Ona tarbiyasi: roman va hikoyalar / Aziz Nesin

DONISHMAND
Zaynab!
Sengayam, ukanggayam salomatlik tilayman. 
Bundan keyin kasal bo‘lmanglar. Oying meni 
 eslabdilar. Rahmat. Juda xursand bo‘ldim.
Atamanning tug‘ilgan kuni qanday o‘tganini 
juda chiroyli qilib ta’riflabsan.
Bilasanmi, men shu vaqtga qadar biror marta 
ham tug‘ilgan kunimni nishonlagan emasman. Biz­
ning uyimizda bunaqa odat yo‘q, qolaversa, men 
ham boshqalarning tug‘ilgan kuniga bormayman. 
Rostini aytsam. umrimda bir marta shunaqa ma­
rosimda bo‘lganman. O‘shanda oyim bilan qarin­
doshimiznikiga mehmonga borgan edik. Qarin­
doshimizning qizi meni bir dugonasining tug‘ilgan 
kuniga olib bordi. Mehmonga borganimizda ikkita 
qiziq voqea ro‘y berdi. Hali­hali buni eslab yuraman.

---

80
Aziz Nesin
Kelganlarning orasida bir shum bola bor ekan, 
o‘sha ko‘p mashmashalarga sababchi bo‘ldi. Bu bola 
shunaqayam bezori ekanki, uyni birpasda ag‘dar­
to‘ntar qilib tashladi. Shumligining cheki yo‘q ekan. 
Hamma o‘tirgan edi, bir payt hojatxonaning eshigi 
ichkaridan gumburlab qoldi. O‘tirganlar yugurib bo­
rishdi.  Eshikni  birov  qulflab  qo‘yibdi.  Qamalib  qol­
gan ayol bir tomondan jonholatda eshikni gumbur­
latib ursa, ikkinchi tomondan:
– Kimdir ustimdan qulflab ketibdi! Oching tez­
roq, – deb dod solardi.
Uy egalari gir aylanib kalitni qidirishdi.
– Mening o‘g‘lim qilgan bu ishni... O‘g‘ilchani 
topinglar, o‘g‘ilchani, – deydi zo‘r berib baq­baqa­
loq pakana bir odam.
Hamma qidirish bilan ovora­yu, u bo‘lsa og‘zini 
ko‘pirtirib arzandasini maqtaydi:
– Zang‘ar juda o‘tkir bola chiqdi­da, turgan­bit­
gani o‘t­a, o‘t... Meni aytdi deysiz, xonim afandimni 
ustidan qulflab ketgan ham o‘sha.
Juvon hojatxona eshigini teshib yuboray deyap­
ti­yu, buning bo‘lsa jag‘i tinmaydi.
– Ishqilib, ko‘z tegmasin­u juda aqlli bola­da. 
Qo‘liga kitob olganini bilmayman­u, ammo­lekin 
imtihondan o‘tib ketaveradi. Kitobga bir qarasa 
bo‘ldi, miyasiga yopishib qoladi. Yoshlik paytimda 
men ham shunaqa edim. Kitob o‘qib o‘tirmasdim. 
Otasiga tortgan bachchag‘ar. O‘rtoqlari kitobdan 
bosh ko‘tarmaydi, nuqul o‘qigani o‘qigan. Bizning 
o‘g‘il kitob betini ko‘rmaydi­yu, lekin sinfda ham 
qolmaydi. Aslida o‘zim muk tushib dars qiladigan 
bolalarni yoqtirmayman...
Uydagilarning hammasi mana shu miyasi o‘tkir 
bolani qidirish bilan ovora.

---

81
«Ona tarbiyasi»
– Karavotning tagini qarab ko‘ringlar. Uyda 
hamisha karavotning tagiga bekinib olar edi, – deb 
qoldi bir payt baqaloq odam.
Uyning egasi uning aytganini qilib endi engash­
gan ham ediki, tepadan bir narsa taraq etib boshiga 
tushdi. Xayriyat, kalit ekan. Shu zahotiyoq  shkaf 
tepasidan bir bola o‘zini karavotga otdi.
– Ana, aytmadimmi, bu o‘shaning qilig‘i deb. Aqli 
ko‘p­da, nuqul sho‘xlik qiladi.
Otasi suygan bezori o‘sha kuni hammaning jo­
niga tegdi...
Ikkinchi bir voqeaning qahramoni – donishmand­
lik maktabini o‘tayotgan bola.
O‘sha kuni mehmonda bir bola bilan tanish­
dim. Ko‘zoynak taqib olgan chuvakkina bola ekan. 
Qo‘l berib so‘rashdik. Ismini so‘rasam, g‘ing de­
madi. Ham ko‘zdan, ham quloqdan qolgan bo‘lsa 
kerak, deb o‘yladim. Balandroq ovoz bilan savol­
ni qaytardim. Xuddi nozik masalani yechib be­
rayotgan odamday o‘ylanib qoldi, anchadan keyin 
zo‘rg‘a ismini aytdi. Men nechanchi sinfda o‘qishi­
ni so‘radim. Bu gal ham rosa o‘ylab, keyin javob 
berdi. O‘zicha biror gap aytmaydi­yu, lekin savol 
bersang, javob olguncha xunob bo‘lib ketasan. Bir­
pas gaplashib, yuragim siqilib ketdi, yonidan sekin 
nari ketdim.
– Bu bolang ovsarga o‘xshaydi, – dedim meni bu 
yerga olib kelgan qarindoshimga.
Qarindoshim kulib yubordi.
– Bu nima deganing. Axir otasi uni donishmand 
qilmoqchi­ku.
Gapga uning o‘rtog‘i aralashdi.
– Maktabda hamma uni kichik donishmand deb 
chaqiradi.

---

82
Aziz Nesin
– Iya, ismini so‘rasang, topolmay anqayib tura­
di­yu, bu qanaqa donishmand bo‘ldi?
– Hamma gap shunda emish. Donishmandlar 
sukut saqlab turishi kerak ekan. Otasi aytibdi. 
Birov isming nima deb so‘rasayam darhol javob 
berma, picha o‘ylab ol, donolar: «Oldin o‘yla, keyin 
so‘yla», deyishgan deb uqtiribdi.
Qizlar bu kichkina donishmandni menga rosa 
ta’riflab berishdi. Aytishlaricha, uning otasi ancha 
bama’ni odam emish. Ko‘p yil zahmat chekib dun­
yoda o‘tgan jamiki donishmandlarning tarjimayi 
holini o‘rganib chiqibdi. Shundan keyin unda do­
nishmand bolaning otasi bo‘lish havasi uyg‘onibdi. 
Uzoq yillik tadqiqot ishlaridan ma’lum bo‘lishicha, 
ko‘p donishmandlar otalari qartayib qolganda dun­
yoga kelgan ekanlar. O‘ylab qo‘ygan niyatini amal­
ga oshirish uchun u ham sochiga oq tushib, yoshi 
anchaga borib qolgandan keyin uylanibdi.
– Bu gaplarni sizga kim aytdi? Donishmandning 
o‘zimi? – hayron bo‘lib so‘radim.
Ma’lum bo‘lishicha, bundan butun mahalla xa­
bardor ekan. Buni qizlar kattalardan eshitishibdi.
Bo‘lg‘usi donishmandning otasi uylanishga 
uylanibdi­yu, lekin ancha vaqt farzand ko‘rolmay 
yuribdi. Boyoqish donishmandning otasi deb nom 
chiqarish ishtiyoqida keragidan ortiq qarib qolgan 
ekanmi, xullas, farzand hasratida ko‘p kuyunib 
yuribdi. Oxiri, kunlardan birida xotini bosh­
qorong‘i  bo‘lganini  aytibdi.  Endi  u:  «Ishqilib,  bola 
zaif tug‘ilsin», deb iltijo qiladigan bo‘libdi. Nega de­
ganda, aksariyat donishmandlar bolaligidan nim­
jon bo‘lgan ekan.
Xotinning ko‘zi yoribdi. Tilab olgan chaqalog‘i 
shunaqayam nimjon ekanki, uning tirik qolishi­

---

83
«Ona tarbiyasi»
ga hech kimning ko‘zi yetmabdi. Haytovur, bola 
o‘lmay qopti. Qadim zamonlarda bir donishmand 
shoir o‘tgan ekan. Qalin bir kitobda naql etilishi­
cha, o‘sha zukko shoir juda yoshligida ona sutidan 
mahrum bo‘lgan ekan. Donishmand bolaning ota­
si shu kitobni topib o‘qigach, bir oylik chaqaloqni 
ona ko‘kragidan ajratib olibdi. Bola bir yoshida be­
lanchakdan yiqilib, ko‘zi shikastlangan ekan, ota­
si bag‘oyat xursand bo‘libdi. Sababi – allaqaysi bir 
donishmand  ham  g‘ilay  o‘tgan  ekan.  Endi   uning 
yagona tilagi qolibdi. Ishqilib, o‘g‘limning bo‘yi 
o‘smasin, deb oh­voh chekib yurganmish. Zotan, 
uning bilishicha, donishmand xalqi aksariyat past 
bo‘yli bo‘lar ekan.
Shu gaplardan keyin men bu bola nima uchun 
o‘zining isminiyam darrov aytib berolmasligiga 
tushundim. Nazarimda, u sukut saqlab javob be­
rishdan ko‘ra, ko‘proq otini eslashga harakat qi­
layotganga o‘xshaydi.
Hikmat maktabga kelmay qo‘yganini eshitib, 
qattiq xafa bo‘ldim. Bechora qizning ahvoli nima 
kechdiykin?
Kecha maktabda bizni emlab ketishdi. Shuning 
uchun bugun darsga bormadim. Hozir xatni quti­
ga tashlab kelaman. Keyin arifmetikadan misollar 
 yechaman. O‘qituvchimiz uyga ancha vazifa ber­
gan edi. Chap qo‘lim rosa og‘riyapti. Hatto qimirla­
tolmayapman.
Omon bo‘l, Zaynab. Senga hamisha muvaffaqi­
yat tilayman.
Ahmad Tarbay

---

84
Aziz Nesin