada farq qiladi. Masalan, qipchoq dialektiga mansub o`quvchilar tomonidan qaratqich kelishigining qo`shimchasi – ningni, - ding,- ting shaklida qo`llash xollariga tez-tez duch kelamiz.
O`zbek dialektlarining leksik jihatdan ham adabiy tildan farq qiladigan ko`p tomonlari borki, ular dialektal xatolarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi. Masalan, o`zbek adabiy tilidagi do`ppi so`zi Toshkentda to`ppi, Samarqandda qalpoq, Shaxrixonda qalpoq, Buxoroda kalapo`sh, tovoq so`zi esa Toshkentda lagan, Andijonda tabaq, Shaxrixonda tavoq shakliga aytiladi.
O`zbek adabiy tilining me`yorlari bilan xalq shevalari o`rtasidagi bunday farqlar ona tili o`qituvchisidan mahalliy dialekt sharoiti va ta`sirining oldini olish yuzasidan doimiy ish olib borishni talab qiladi.
O`qituvchi o`quvchilar nutqidagi dialektal xatolarning oldini olish va bartaraf etish uchun qator ish usullaridan foydalanishi mumkin. Masalan, talaffuzi qiyin bo`lgan so`zlarning dialektal shakli bilan adabiy-orfoepik shaklini qiyoslash, so`zlarni adabiy til me`yorlariga muvofiq talaffuz etish, o`quvchilar nutqini magnitafon lentasiga yozib olib, qayta eshittirish orqali ularning xatolarini aniqlash va tuzatish, mustaqil ravishda dialektal lug`at tuzish kabi topshiriqlardan foydalansa bo`ladi.
Ta`lim tamoyillari bir-biri bilan chambarchas bog`langan, bo`lib ularga qat`iy amal qilish dars samaradorligini oshirish, o`quvchilarni puxta bilim, malaka va ko`nikmalar bilan qurollantirish, ularning ijodiy imkoniyatlarini tobora kengaytirishga juda katta ijobiy ta`sir ko`rsatadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
