Olkashunoslik

4. Amir Temur va shayboniylar davri tarixiy geografiyasi
Chig‘atoy ulusi davrida Movarounnahrdagi o ‘zaro nizolar va tar- 
qoqlikni tugatish maqsadida Amir Temur kurash boshlaydi. 1365-yilda 
Movarounnahr hukmdori deb tayinlangan Ilyosxo‘ja qo‘shinlari bilan 
Temur va Husaynning ittifoqchi qo‘shinlari o'rtasida Chirchiq daryosi 
bo‘ylarida b o iib o‘tgan jangda Ilyosxo'ja qo‘shinlarining q o ii baland 
keladi va u Xo‘jand, Jizzax shaharlarini egallab, Samarqandga yurish 
qiladi. Samarqandda bu paytda sarbadorlar harakati maydonga chiqib, 
mo g ullarning qo‘shimga qarshi qaqshatqich zarba beradi. Ilyosxo‘ja
avval Samarqandni, so‘ngra esa butun Movarounnahmi tashlab chiqib 
ketishga majbur boiadi. Bundan xabar topgan Amir Temur va Amir 
Husayn Samarqandga keladilar. Ammo ko p vaqt o ‘tmay Amir Temur 
va Amir Husayn o'rtasidagi munosabat keskinlashib, nizoga aylanadi. 
Amir Temuming nufuzi ortib borayotganidan xavfsiragan Amir Husayn 
Balxga qaytib, uning qal’a devorlari va istehkomlarini mustahkamlash- 
ga kirishadi. 1370-yilda Amir Temur Balxga yurish qilib, Amir Husayn- 
ni taslim qiladi.
1370-yilning 10-aprelida Amir Temur Movarounnahr hukmdori deb 
e io n qilinadi. Amir Temur Movarounnahming yagona hukmdori b o iib
olgach, o ‘z davlatini siyosiy va iqtisodiy jihatdan mustahkamlashga ki­
rishadi. Avvalo, 1370-yilning may ovida Samarqandga qaytib shahami 
tiklaydi. Maxsus qo shin tuzib, davlat chegaralarini kengaytirishga ki­
rishadi. A w al u Amudary o va Sirdaryo oraligidagi yerlami birlashtirib, 
o‘ziga bo‘vsundiradi. Mo‘g ‘ullar davrida Xorazm ikki qismga ajralib, 
markazi Urganch shahri b o igan shimoliy Xorazm Oltin CTrdaga, mar-
47

---

kazi Kat bo‘lgan janubiy Xorazm esa Chig‘atoy ulusiga bo‘ysungan.
1371-yilda Amir Temur Xorazmga yurish qilib. uni egallaydi.
Shunday qilib, Amir Temur Movarounnahr va Xorazmda feodal 
tarqoqlik hamda o ‘zaro mzolarga barham berib. Sirdaryo vohasidan to 
Orol dengizigacha bo‘lgan yerlarda yashovchi xalqlami yagona davlat 
tasarrufida birlashtiradi. Kevinroq Shibirg‘on viloyati, Balx va Tosh­
kent viloyatlari hair, Amir Temur hokimiyatini tan oladilar.
Yigirma yil (1371-1390-yillar) mobaynida Amir Temur M o‘g ‘u- 
listonga yetti marta yurish qilib, m o‘g bul hukmdorlari ustidan g'alaba 
qozondi. 1395-yilda Shimoliy Kavkazning Tarak darvosi bo'yida Amir 
Temur va Oltin G ‘rda xoni To‘xtamishxon qo'shim o ‘rtasidagi jang- 
da Amir Temur g ‘alaba qozonadi va Oltin 0 ‘rda hokimiyatiga chek 
qo‘yiladi. 1381-yilda Hirot, Saraxs, Jom shaharlari, keyinroq esa Eron- 
ning katta qismi Amir Temur hokimiyatiga bo‘ysundiriladi. Uch yillik 
{1386—
13H8-yillar) harbiy yurishlar natijasida Janubiy Ozarbayjon, 
Iroqning shimoliy qismi, Guijiston va Armanistondagi yerlar egalla- 
nadi. 1392 -1396-villardagi besh yillik urush davomida Amir Temur 
G ‘arbiy Eron, Iraqi Ajam va Kavkazni egallaydi. 1398-1399-yillarda 
Amir Temur Hindistonga yurish qilib, bu hududni ham o ‘z tasarrufiga 
kiritadi. 1399-1404-yillardagi yetti yillik urush davrida esa Shomning 
Halab, Kumis, Baalbek, Damashq kabi shaharlari, Bag‘dod hamda Tur- 
kiyaning katta qismi egallanadi. 1402-yilda Anqara yaqinidagi jangda 
Boyazid Yildirim qo‘shini yakson qilinib, Kichik Osiyo ham Temur ho- 
kimiyatini tan oladi.
Dashti Qipchoqdan bostirib kelgan Shayboniyxon boshliq qo‘shinlar 
qariyb 10 yil (1501-1510-yillar) ichida Sirdaryrodan Markaziy 
A fg‘onistongacha bo‘lgan hududlami, jumladan temuriylaming Mova­
rounnahr va Xurosondagi barcha mulklarini qo‘lga kiritdilar. 1510-vili 
Shayboniyxon Eron shohi Ismoil I bilan bo‘lgan jangda yengilib, qatl 
qilindi. Xuroson Ismoil I qo liga o ‘tdi.
Movarounnahmi shayboniy avdodlari o'z qo llanda saqlab qol- 
dilar. Muhammad Shayboniyxon vafotidan keyin Ko‘chkunchixon 
(1510-153 l-yillar) va Abu Said (1531-1533-yillar) davrida Movaroun­
nahr va Xurosonda markaziy hokimiyat zaiflashib, amirlar va sulton- 
lar o rtasida nizo kuchaydi. Bu paytda Xorazm mustaqil davlat bo'lib 
ajralib chiqdi va Turkiston yerlari parehalandi. 0 ‘zaro urushlarga bir-
48

---