Olmaliq shahar xtmfmt va teb 20-umumiy o`rta ta’lim maktabi ona tili va adabiyot fani o`qituvchisi mengliboyeva muyassar xalilovna

OLMALIQ SHAHAR XTMFMT VA TEB

20-UMUMIY O`RTA TA’LIM MAKTABI

ONA TILI VA ADABIYOT FANI O`QITUVCHISI

MENGLIBOYEVA MUYASSAR XALILOVNA

8-SINF UCHUN ONA TILI FANIDAN

“SO`Z BIRIKMASIDA SO`ZLARNING O`ZARO BIRIKISH USULLARI” MAVZUSIDA

1 SOATLIK OCHIQ DARS ISHLANMASI

OLMALIQ-2016

Sana: 2016-yil 17-oktabr

Sinf: 8 ”A”

Fan: Ona tili

Mavzu: So`z birikmasida so`zlarning birikish usullari

Darsning maqsadi:

a) ta’limiy maqsad: O`quvchilarga Davlat Ta’lim Standarti talablariga mos bilim berish, so`z birikmasida so`zlarning birikish usullari haqida bilim berish.

b) tarbiyaviy maqsad: O`quvchilarni ona Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalash.

v) rivojlantiruvchi maqsad: O`quvchilarda ona tilining jozibasi, til imkoniyatlarini o`rganishga qiziqishni rivojantirish.

Dars turi: Yangi tushuncha va bilimlarni shakllantiruvchi.

Dars metodi: Noan’anaviy

Dars jihozi: 8-sinf ona tili darsligi, mavzuga oid slayd, ko`rgazmalar, tarqatmalar.

Dars shiori: Ona tili- millat ruhi.

Darsning borishi:

Dars bosqichlarining texnologik xaritasi:

№	Dars bosqichlari		Foydalanilgan usullar
1	Tashkiliy qism	2	Suhbat
2	O`tilganlarni so`rash va xulosalash	8	“Buni kim biladi?” usuli
3	Yangi mavzu bayoni	15	“Bu bizniki” usuli
4	Mustahkamlash	17	“ So`z birikmasini hosil qiling” usuli, “So`z birikmasi qaysi usulda birikkan?”, “Hikmatlar xazinasi” usuli
5	Baholash	2	Kitobdan yaxshi do`st y o`q.
6	Uyga vazifa	1	“So`z birikmasida so`zlarning birikish usullari”. So`z birikmalari birikish usuliga ko`ra guruhlanadi.

I.Tashkiliyqism: a) salomlashish.

b)davomatni aniqlash.

v)hafta kuni haqida ma`lumot.

g) o`quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish.

Bugungi darsni baholash mezoni bilan tanishtirish:

1) ”Buni kim biladi? ” – 1 b.

2) “Bu bizniki”- 1 b.

3) ” So`z birikmasini hosil qiling” – 1 b.

4) “So`z birikmasi qaysi usulda birikkan?”– 2 b.

II.O`tilganlarni so`rash va xulosalash:

O`quvchilarni “faollashtirish” maqsadida o`tilgan mavzu yuzasidan savol-javob o`tkaziladi. O`quvchlar uch guruhga bo`linadi. Bugun o`tiladigan yangi mavzu mazmunidan kelib chiqib, guruhlarga nom beriladi. Hozircha bu - “sir”. Savollarga javob bergan guruh vakillari har bir javobda guruh nomidagi bir bo`g`inni aniqaydi. Javoblar so`ngida guruh nomi hosil bo`ladi.

1-guruh uchun savollar:

1. 
   Til birliklari nomini tartib bilan ayting. (Javob: gap, so`z birimasi, so`z, tovush, qo`shimcha). (BI –birinchi bo`g`in ochiladi.)
   
2. 
   Gap til birligiga misol keltiring. (Javob: Oktabr- ona tili va adabiyot fani oyligi.) (TI- ikkinchi bo`g`in ochiladi.)
   
3. 
   Otli so`z birikmasiga misollar keltiring. (Javob: shahrimiz ko`chalari, hammasida mazali, kitoblarning uchtasi, bepoyon dalalar, o`quvchlarning barchasi). (SHUV- so`zning uchinchi bo`g`ini ochiladi, “BITISHUV” so`zi hosil bo`ladi.)
   

BITISHUV

2-guruh uchun savollar:

1. 
   So`z birikmasi til birligiga misol keltiring. Hokim va tobe so`zni aniqlang. (Javob: yaxshi do`st, hokim so`z-do`st, yaxshi- tobe so`z, otli so`z birikmasi. ) ( BOSH- birinchi bo`g`in)
   
2. 
   So`z birikmasi hokim so`zning qaysi turkumga mansubligiga qarab qanday guruhlarga bo`linadi? (Javob: otli so`z birikmasi, fe’lli so`z birikmasi ). (QA- ikkinchi bo`g`in)
   
3. 
   Fe’lli so`z birikmasiga misollar keltiring. (Javob: kitobni o`qimoq, do`stiga aytmoq, ishdan kelmoq…) (RUV- so`zning uchinchi bo`g`ini ochiladi, “BOSHQARUV” so`zi hosil bo`ladi. )
   

BOSHQARUV

3-guruh uchun savollar:

1. 
   So`z birikmalari va gaplar qanday hosil qilinadi? (Javob: So`zlarning tildagi muayyan qonun qoidalar asosida o`zaro birikuvidan so`z birikmalari va gap hosil bo`ladi.) (MOS- so`zning birinchi bo`g`ini ochiladi).
   
2. 
   Punktuatsiya bo`limida nimalar organiladi? (Tinish belgilari nomini sanang.) (Javob: Tinish belgilarining qo`llanishi haqidagi qoidalar punktuatsiya bol`imida o`rganiladi. Tinish belgilari: nuqta, undov, so`roq, vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, chiziqcha, tire, qo`shtirnoq, qavs kabilar.) (LA- ikkinchi bo`g`in ochiladi.)
   
3. 
   So`zlarning qanday birikuviga so`z birikmasi deyiladi? (Javob: Ikki va undan ortiq mustaqil so`zlarning Grammatik va ma’no jihatdan birikishga so`z birikmasi deyiladi. Masalan, vazifani bajarmoq, shirin olma. ) (SHUV- so`zning uchinchi bo`g`ini ochiladi, “MOSLASHUV”- so`zi hosil bo`ladi.)
   

MOSLASHUV

Savol-topshiriqlar nihoyasida har bir guruh nomi kelib chiqdi.

Yangi mavzu bayoni:

Darslikdagi 60- mashqda keltirilgan so`z birikmalari slayd ko`rinishida namoyish etiladi. So`z birikmalarini biriktiruvchi vositalar boshqa ranglarda beriladi. Mashq shartiga ko`ra ajratilgan vositalardan qaysi birlari so`zlarni bog`lashga, qaysi birlari esa lug`aviy ma’noga qo`shimcha ma’nolar berishga xizmat qilishi aniqlanadi.

Choynakdan kattaroq, o`quvchining sovg`alari, qalam bilan chizmoq, kitobning muqovasi, g`oliblik uchun kurashish.

O`quvchilar so`z birikmalarini bog`lvchi , ularga qo`shimcha lug`aviy ma’no beruvchi qo`shimchalarni tahlil qilish jarayonida darslikdagi “Esga oling” rukni ostida berilgan ma’lumotdan foydalanib mashqni bajarsalar maqsadga muvofiq bo`ladi.

Esga oling. Kelishik va egalik qo`shimchalari hamda ko`makchilar (ohang ham) so`z birikmalari tarkibida so`zlarni bir-biriga bog`lashga xizmat qiladi.

Namuna: Choynakdan kattaroq so`z birikmasini bog`lashga xizmat qiluvchi vositalar

-dan chiqish kelishigi qo`shimchasi, -roq sifatning qiyosiy darajasini hosil qiluvchi qo`shimcha.

61-mashq. “Bu bizniki” usuli asosida so`z birikmalari uch guruhga ajratiladi.

1. 
   “BITISHUV” guruhi tobe so`z hokim so`z bilan faqat ohang va ma’nosiga ko`ra birikkan (egalik, kelishik, qo`shimchalari, ko`makchilari yo`q) so`z birikmalarini ajratib oladilar.
   
2. 
   “BOSHQARUV” guruhi hokim so`z bilan kelishik (qaratqichdan boshqa) qo`shimchalari yoki ko`makchlar yordamida birikkan so`z birikmalarini ajratadilar.
   
3. 
   “MOSLASHUV” guruhi tobe so`z qaratqich kelishigi, hokim so`z esa egalik qo`shimchalari yordamida birikkan so`z birikmalarini ajratadilar.
   

“BITISHUV” guruhi	“BOSHQARUV” guruhi	“MOSLASHUV” guruhi
erta turmoq	bog`ga kirmoq	Nazirjonning do`stlari
katta xona	uydan chiqmoq	maktabimizning jamoasi
oltin uzuk	bolalardan biri
	bemor uchun dori
	shaharda yashamoq
	do`stlar bilan uchrashuv
	o`quvchiga e’tibor

Guruhlar ajratgan so`z birikmalari tekshirilib ballanadi. Bajarilgan mashqdagi birikmalar ilmiy jihatdan qanday nomlanishi nazariy ma’lumot slayd vositasida tushuntiriladi.

Mustahkamlash. 62-mashq. “So`z birikmasini hosil qiling ” usuli asosida bajariladi. Tilla tish, masalani yechmoq, o`rtoqlari bilan suhbatlashmoq, halol yashamoq, shahrimizning ko`chalari, Salima bilan ko`rishish, qizil olma.

Yuqoridagi so`z birikmalari otli so`z birikmalari hamda fe’lli so`z birikmalari kabi guruhlarga ajratiladi.

63-mashq. “So`z birikmasi qaysi usulda birikkan?” –Matn slayd orqali namoyish etiladi. O`quvchilar matnni ifodali o`qittiriladi. Matn mazmuni yuzasidan “Hikmatlar xazinasi” usulida Vatanparvarlik tarbiyasi singdiriladi. So`ng matndagi so`z birikmalarining birikish usullari aniqlanadi. “Bitishuv” guruhi boshqaruv munosabatidagi so`z birikmalarini, “Boshqaruv” guruhi moslashuv munosabatidagi, “Moslashuv” guruhi bitishuv munosabatidagi so`z birikmalarini aniqlaydilar. Tahlil jarayonida so`z birikmalarida aniqlovchi va to`ldiruvchining belgili yoki belgisiz shakllarda kelgani aniqlanadi.

Ona yurt sog`inchi

Vatan nima o`zi? Vatan- ona allasi bilan taralgan, beshiging izlari chizilgan zamin. Ajdodlaring ko`milgan qabriston, ota-onangning izlari qolgan o`chalar, sening lahjangda so`zlashadigan, qosh-u ko`zi xuddi sening kabilar yashaydigan qadrdon yer- Vatandir!

Birinchi bor bahorni tanigan, ilk bor varrak uchirgan, birinchi marta hayitlik olgan joying, birinchi o`qituvchi, birinchi muhabbatingni tanitgan makon- Vatandir!

O`z jonidan yaratgani uchun ham ona yaxshi-yu yomon bolasini tishida tishlab o`tadi. Vatan ham o`shanday bag`ri keng. Qadamlaringni ko`ksiga qo`yib, suyab yashaydi seni.

Osmoni ko`rpang, maysasi dimog`ingni bosib yotadigan muattar bolishingdir. Vatan mung`aygan tandirli, pastakkina tomli kulbangdan boshlanadi. Unga bo`lgan muhabbating ham shu ostonada tug`iladi.

Namuna: ona allasi so`z birikmasi moslashuv usuli vositasida birikkan, -ning qaratqich kelishigi belgisiz qo`llangan, tobe so`zning gapdagi vazifasi- qaratqich aniqlovchi.

Guruhlar “kitoblar” bilan ballanadi. Faol o`quvchilar, vazifani tez, to`g`ri nihoyasiga yetkazgan o`quvchilar rag`batlantiriladi.

Uyga vazifa. 64-mashq.

“So`z birikmasida so`zlarning birikish usullari”. So`z birikmalari birikish usuliga ko`ra guruhlanadi.