On davlat pedagogika instituti bektoshev otabek qodiraliyevich ingliz tili nazariy grammatikasi

Amaliy yoki normativ grammatika soddalashtirilib va ommabop qilib yaratilgan mashqlar va qoidalar majmuidir. Fikrni aniq anglatish va uni to‘g‘ri tushunish qonun-qoidalari va o‘rgatish amaliy grammatikaning asosiy vazifasidir. Shu qonun-qoidalarii umumlisoniy nazariyaga tayangan holda muayyan nuqtai nazardan yoritish nazariy grammatikaninig vazifasidir.
Amaliy grammatikaning ikki turi mavjud: tavsifiy (deskriptim) va normativ grammatika. Tavsifiy grammatika til grammatik tizim tavsifi bilan cheklansa, normativ grammatika lisoniy xodisalarni til normasi nuqtai nazaridan maxsus o‘rganadi va u yoki bu grammatik qurilmaning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini belgilaydi.
Amerika tilshunosligida deskriptiv lingvistik oqim paydo bo‘lguncha amaliy grammatika bizning normativ grammatikamizni anglatar edi. Hozirgi paytda deskriptiv grammatika tilning grammatik yarusini qat’iy sistemalashtirish va til tizimiga xos elementlarni juda mukamallashtirmasdan sodda va istisnolarsiz bayon etish bilan shug‘ullanadi.
Nazariy grammatika tildagi mavhum va muammoli hodisalar bilan shug‘ullanadi. Masalan, nisbat kategoriyasi muammosi, zamon shakllari muammosi yokiqurilmalardagi gap bo‘laklari muammosi. Nazariy grammatikalar lisoniy hodisalarni talqin qilish tarziga ko‘ra turli xil bo‘ladi. Hozirgi zamon tilshunosligida grammatik nazariyalarni tasniflashga bir necha bor qo‘l urilgan.
Binobarin, nazariy grammatikaning quyidagi turlarini ko‘rsatish mumkim. Formal (struktural) grammatika tilning hamma hodisalarini lisoniy ramzlarning ichki munosabatlaridan kelib chiqib, voqelikka, so‘zlovchining psixologiyasiga va uning tafakkuriga bog‘lamagan holda talqin qiladi. Semantik (mentalistik) grammatika formal grammatikaga qarama-qarshi o‘larok, til hodisalar ipi voqelikka bog‘lagan holda, ularning ichki munosabatlarini inobatga olmasdan talqin etadi.
Mantiqiy grammatika morfologik faktlarning mantiqiy kategoriyalarini hamda butun gap mazmunini (mundarijasini) o‘rganadi. U grammatik kategoriyalarini mantiqkategoriyalari bilan bog‘lab talqin qiladi.
Mantiqiy grammatika falsafiy kategoriyalar bilan uzviy bog‘liqdir. Bizga ma’lumki, umuman grammatika har qanday morfologik kategoriyalarning ifodalanish shakli bilan boshlanib mazmun plani bilan nihoyasiga etadi. Ammo, mantiqiy grammatika faqat mazmun planida ish ko‘radi. Bunga misol tariqasida modallik, jins, ko‘plik, shaxs, temporallik, ablativlik, akkuzativlik, lokativlik, kommunikativlik, instrumentallik va boshqa shunga o‘xshash kategoriyalarni ko‘rsatishimiz mumkin.
Biz yuqorida ko‘rib chiqqan grammatika turlari grammatikaning eng ko‘p tarqalgan turlari yani avvaldan ma’lum bo‘lgan va dunyo tilshunoslari tomonidan e’tirof etilgan gramattikalardir. Bulardan tashqari, grammatikaning assotsiativ, sinxronik, formal, ichki va tashqi kabi boshqa bir qancha turlari ham mavjud.