Olkashunoslik

3. Somoniylar, qoraxoniylar va mo‘g‘ullar bosqini
davri tarixiy geografiyasi
IX asming ikkinchi yarmida Movarounnahrda somoniylar sulolasi 
paydo bo‘ldi. Bu sulola asoschisi Somon bo‘lib, uning xalifalik oldi- 
dagi xizmatlari evaziga nabiralariga Movarounnahrning turli viloyat- 
lari noiblik sifatida beriladi. Nuhga Samarqand; Ahmadga Farg‘ona; 
Yahyoga Shosh va Ustmshona; Ilyosga Hirot beriladi. Somoniylar su­
lolasi noiblariga dastlab Ahmad, 864-yilda uning vafotidan so'ng esa 
o ‘g'li Nasr boshchilik qildi. 873-yilda Buxoro aholisining taklifiga 
binoan bu hudud ham somoniylar boshqaruviga o ‘tib, unga Nasming 
ukasi Ismoil noib qilib tayinlanadi. Ismoil Nasrga bo‘ysunmay musta­
qil siyosat yurgiza boshlaydi. 886-yilda Nasr va Ismoil o rtasida jang
44

---

bo iib , Ismoil yengiladi. Lekin ikki yildan so'ng bo‘lib o'tgan keyingi 
toqnashuvda Ismoil g ‘alaba qozonadi va 892-yilgacha, ya'ni akasining 
vafotigacha rasmiy ravishda somoniylar hukmdori sifatida e ’lon qilin- 
maydi.
Somoniylar davlati ikki ulkan mamlakatni - Movarounnahr va Xu- 
rosonni o z ichiga olgan. Movarounnahrga Amudaryo shimolidagi yer- 
lar kirgan. Shulardan Buxoro, Samarqand So‘g ‘di, Istaravshan, Choch, 
Iloq, Farg'ona, Kesh, Nasaf viloyatlari siyosiy va madaniy, iqtisodiy 
jihatdan taraqqiy etgan edi. Daryolaming yuqori oqimi viloyatlaridan 
Chag‘oniyon, Xuttalon, Qubodiyon, Ahorun, Shumon, Vashgird, Rasht, 
Kumed, Badaxshon, Karon, Shikinon, Vaxon, Ro‘shon qisman somo- 
niylarga tobe edilar. Xuroson Amudaryoning janubida joylashgan Balx, 
G'uzg'onon, Marv, Hirot viloyatlarini o‘z ichiga olgan.
Somoniylar xalifalikdagidek hukmronlik tizimini o'matdilar. Dav­
lat tepasida amir turgan. Amirlikning m a’muriy tizimi quyidagicha 
boclgan: dargoh (amir saroyi) va devon (davlat idorasi). Saroydagi eng 
ulug' mansabdor hojibi buzrug (ulug' hojib) b o iib , unga saroy ahliga 
ko‘z-quloq b o iib turish vazifasi yuklatilgan edi. Undan keyin sohibi 
meros (saroy soqchilari b o shhgl) turgan.
996-yilda qoraxoniylar Movarounnahrga tomon navbatdagi hujum 
boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam be- 
rish uchun Sobuqtakin Chag‘omyon, G ‘uzg‘on va Xuttalon hokimlari- 
ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib ke- 
ladi. Nuhning ham o ‘z qo'shini bilan unga qoshihshini talab qiladi. Bu 
somoniylar amirining hukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan 
ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh, shubhasiz, bimdan bosh tortadi va 
farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi. Bunga javoban 
Sobuqtakin qo shin yuborib Buxoroni egallaydi. So‘ngra u qoraxoniylar 
bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o ‘rtasida shartnoma tuzilib, 
unga muvofiq Sirdaiyo havzasi qoraxoniylar qo lig a o‘tadi. Sobuqtakin 
esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor 
b o iib oladi. Somoniylaiga Movarounnahming markaziy qismigina beri- 
ladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. 
Garchi somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib 
olishga uringan bolsalar-da, ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon 
tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi barham topgan edi.
45

---

Shunday qilib, X asr oxirida somoniylar davlati o ‘mida ikkita yangi dav­
lat tashkil topdi: biri Koshg‘ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy 
Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg‘ona va qadimgi So‘g‘dni 
o ‘z ichiga olgan qoraxoniylar davlati boisa, ikkinchisi shimoliy Hindis- 
tondan Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlarigacha boigan viloyatlami 
qamrab olgan Gaznaviylar davlati edi.
XI asr boshlarida Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va 
o ‘rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim daryosigacha bo igan 
hududlami o ‘z ichiga olgan edi. Ayrim olimlarning fikricha, shu vaqt- 
dan boshlab Qoraxoniylar Buxoro, Samarqand va umuman, Amudar­
yogacha bo‘lgan hududlami ham boshqara boshlaganlar. Siyosiy ji- 
hatdan olib qaraganda, XI asr boshlarida Turkiston bir qancha siyosiy 
kuchlar tomonidan idora etilgan. Sharqiy Turkiston, Toshkent, Isfijob, 
Farg‘ona, Samarqand, Buxoro, Chag‘oniyon, Xuttalon viloyatlari Qo­
raxoniylar, Amudaryoning chap qirg£oq yeriari to G ‘aznagacha, Xu- 
roson. Seyiston viloyatlari g ‘aznaviylar, Xorazm esa xorazmshohlar, 
Orol dengizidan sharq va shimoldagi yerlar o ‘g ‘uzlar ittifoqi tomoni­
dan boshqarilar edi.
1017-yilda Mahmud G ‘aznaviy tomonidan zabt etilib, o‘z mustaqil- 
ligidan mahrum b o ig an Xorazm ko‘p vaqt o ‘tmay (1044-yil) saljuqiy- 
lar davlatiga qaram b o iib qoldi. Xorazmning mustaqillik uchun kura- 
shi XII asming ikkinchi choragidan boshlanadi. Saljuqiylar davlatining 
kuchsizlanishi natijasida bu davrda Xorazm o ‘z mustaqilligini yanada 
mustahkamlay di.
XII asrlarda, ayniqsa, shaharlar kengayadi, aholining soni ko'payib, 
ular yanada gayjumlashadi. Samarqand, Buxoro, Termiz, 0 ‘zgan, Tosh­
kent kabi shaharlar ichki va tashqi savdo uchim xilma-xil hunarmand­
chilik mahsulotlari ishlab chiqaradigan hamda chaqa tangalar vositasi 
bilan olib boriladigan bozor tijoratining markaziga aylanadi.
M o ‘g ‘u l (Chig‘atoy) ulusL
Zabt etilgan o ik a va viloyatlami Chin- 
gizxon hali hayotlik chog'idayoq o 'g illa n va nabiralariga taqsimlab 
berdi. Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahrga uning ikkinchi 
o‘g i i Chig‘atoy ega b o id i.
Shu tariqa XIII asr boshlaridayoq Chig‘atoy tasarrufiga berilgan 
Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda Chig‘atoy ulusi tashkil 
topdi. Bu feodal davlat XIV asming 40-yillariga qadar yashaydi.
46

---

XIII 
asming 70-80-yillariga kelib, Movarounnahrda asta-sekin- 
lik bilan boisa-da, shahar hayoti, xususan, hunarmandchilik va savdo 
munosabatlari jonlana boshladi. Shaharlaming ichki hayoti. ayniqsa, 
mahsulot va pul munosabatlarining tiklanishida Ma’sudbek tomonidan 
arnalga oshirilgan pul islohoti mnhim ahamiyatga ega bo‘ldi. U Mo- 
varounnahming 16 ta shahar va viloyatlarida, jumladan Samarqand, 
Buxoro, Taroz, 0 ‘tror, Xo‘jand va boshqa shaharlarda bir xil vazn va 
yuqori qiymatli sof kumush tangalar zarb ettirib, mamlakatda ulami 
muomalaga chiqardi.