Olkashunoslik

Farmorida asosan 0 ‘zbekiston hududida qadimdan shakllangan m uzey-
lar faoliyatini takomillashtirish, m uzev fondlarida saqlanib kelayotgan
xalqimizning b oy tarixini va mustaqilligimiz odimlarini o'zida aks et-
tiruvchi noyob eksponatlami avaylab-asrash, muzevlar fondini boyitib
borish, m uzeylam i dunyoga olib chiqish va targib qilish, muzeylami
zamon talablariga m os yuqori malakali mutaxassislar bilan ta’minlash,
moddiy-texnika bazasini mustahkamlab, jahon muzevshunosligi tajriba-
larini q o‘llash kabi vazifalar qo'yilgan.
Muzey turlari.
Respublikamiz hududida uch turdagi muzeylar 
mavjud:
Birinchi turdagi muzeylarga ilmiy-tadqiqot, madaniy-ma’rifiy ishlar 
olib boriladigan muzeylar kiradi.
Ikkinchi turdagi muzeylarga faqat bir soha bo‘yicha ilmiy-tadqiqot 
ishlarini olib boradigan muzey laboratoriyaga ega bo‘Igan maxsus mu­
zeylar (masalan, 0 ‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi bakteriolo- 
giya va mineralogiya muzeyi) kiradi.
Uchinchi turdagi muzeylar faqat o ‘quv turida bo'lib, ulaming 
asosiy vazifasi o'quv jarayonini tashkil etishdan iborat.
Muzey turlari ko‘p jihatdan unda saqlanayotgan fondlaming xa- 
rakteriga va ular faoliyatining yo‘nalishiga bog‘liqdir. Shuningdek, 
turli fan sohalariga bo‘lingan muzeylar ham bor. Bu muzeylar orasi­
da ko‘proq ma’lum bo‘lganlari yoki faqat o ‘sha soha mutaxassislariga 
ravshan bo‘lgan m a’lum tarmoqni aks etuvchi muzeylar ham mavjud.
Masalan, Toshkentdagi 0 ‘zbekiston tarixi davlat muzeyi, tas- 
viriy san’at muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi adabiyot muzeyi va 
O ‘zbekiston Respublikasi harbiy okrugi muzeylarini ko pchilik yaxshi 
biladi, ammo arxeologiya, etnografiya, harbiy-tarixiy, memorial, minta- 
qaviy, san’atshunoslik. texnika muzeylari ko'proq o'sha soha mutaxas­
sislariga ay on.
Turkistonda tashkil etilgan dastlabki muzeylar.
Muzeylar inson 
madaniyatiga ikki yarim ming yil ilgari. ya’ni antik davrda kirib kel- 
di. Lekin uning m a’nosi hozirgi muzey tushunchasidan ancha bosh- 
qacharoq bo‘lgan. Qadimgi Yunonistonda «museion» deb m a’budalar 
sha’niga e ’zozlanadigan maskanlami aytganlar. Bu maskanlar tabiat- 
ning go'zal joylarida, tog‘ etaklarida, daiyo va ko‘l boSlarida, bog‘-u 
rog'larda joylashgan.
176

---

Muzeylar o'zlarining ilk paydo bo‘lgan kunidan boslilab o 'z za- 
monasini aks ettirgan va talab-ehtivojlanni ifoda qilgan, qisqacha qilib 
avtganda, zamon ko zgusi bo‘lgan. Hoziigi kunda ochiq osmon ostidagi 
muzeylar ham paydo bo‘ldi, ulaming asosini me’moriy va arxeologik 
yodgorliklar tashkil etdi.
O lkada muzey ochish masalasi 187 l-yilda tabiatshunoslik, antro- 
pologiya va etnografiya havaskorlari jamiyatining Turkiston bo‘limi 
majlisida ko'tarildi. Shundan so‘ng Sirdaiyo viloyati harbiy gubema- 
tori general N. Golovachyov 1876-yilning 9-yanvarida muzey ochish 
bo yicha yig'ilish о tkazadi Majlisga N.Mayev, V.Oshanin, A.Vilkins,
D.Yujakov va I.Krauzelar taklif etiladi. Shu tariqa Toshkentda muzey 
ochishga qaror qilinadi.
1876-yil 16-mart kuni «Туркестанские ведомости» gazetasi mu- 
harriri N. Mayev Toshkentda muzey ochish haqidagi bayonnomasini 
general-gubemator idorasiga jo ‘natadi. Rossiya istilosining dastlabki 
o‘n yili o ‘tganidan so ng Turkistonda muzey tashkil etilishi masalasi 
olimlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi.
0 ‘rta Osiyoning istilo qilinishi davomida tartibli va uyushgan holda 
kolleksiyalar to ‘plashga asos solingan. Bu jarayon rasmiy tarzda amal- 
ga oshirilgan. Bundan tashqari, 0 ‘rta Osiyo xalqlari madaniyatiga oid 
osori atiqalami arzon garovga sotib olib, xususiy boylik orttirish payi- 
da bo‘lgan kishilar ham kam emas edi. Ular qatorida Zarafshon okrugi 
boshlig‘i general A. Abramov, Sirdaryo viloyati harbiy gubematori ge­
neral N. Golovachyov, Amudaryo bo‘limi boshlig‘i A. Galkin va bosh- 
qalami ko‘rsatish mumkin.
Rus olimlarining turli kolleksiyalar to'plash faoliyati bir tomon­
dan Peterburg, Moskva muzey lari, kutubxonalari, ko‘igazma zallar 
zaxiralarini 0 ‘rta Osiyo buyumlari va qo‘lyozmalari bilan to ‘ldirishga 
qaratilgan bo‘lsa-da, ikkinchi tomondan ma'lum vaqt o ‘tib, mahalliy 
muzeylar tashkil etish hamda ilmiy jamiyatlaming rivojlanishiga turtki 
bo‘ldi. 0 ‘z ishlarining fidoyilari bo‘lgan olim, o ‘lkashunos va shifokor- 
lar qo‘Iyozmalar kolleksiyalarini yig‘ib, ommaviy kutubxonalami tash­
kil etish ishlarini boshladilar.
1870-yili Toshkentda Turkiston xalq kutubxonasi tashkil etildi. 
Xususiy kolleksiva to‘plovchilari xizmati tufayli qator qimmatbaho 
qo‘lvozmalar asrab qolindi. Kutubxonasida saqlanayotgan arab, fors va
177

---

turkiy qoiyozm alar tavsifi 1883-yiIda E.Kal tomonidan nasbr etilib, il­
miy jamoatchilikka taqdim etildi. Rossiya istilosidan so ng ilmiy tadqi­
qot ishlarining aksariyati Turkistonning moddiy boyliklarini o ‘rganish, 
ulardan foydalanishga qaratidi. A. Fedchenko, V.Dokuchayev, I.Mush- 
ketov va boshqalaming tuproqshunoslikka oid tadqiqotlari 0 ‘rta Osiyo­
da zamonaviy ilmiy fanlarga asos soldi.
0 ‘lkamizda muzeylami tashkil etish tashabbuskorlari sifatida
A. Fedchcnko, I.Mushketov, V. Oshanin, V. Bartold va boshqalami kel- 
tirib o ‘tishimiz mumkin. Ulaming asarlarida geologiya, geografiya, 
botanika, zoologiya, mineralogiya, numizmatika, tarix, etnografiya va 
qadimiy yodgorliklarai o ‘rganishga oid tadqiqotlar ham mavjud edi.
Ular ilmiy jamiyatlar a ’zosi sifatida to'plangan m aium otlam i mu­
zeylarga joylashtirib, ulaming rivojlanishiga zamin yaratdi A. Fed- 
chenkoning Turkiston general-gubematoriga yozgan axborotida: «Tur- 
kistonni muvaffaqiyatli rivojlantinsh uchun uning tarixi, madaniyati va 
tabiati bilan tanishib chiqish lozim, muzey esa buning uchun ulaming 
eng yaxshi vositadir», - deb yozadi.