Olkashunoslik

2. Kidariylar, xioniylar, eftaliylar, Turk xoqonligi va
arablar davri tarixiy geografiyasi
IV-V asrlar O rta Osiyo hududlariga ko'chmanchi qabilalaming ki- 
rib kelishi, qabilalar ittifoqi yuzaga kelishi natijasi boigan, yangi siyo- 
siy kuchlardan biri kidariylar b o iib , ular haqidagi asosiy m aium otlar
41

---

Xitoyning Beyshi solnomasida hamda g ‘arb muallif tarixchilaridan bin 
Prisk Paniyskiy m a’lumotlarida uchraydi. Tadqiqotchiianiing fikricha, 
kidariylaming dastlabki vatani Sharqiy Turkiston edi. Beyshi solnoma­
sida berilishicha, yuechjilar hukmdori Sidolo jujanlar hujumi tufayli o 'z 
qarorgohini Bolo (Balx)ga ko‘chirgan. Yana shu manba xabar berishi- 
cha, Kidar Shimoliy Hindistonga yurish qilib Gandharadan shimoldagi
5 ta davlatni o ‘ziga bo'ysundirgan. Ayrim tadqiqotchilar. kidariylar 
Sharqiy Turkistondan ko‘chishni boshlaganidan so‘ng ular ikki qism- 
ga bo limb, katta qismi shimoli-g'arbiy Hindistonga, kichik qismi esa 
0 ‘rta Osiyoga joylashadilar, degan fikmi ilgari suradilar.
Ayrim tadqiqotchilar kidariylami Sharqiy Turkistondan kirib kel- 
gan kushonlar qoldig'i bo‘lishi mumkin degan fikmi ilgari surishadi. 
Shuningdek, kidaiiylaming 0 ‘rta Osiyoning janubidagi xioniylar bi­
lan ittiroqchiligi hamda ulaming Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari 
to ‘g/risidagi taxminlar ham bor.
IV asr o‘rtalarida 0 ‘rta Osiyo yerlariga shimoli-sharqdan xion qa- 
b’ialari bostirib kiradilar. Tarixda xioniylar nomi bilan mashhur boigan 
bu qabilalaming asli vatanini ayrim tadqiqotchilar Orolbo‘yida deb hi- 
soblaydilar. Xioniylar xun qabilalariga qon-qarindosh bo'fganlikiaridan 
bo‘Isa kerak, g ‘arb tarixchilari ulami «oq xunlar» deb ataydilar. IV asr- 
ning o'rtalanda ancha kuchaygan xioniylar janubga tomon harakat qi- 
lib sosoniylar bilan to‘qnashadilar. Bu to‘qnashuvlar hamda xioniylar 
yo‘Iboshchisi Gtumbat, ulaming Suriyadagi Umda shahrini qamal qil- 
ganliklari haqida Ammian Marsellin m a’lumotlar beradi. Dastlabki ha- 
rakatlarda xioniylar magMubiyatga uchrasalar-da, keyinroq ular sharqqa 
tomon yurishlar qilgan sosoniylar shohi Shopur II ga qattiq zarbalar bera- 
dilar. 0 ‘rta Osiyoda kidariylar va eftaliylar hukmronligi o‘matilgach, xio- 
niylaming siyosiy ahvoli o ‘zgaradi va ular eftaliylarga tobe bo‘lib qoladi.
V asming o ‘rtalarida 0 ‘rta Osiyoga ko chmanchi eftaliy qabilalari 
kirib kelishadi. Eftaliylar davlati hududlari haqida Xitoy solnomalari va 
arab-fors tarixchilari asarlarida m a’lumotlar uchraydi. Ularga tayangan 
holda eftaliylar davlatiga 0 ‘rta Osiyoning katta qismi, Sharqiy Turkis­
ton, Gandhara va V asming ikkinchi yaitnvda Shimoliy Hindistonning 
boshqa bir qancha viloyatlari ham kirganligini bilishimiz mumkin. Bu 
davlat o ‘z hududiga ko'ra kushonlar davlatidan ham katta edi. Ku­
shonlar davridagi kabi eftaliylar zamonida ham saltanat yakka hukmdor
42

---

tomonidan boshqarilgan. Xitoy manbalariga ko‘ra, taxt otadan bolaga 
qolmay, shu suloladaii kim loyiq deb topilsa, o ‘sha taxtga o'tirgan.
VI asming boshlariga kelib, eftaliylar anchagina katta hudud- 
lami egallagan edilar, ko pchilik manbalar eftaliylaming dastav- 
val ko‘chmanchi xaiqlar b o iib , keyinchalik o ‘troqlashganligi haqi­
da m aium ot beradi: Shuning uchun ham ayrim tadqiqotchilar ulami 
ko‘chmanchilar deb hisoblasa, ayrimlari ulami shahar va qishloqlarda 
yashaganligini ta’kidlaydilar. Eftaliylaming poytaxti Balx shahri edi.
VI asrda Oltoy hududlarida davlat tuzilmalari tashkil topa bosh- 
laydi. Bu davlat birlashmalaridan biri Turk xoqonligi bo iib , 0 ‘rta 
Osiyo tarixida muhim o ‘rin tutadi. Bu davlat asoschisi Bumin aw al tele 
qabilalarini birlashtirib, so ngra jujanlarga qattiq zarba beradi. Ulami 
inqirozga uchratib, M o‘g ‘uliston va Oltoy hududlarida davlat tuzadi. 
Shu yili, ya’ni 551-yilda Bumin yabg'u unvonini oladi va shu davr- 
dan boshlab Turk xoqonligi rasmiy e ’tirof etiladi. Turklar va eftaliylar 
o‘rtasidagi dastlabki to ‘qnashuvlar VI asming 50-villariga to ‘g r i kela- 
di. Ular dastlab 0 ‘rta Osiyoning shimoliy qismida to ‘qnashgan edilar.
Turklar Eron bilan eftaliylarga qarshi ittifoq tuzadi va ikki tomonla- 
ma qurshovda qolgan eftaliylar turklaiga yaxshi qarshilik ko‘rsata olmay- 
di va Buxoro yaqinidagi hal qiluvchi jangda yengilishadi. Katta Kultegin 
bitiktoshida: «Ular (Mug'an va Istemi) Temir kapig‘gacha o ‘z xalqini 
yoyishdi» degan vozuvlar bor. Temir kapig‘, ya’ni Temir darvoza Boysun 
togidagi So‘g ‘d va Toxariston oraligidagi o ‘tish joyi edi. Turk xoqonli- 
gining sharqdan g ‘arbgacha boigan chegarasi esa Koreyadan Qora den- 
giz bo‘ylarigacha cho'zilgan edi. Lekin bu davlat u darajada mustahkam 
boimay, balki umg'-qabilachilik sababli hamda 603-yilda ichki nizolar 
tufayli ikkiga: g ‘arbiy va sharqiy turk xoqonligiga boiinib ketadi.
VI 
asming oxiri - VII asr boshlarida Arabiston yarimorolida yangi 
siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy o ‘zgarishlar sodir boiib , markazlashgan 
davlat birlashmasi vujudga keldi. Bu jarayonda shu davrda Muhammad 
payg‘ambar (s.a.v.) tomonidan asos solingan islom dini birlashtiruv- 
chi vazifani bajaradi. Muhammad payg‘ambar (s.a.v.) vafotidan so‘ng, 
ya’ni 632-yildan uning o‘miga davlatni xalifalar boshqaradi va bu dav­
lat tarixga arab xalifaligi nomi bilan kiradi. Arab xalifaligi istilochilik 
yurishlari olib borib, tez orada Yaqin va 0 ‘rta Sharqning boy viloyat- 
larini bosib oladi. Shu bilan birga arablar sosoniylar hududlariga ham
43

---

yurishlar qilib, 65 L-yilda Marvgacha yetib keladi va bu yerda sosoniy- 
laming so‘nggi hukmdori Yazdigard III oidirilib, bu sulola hukmron- 
ligiga chek q o ‘yiladi. Mazkur hududda markazi Marv bo'lgan Xuro- 
son noibligi. tashkil topadi va keyinchalik bu markaz arablaming 0 ‘rta 
Osiyoni is tilo qilish maqsadidagi yurishlariga bevosita boshchilik qiladi.
Arablar Amudaryoning shimolidagi yerlami Movarounnahr, ya’ni 
daryo ortidagi yerlar deb atashadi. Ulaming Movarounnahrdagi faoliya- 
ti ikUi bosqichga bo‘linadi.
Birinchi bosqichda arablar Movarounnahrda faqat talonchilik va ra- 
qiblaming kuch-qudratini aniqlash maqsadida yurishlar olib borishadi.
Ikkinchi davrda arablar Movarounnahr hududlarida istilochilik 
yurishlarini olib borishadi.
Arablaming Movarounnahmi istilo qilishi 704-yilda Xuroson 
noibligiga tayinlangan Qutayba ibn Muslim faoliyati bilan bogiiq. 
Qutayba o ‘z faoliyatini 705-yilda Balxni va uning atroflarini bosib 
olishdan boshlaydi. Mazkur hududlami bosib olgan Qutayba 706-yil- 
da Poykandni istilo qiladi. Arablaming keyingi yurishlari Buxoroga 
qaratilgan bo‘lib, 708-709-yillardagi urushlardan so‘ng Buxoro ham 
arablar qo‘l ostiga o‘tadi. 71 l-yilda Xorazm ham arablaming vassal- 
ligiga aylantiriladi. 712-yilda Qutayba Xorazm va janubiy viloyatlar- 
dan olingan qo‘shimcha qo‘shin bilan Samarqandga tashlanadi. Bir 
oylik qamaldan so‘ng Samarqand ham arablar qo‘l ostiga o ‘tadi.