Microsoft Word Ðflокхменч3

---

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

9-SINF TARIX 

FANIDAN 

IMTIHON 

BILETLARIGA 

JAVOBLAR 

[2016-2017-o’quv yili] 

 

 

---

 

1- 

bilet 

1. Mayalar davlati haqida so’zlab bering. 

Markaziy Amerikaning  Yukatan  yarimorolida, qalin chakalakzorlar orasida mayyalar 

yashardi.  Bu  xalq  yashagan  hudud  tabiatan  yashash  uchun  juda  noqulay  bo’lgan.  Biroq  ular 

matonatli  mehnatlari  bilan  bu  hududni  obod  o’lkaga  aylantira  oldilar.  Mayya  xalqi  Amerika 

qit’asida eng rivojlangan madaniyat namunalaridan birini yaratdi. Bu ular yaratgan Tikal shahri 

timsolida o’z ifodasini topdi. Shaharda uch mingga yaqin turli imorat (ibodatxona. Rasadxona, 

marosimlar saroyi va uy-joy) lar qurilgan. Shahar markazida qurilgan piramida va saroylar esa 

uning  ko’rkiga-ko’rk  qo’shib  turgan.  Milodning  birinchi  ming  yilligida  mayyalarda 

shahar-davlatlar vujudga keldi. Ularning hukmdorlari “Buyuk inson” deb atalgan. Hukmdorlik 

nasldan  naslga  meros  bo’ib  o’tgan.  Mayyalar  300  belgidan  iborat  iyeroglifli  yozuvni 

yaratganlar. Shuningdek, o’z davri uchun eng aniq bo’lgan kalendar tuzishga ham muvvafaq 

bo’lganlar.  Ming  yildan  ortiq  yashagan  bu  madaniyat  keyinchalik  yevropaliklar  bosqni 

oqibatida barham topdi. 

2. Bog’doddagi Bayt-ul hikma (Donishmandlar uyi) to’g’risida 

malumot bering. 

“Bayt-ul hikma” (yoki “Xizonat ul-hikmat”) - olimlarni birlashtirgan ilmiy muassasa. 

Xalifa Horun ar-Rashid (766-809) Bag’dodda tashkil etgan. O’zbekcha asarlarda “Bilim uyi” 

yoki  “Donishmandlar  uyi”  deb  yuritiladi.  Muhammad  al-Xorazmiy  kutubxonaga  boshchilik 

qilgan.Kutubxonada hind, yunon, suryoniy (suriya), arab, fors tillarida 400 000 jida qo’lyozma 

kitob  saqlangan.  Xorazmiy  o’sha  kitoblardan  foydalanib,  hind  usulida  ilmi  hay’at 

(astranomiya)ga  oid  “Ziji  Xorazmiy”  asarini  yozgan.  Hind  raqamlari  asosida  hozirgi  arab 

raqamlarini soddalashtigan., krngaytirgan va birinchi marta arab tilini bayon etib, uning keng 

tarqalishiga hissa qo’shgan.Tarjima ishlarida turli mamlakatlardan kelgan olim va tarjimonlar, 

jumladan  Turkiston  olimalaridan  Ahmad  Farg’oniy,  Muhammad  Xorazmiy,  Abbos  ibn  Sayd 

Javhariy  va  Ahmad  ibn  Abdulloh  Marvaziylar  qatnashgan.  Bu  yerda  olimlar  chet  tildagi 

murakkab tushunchalarni berishga qodir arab atamashunosligini  yaratishga va uni boyitishga 

katta hissa qo’shdilar. 

3.  Al-Farg’oniyning hayoti va faoliyati. 

Ahmad  al-Farg‘oniy  (taxm.  798—865).  Olimning  to‘liq  ismi  Abulabbos  Ahmad  ibn 

uiMuhammad  Kasir  al-Farg‘oniydir.  U  astronomiya,  geografiya  fanlari  rivojiga  ulkan  hissa 

qo‘shgan.  Al-Farg‘oniy  asarlaridan  faqat  sakkiztasi  ma’lum.  Ulardan  “Samoviy  jismlarning 

harakati  va  yulduzlar  ilmi”  asari  juda  mashhur.  Asar  o‘z  zamonasidayoq  jahon  olimlarining 

diqqat-e’tiborini  o‘ziga  tortgan.  Bu  asar  lotin  va  boshqa  Yevropa  xalqlari  tillariga  tarjima 

qilindi.  Bu  ilmiy  asardan  asrlar  davomida  Yevropa  universitetlarida  astronomiyadan  asosiy 

qo‘llanma  sifatida  foydalanilgan.  Al-Farg‘oniy  asarlarining  qo‘lyozma  nusxalari  Germaniya, 

Angliya, Fransiya, Eron, Hindiston va Misr kutubxonalarida saqlanmoqda. 

4.  “Parlament” atamasiga izoh bering. 

Parlament  (fransuzcha  “parlement”  -  “rasmiy  so’zlashish  joyi”,  “notiqlik  koshonasi”)  - 

davlatning qonun chiqaruvchi oliy organi. 

2- 

bilet 

1. XVII asr boshlarida Buxoro xonligi. 

XVII  asr  boshlari  Buxoroda  hokimiyatning  ashtarxoniylarga  o'tishi  bilan  boshlandi. 

1601-yilda Jonibek Sultonning o'g'li Boqi Muhammad Buxoro taxtiga o'tqizildi. Buxoro xonligi 

tarixida yangi sulola - ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi boshlanib, qariyb 1,5 asr davomida 

mamlakat  shu  sulola  tomonidan  boshqariladi.  Boqi  Muhammad  (1601—1605)  mamlakat 

sarhadlari  jidsligini  mustahkamlash,  boshqaruv  tizimini  izga  solish  uchun  ko'p  urindi. 

1602-yilda  Eron  safaviylariga  zarba  berib,  Balxni  kuch  bilan  bo'ysundirdi  va  ukasi  Vali 

Muhammadni  hokim  etib  tayinladi.  1603-yilda  Eron  safaviylarining  Balxga  hujum  qilgan 

qo'shinlarini  mag'lubiyatga  uchratdi.  Boqi  Muhammad  Ooshkent  uchun  qozoq  sultonlariga 

qarshi  kurashdi.  1604-yilda  qozoq  xoni  Keldimuhammad  qo'shinlarini  mamlakat  hududidan 

haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo'ysundirdi. 1605-yilda Boqi Muhammad 

vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad taxtga o'tqizildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila 

---

 

beklari  xon  hokimiyatiga  bo'ysunmay,  muxolifatchilikni  kuchaytirdilar.  Buxorolik  amirlar 

xonga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga 

qochadi.  Amirlar  taxtga  Boqi  Muhammadxonning  o'g'li  Imom-  qulixonni  (1611—1642) 

o'tqizdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo'shinlarini tor- mor keltirib, mamlakat 

mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib, qatl etildi. Imomqulixon Ooshkent va 

xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun qozoqlar, asosiy negizi oyrotlardan kelib chiqqan 

jung'orlar  va  qalmiqlarga  hamda  qoraqalpoqlarga  qarshi  muvaffaqiyatli  kurash  olib  bordi. 

1613-yilda  Toshkent  yerlarini  egallagan  qozoqlarga  hujum  qilib,  Toshkentni  o'z  tasarrufiga 

kiritdi. O'g'li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib tayinladi.  Iskandar Sulton boj, xiroj va 

boshqa soliqlarni ko'paytirib, aholiga qattiq zulm o'tkazdi. Bunga qarshi Ooshkentda qo'zg'olon 

ko'tarildi va Iskandar Sulton o'ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Ooshkent ustiga 

qo'shin  tortdi.  Qo'zg'olonchilar  ayovsiz  jazolandi,  Iskandar  xuni  uchun  aholi  qirg'in  qilindi. 

Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi. Imomqulixondan 

keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642—1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana 

kuchaydi.  Xonning  o'zi  mamlakatning  asosiy  viloyatlarini  12  nafar  o'g'li,  2  nafar  jiyani  va 

nabirasiga mulk qilib taqsimlab berdi. Oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645-yilda 

qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib, Xo'jandgacha yetib keladilar. Nodir Muhammad 

ularni  quvib  chiqarish  uchun  o'g'li  Abdulaziz  boshchiligidagi  katta  qo'shinni  safarbar  etadi. 

Xondan norozi bo'lgan bir guruh amirlar  yurish davrida Abdulazizni  xon deb e'lon qiladilar. 

Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtga o'tqizadilar. Nodir Muhammad Balxga qochib 

ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan 

yordam so'raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o'ziga bo'ysundirish maqsadida u yerga o'g'illari 

Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo'shin yuboradi. Nodir Muhammad ShohJahon 

o'g'illari  yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, ularga qarshi 

chiqadi. Maymana yo'lida bo'lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, 

Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi. 1647-yilda Shoh Jahon o'g'illari Balxni 

egallaydi. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan 

tashvishga  tushgan  Abdulazizxon  ukasi  Subhonquli  yetakchiligida  Balxga  katta  qo'shin 

yuboradi,  1651-yilda  Subhonquli  Balxni  egallaydi  va  u  Balx  hokimi  etib  tayinlanadi.  Nodir 

Muhammad Makkaga hajga borayotib yo'lda vafot etadi. Abdulazizxon davrida (1645---1681) 

Xiva xonlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655- yilda Xiva xoni Abulg'oziyxon katta 

qo'shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako'l aholisining bir 

qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658-yilda Vardonzeni talab, 1662-yilda 

Buxoro shahrigacha yetib boradi. Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijti- 

moiy-iqtisodiy  ahvolini  murakkablashtirib  yuborgandi,  siyosiy  vaziyat  izdan  chiqqandi. 

Keksayib qolgan Abdulazizxon 1681- yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va o'sha 

yerda vafot etadi. Abdulazizxondan keyin taxtga o'tirgan Subhonqulixon (1681— 1702) davrida 

ham ahvol o'nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik qilayotgan 

o'g'illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi 

urushlar qilishga majbur bo'ldi. Uchinchi tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo'shinlari hujum 

qilib,  Buxoro,  Karmana  va  Vardonzeni  egalladi,  hatto  Samarqandni  ham  ishg'ol  qildi. 

Samarqandda  Anushaxon  nomigaxutba  o'qitilib,  uning  nomidan  tanga  pullar  zarb  etiladi. 

Subhonqulixon qatag'on urug'idan bo'lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida 

Xiva qo'shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi. Samarqandliklar qattiq jazolandi. 

So'ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o'g'li Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband 

qilib, o'ldiradi. Balx hokimligi yuz qabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. 

Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib, u 

yerlarni  talon-taroj  qiladi  va  katta  o'ljalar  bilan  qaytib  ketadi.  Subhonqulixon  fitnasi  bilan 

1686-yilda  Xiva  xoni  Anushaxon  ko'ziga  mil  tortilib  ko'r  qilinadi  va  taxtdan  tushiriladi. 

Subhonqulixon  1688-yilda  Xivadagi  tarafdorlari  xizmatidan  foydalanib,  Xiva  xoni 

Erengxonning  o'ldirilishiga  erishadi  va  Xorazm  Buxoro  xonligi  tasarrufiga  olinadi. 

Subhonqulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi. Qirg'in-barot urushlar, ichki 

nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi. 

2.  Abu Mansur al-Moturidiyning ijodidagi asosiy g’oyalari. 

Kalom ilmi ravnaqiga ulkan hissa qo‘shgan buyuk alloma Abu Mansur al-Moturidiy taxminan 

---

 

870-yilda  Samarqand  yaqinidagi  Moturid  qishlog‘ida  tug‘ildi.  Al-Moturidiy  islomiy  odob 

qoidalari,  ma’naviy-axloqiy  kamolot  sirlaridan  ta’lim  berishga  mo‘ljallangan  qator  asarlar 

yozgan. Ulardan”Kitob at-Tavhid” (“Allohning birligi”) va “Ta’vilot ahl as-sunna” (“Sunniylik 

an’analari sharhi”) nomli asarlarigina saqlanib qolgan. Ularda diniy ta’limot, islomiy urf-odatlar 

insonning  kamol  topishida,  dunyoqarashinmg  shakllanishidagi  mohiyati  talqin  etilgan. 

Al-Moturidiy  944-yilda  Samarqandda  vafot  etgan.  Mustaqillik  sharofati  bilan  diniy 

qadriyatlarimiz tiklanayotgan Vatanimizda 2000-yil noyabrda Imom al-Moturidiy tavalludining 

1130 yilligi nishonlandi. 

3.  Alisher Navoiy hayoti va faoliyati. 

Alisher  Navoiy  (1441—1501)  —  o‘zbek  xalqining  buyuk  mutafakkir  shoiri,  davlat  arbobi, 

ilm-fan va madaniyat homiysi. U adabiyot, tarix, falsafa va boshqa fanlarining chuqur bilimdoni 

edi. AlisherNavoiy davlat yumushlari bilan band bo‘lishiga qaramay, juda ko‘p qimmatli adabiy 

va tarixiy asarlar yozib qoldirgan. Shoir o‘z ona tili — o‘zbek (turkiy) tilining rivoji uchun juda 

katta xizmat qilgan. O‘zbek tilidagi she’rlarini to‘plab to‘rt qismdan iborat “Ma’nolar xazinasi” 

devonini tuzgan. Turkiy tilda birinchi beshta katta doston — shoh asari “Xamsa”ni yaratgan. 

Alisher  Navoiy  o‘zbek  adabiy  tilining  asoschisidir.  Uning  asarlari  ko‘plab  boshqa  tillarga 

tarjima qilingan. Uning o‘zbek tilidagi mukammal asarlar to‘plami 20 jildni tashkil etadi. U fors 

tilida ham  ijod  qilgan.  Temuriyzoda Sulton  Husayn  Boyqaro  davrida  Xurosondagi  lqtisodiy, 

siyosiy  va  madaniy  taraqqiyot  shu  ulug‘  zotning  —  Alisher  Navoiyning  sa’y-harakati  bilan 

bog‘liqdir. 

4.  “Demokratiya” atamasiga izoh bering. 

Demokratiya so’zi grekcha so’zdan olingan bo’lib “demos” - “xalq”, “kratos” - “hokimiyat” 

ya’ni xalq hokimiyachiligi degan ma’noni bildiradi. 

3- 

bilet 

1. XVIII asr o’rtalarida Buxoro amirligi. 

1747-yilda Buxoroda hokimiyat amalda mang'itlar sulolasi qo'liga o'tdi. Rasman esa bu voqea 

1756-yilda  amalga  oshdi  va  davlatni  1920-  yilgacha  idora  qildi.  Shundan  boshlab  Buxoro 

xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo'ldi. Mang'itlar 92 o'zbek qabilasining biri 

edi.  Mang'it  hukmdori  Muhammad  Rahimbiy  (1756---1758)  mamlakatda  o'zining  mutlaq 

hukmdorligini  o'rnatish  hamda  ichki  boshboshdoqlikni  tugatish  siyosatini  tutdi.  Bunday 

siyosatdan ko'zlangan maqsad --- markazlashgan davlatni tiklash edi. Buxoro davlat tuzumiga 

ko'ra  monarxiya  davlati  edi.  Davlat  tepasida  amir,  ya'ni  yakka  mustabid  hukmdor  turgan. 

Hukmdor rasman cheklanmagan huquqqa ega bo'lib, butun hokimiyat uning qo'lida to'plangan. 

U o'zi ishongan eng oliy toifadagi amaldorlar (arkoni davlat) hamda qabilalarning boshliqlari 

bilan  hisoblashib  ish  tutgan.  Buxoro  amirligi  ma'muriy  jihatdan  viloyatlarga  va  tumanlarga 

bo'lingan. Chunonchi, amirlik davlati 40 viloyat va tumanliklardan iborat edi. Amirlikning yer 

maydoni  taxminan  270  ming  km2,  aholisi  esa  2  mln  atrofida  bo'lgan.  Aholisini  o'zbeklar, 

tojiklar, turkmanlar, qolgan qismini esa qoraqalpoqlar, qozoqlar va boshqa xalqlar tashkil etgan. 

Amir  tayinlaydigan  hokim  boshqaradigan  hudud  viloyat  deb  atalgan.  Amirlikning  poytaxti 

Buxoro  shahri  va  viloyatini  qo'shbegi  boshqargan.  Amirlikning  alohida  davlat  xazinasi 

bo'lmagan. Xazina amirning mulki bo'lgan. 

2.  Qo’qon xonligida Norbo’tabiy madrasasi. 

Norbo’tabiy madrasasi - bizgacha saqlanib qolgan, XVIII asrga oid madrasalardan biri 

hisoblanadi.  Bu  davrda  Qo’qonda  40  ga  yaqin  madrasalar  bo’lib,  ammo  bunisi  o’zining 

arxitektura  va  ornamenti  bilan  alohida  ajralib  turadi.  Madrasa  Chorsu  maydonida  qurilgan 

hamda 52x72 metrli maydondan iborat bir qavatli bino hisonlanadi. 2 asr davomida madrasa 

Qo’qondagi  yirik  o’quv  markazlaridan  biri  bo’lib,  bu  yerda bir  necha  turar  xonalari  hujralar 

bo’lgan. 

3.  Mahmudxoja Bexbudiy hayoti va faoliyati. 

Mahmudxo‘ja  Behbudiy  (1875—1919)  —  yozuvchi,  olim,  jurnalist  va  jamoat  arbobi.  Asli 

samarqandlik,  ruhoniy  oilasida  tug‘ilgan.  Boshlang‘ich  ma’lumotni  eski  maktabda  olgan, 

madrasada  o‘qigan.  Birmuncha  vaqt  Samarqand  qozixonalarida  kotiblik  qilgan.  Muftiy 

---

 

mansabida  ham  turgan.Mahmudxo‘ja  Behbudiy  yangi  usul  maktablari  uchun  geografiya  va 

islom tarixidan qo‘llanmalar yozgan. «Qisqacha umumiy jug‘rofiya», «Qisqacha islom tarixi» 

va «Bolalar uchun o‘qish kitobi» shular jumlasidandir. Behbudiy ilg‘or fikrlari uchun ta’qibga 

uchradi va 1919- yili Shahrisabzda Buxoro amiri amaldorlari tomonidan qamoqqa olindi. Uni 

jadidlar va bolsheviklaming ayg‘oqchisi deb aybladilar va qatl etdilar. 

4.  “Respublika” atamasiga izoh bering. 

Respublika — (lot. Jamiyat ishi) saylov asosida bir necha kishi yoki ma’lum organ tomonidan 

boshqariladi. 

4- 

bilet 

1. XVIII asr boshlarida Qo’qon xonligi. 

Farg'ona vodiysi Buxoro xonligi tasarrufida edi. XVIII asr boshlarida Buxoro xonligi 

ichki  kurashlar  oqibatida  zaiflashadi.  Bunday  vaziyatdan  foydalangan  jung'arlar  Farg'ona 

vodiysiga tez-tez bostirib kirib, talon-taroj qila boshladilar. Vaziyat ichki kuchlarni birlashishga, 

mustaqil  davlat  tuzishga  undamoqda  edi.  Dastlab  Chust  yaqinidagi  Chodak  qishlog'i  xo'jalar 

jamoasi  o'z  mulklarini  mustaqil  deb  e'lon  qildilar.  Vodiydagi  ming  qabilasi  oqsoqollari 

yig'ilishib, Buxoro xonligidan mustaqil davlat tuzishga qaror qilishgan. Ming qabilasi yo'lbosh- 

chilaridan  biri  Shohruxbiy  hukmdor  (1710—1721)  deb  e'lon  qilinadi.  1710-  yilda  minglar 

chodaklik  din  peshvolari  hokimiyatini  ag'dardilar  va  Farg'ona  vodiysida  hokimiyatni  o'z 

qo'llariga oldilar. Shu tariqa, Markaziy Osiyoda keyinchalik Qo'qon xonligi deb atalgan yangi 

davlat  vujudga  keldi.  Tepaqo'rg'on  Shohruxbiyning  qarorgohiga  aylantirildi.  Shohruxbiyning 

o'g'li  Abdurahimbiy  (1721  ---  1733)  davrida  Xo'jand,  O'ratepa  viloyatlari  qo'shib  olindi.  U 

Shahrisabz  ostonalariga  qo'shin  tortib  bordi  va  uning  hokimi  bilan  Qo'qonga  tobelik  haqida 

bitim  tuzishga  erishadi.  Keyin  Samarqandni  va  Jizzaxni  egallaydi.  Abdurahimbiy  Xo'jandga 

qaytib kelgach, qattiq betob bo'lib, vafot etadi. Qo'qon xonligi taxtiga uning inisi Abdulkarimbiy 

o'tiradi (1733 --- 1750). U Eskiqo'rg'on qal'asi yonida hozirgi Qo'qon shahriga asos solib, o'z 

poytaxtini Oepaqo'rg'ondan Qo'qon shahriga ko'chiradi. Shahar atrofini devor bilan o'ratadi. 

2.  Ismoil Somoniy maqbarasi to’g’risida ma'lumot bering. 

Ismoil  Somoniy  maqbarasini  IX-X  asrlarda  yurtimizni  boshqargan  Somoniylar 

sulolasidan chiqqan Movaraunnahrning mashhur hukmdori Ismoil Somoniy qurdirgan. Buxoro 

shahrida qurilgan bu maqbara hozir ham qad ko‘tarib turibdi. Ismoil Somoniy maqbarasi o’rta 

asrlarning rivojlangan davrida (IX-X asr), 864-868-yillar oralig’ida, hozirgi Buxoroning  eski 

shahar  qismida  qurilgan.  Devor  qalinligi  1.8m,  tarhi  -  tashqarisi  10.8x10.7m,  ichkarisi 

7.2x7.2m. Usti gumabaz bilan qoplangan. U “Sharqning me’moriy durudonasi” degan nomlar 

bilan ham nomlanadi. 

3.  Al-Xorazmiyning hayoti va ilmiy faoliyati. 

Al-Xorazmiy (783—850) buyuk mutafakkir, matematika, astronomiya, geografiya fanlari 

rivojiga katta hissa qo‘shgan daho olimdir. Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy 

Xorazmda tug‘ilib voyaga yetgan. 813-yilda xalifa al-Ma’mun uni Bag‘dodga taklif etgan. 

Shu tariqa u Bag‘doddagi Ma’nun akademiyasi (Baytul-hikma — Bilim uyi)da xizmat qila 

boshlagan. Keyinchalik o‘sha yerdagi olimlarga bosh bo‘ldi va Bag‘doddagi rasadxonani 

boshqaradi.Al-Xorazmiyning jahon faniga qo‘shgan hissasi benihoya katta. U hisob ilmidagi 

o‘nlik tizimini 

boyitdi va sodda qilib arab tilida bayon etdi. To‘rt amal — qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish va 

bo‘lish qoidalarini yaratdi. Yangi astronomiya jadvalini tuzdi. “Yer tuzilishi haqida kitob” 

degan qimmatli asar yozdi. Unda mamlakatlar, shaharlar, tog‘lar, orollar, daryolar va dengizlar 

haqida ma’lumot berdi. Hozirgi fanimizda keng qo‘llaniladigan “algoritm” atamasi allomaning 

nomi — 

al-Xorazmiydan olingan. “Algebra” esa buyuk olimning “Aljabr” asarining Yevropa tillariga 

moslashtirilgan nomidir. 

4.  “Enolit” atamasini tushuntirib bering. 

Eneolit(lotincha «eneus» - «mis» va yunoncha«litos» - «tosh» so’zlaridan) - mis tosh 

davri. Bu davr miloddan avvalgi 4 - 3- ming yillikning o‘rtalariga to‘g‘ri keladi. 

---

 

5-  bilet 

1. Afina davlati qadim zamonlarda. 

O’rta Yunonistonning janubi-sharqiy qismida tog‘lik Attika viloyati joylashgan 

yarimorol mavjudedi. Mil. avv. 2- mingyillikdaAttikaning g‘arbiy qismida yunonlar «Akropol», 

ya’ni «Yuqori shahar» deb atalgan qal’a quradilar. Bora-bora Akropol tevaragiga odamlar 

ko‘chib kelib o‘rnasha boshladilar, shu tariq Afina shahri vujudga keldi. Attika aholisi uchta 

katta guruhga bo‘lingan, jumladan: fuqarolar, chet elliklar - meteklar va qullar. Otasi va onasi 

ozod afinalik bo’lgan erkaklargina Afina fuqorosi bo’lgan. Afina davlati fuqarosi bo‘lish 

nafaqat faxrli, qolaversa, foydali ham bo‘lgan. Negaki miloddan avvalgi V asrdan boshlab 

davlat idoralarida ishlayidigan fuqarolarga muayyan haq to‘lana boshlangan. Faqat fuqarolar 

barcha huquqlardan foydalanardilar. Ular og’or mehnat va salomatlikka zarar yetkazuvchi 

ishlardan ozod qilingan edilar.Quldorlar qullar hayotini qadrlamaganlar.Qullar arzimas pulga 

sotilgan. Afina davlatiga kumush konlarining mahsuloti va tuz qazib olish katta daromad 

keltirgan.Bundan tashqari, Afina dengiz ittifoqi mustahkamlamishi bilan dengiz savdosi ham 

rivoj topadi. Afinaning asosiy portiga aylangan Pirey bandargohidan mamlakatga qullar va 

xilma-xil tovarlar keltirilgan. Afina dengiz ittifoqi g’aznasi Afina shahrida joylashgan, shahar 

hukmdorlari undan o’z ixtiyoriga ko’ra foydalanganlar. 

2. D.Defoning “Robinzon Kruzoning hayoti va ajoyib sarguzashtlari” 

romanidagi bosh g’oya. 

O‘z  davrinng  ko‘zga  ko‘ringan  ma’rifatchi  yozuvchilaridan  biri  Daniel  Defo  (1660-

1731) edi. Uning “Robinzon Kruzoning hayoti va g‘aroyib sarguzashtlari” asari hamon sevib 

o‘qiladi. Shotlandiyalik dengizchi A. Selkrikning kimsasiz oroldagi 4 oyga yaqin sarguzashtlari 

yozuvchining  qalamida  28  yillik  g‘aroyib  sarguzasht  bayoniga  aylangan.  D.  Defoning 

qahramoni Robinzon Kruzo ishbilarmon, mehnatsevar, o‘z kuchiga ishonuvchi inson. Robinzon 

kimsasiz  orolda  tirishqoqlik  bilan  uy  quradi,  idish-tovoq  tayyorlaydi.  Mebel  yasaydi, 

hayvonlarni  o‘ziga  o‘rgatadi  va  ularni  ko‘paytiradi.  Robinzon  boshqalarni  ham  ishlashga 

majbur  qila  oladi.  Bunga  o‘limdan  qutqarib  qolingan  yovvoyi  Jumavoy  obrazi  misoldir. 

Robinzon  uni  o‘ziga  xizmatkor  qilib  oladi.  Robinzon  -yangi  shakllanayotgan  qatlam  - 

burjuaziya vakili obrazidir. Unda uchinchi tabaqa vakilining uddaburonligi va sog‘lom fikri aks 

etgan. Asar mehnat, aniq insoniy fikr, tirishqoqlik va jasorat madhiyasi bo‘lib qoldi. 

3.  Maxmud Zamaxshariyning hayoti va ilmiy faoliyati. 

Xorazm  diyoridan  chiqqan  buyuk  allomalardan  yana  biri  Abulqosim  Mahmud  az- 

Zamaxshariydir.  U  1074-yilda  Xorazmning  Zamaxshar  qishlog‘ida  dunyoga  kelgan.  Dastlab 

ma’lumotni  otasidan  oladi.  So‘ngra  madrasada  tahsil  ko‘radi.  Ilmga  bo‘lgan  chanqoqlik  uni 

Buxoro, Marv, Nishopur, Isfahon, Shom, Bag‘dod, Hirot va Makkada hayot kechirib, arab tili va 

adabiyotini,  diniy  ilmlarni,  xattotlik  san’atini,  arab  maqollari  va  urf-odatlarini  chuqur 

o‘rganishiga  sabab  bo‘ldi.  U  mintaqa  geografiyasiga  doir  ma’lumotlami  to‘playdi.  Mahmud 

Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid 50 dan ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili 

fonetikasi  va  morfologiyasiga  bag‘ishlangan  “Al-Mufassal,  Qur’oni  Karim  tafsiriga  oid 

“Al-Kashshof”  asari  musulmon  olamida  mashhurdir.  Zamaxshariy  “Arab  va  g‘ayri  arablar 

ustozi”, “Xorazm faxri" kabi sharafli nomlar bilan ulug‘langan

.

 

4.  “Jadid” atamasiga izoh bering. 

Jadidchilik  (arabcha  -  “yangi”)  —  yangilik  tarafdorlari.  Ular  jamiyatni  yangilash, 

islohotlar o‘tkazish, xalq orasida ma’rifat tarqatish uchun harakat qilganlar. 

6-  bilet 

1. XVI asrda Xiva xonligi. 

Xorazmning  erksevar  xalqi  Elbarsxon  yetakchiligida  1511-1512-yillarda  Eron 

qo'shinlarini mamlakatdan butunlay quvib chiqarishga muvaffaq bo'ldi. Shu tariqa 1511-yilda 

Xorazm  mustaqilligi  tiklandi  va  bu  davlat  endi  Xiva  xonligi  deb  atala  boshlandi.  Bu  davlat 

asoschisi  ham  shayboniylar  vakillari  bo'ldi.  Xiva  xonligida  shayboniylar  hukmronligi  1770- 

yilgacha davom etdi.Elbarsxon davrida mamlakat poytaxti Vazir shahridan Urganch shahriga 

ko'chirildi. Elbarsxon Vazir shahrini Eron qo'shinlaridan ozod etgach, bu g'alaba sharafiga o'z 

o'g'illari  nomiga  "g'ozi"  laqabini  qo'shib  aytishni  buyurgan.  Elbarsxon  davrida  Dashti 

---

 

QiSchoqdan Xorazmga ko'pgina qabilalarning ko'chib kelishi yanada kuchaydi. Natijada xonlik 

hukmdorlarining ijtimoiy tayanchi mustahkamlandi. Bu omil Xiva hukmdoriga xonlik hududini 

qo'shni  davlatlar  hisobiga  kengaytirib  olish  imkonini  berdi.  Chunonchi,  Elbarsxonning 

1516-yilgacha  bo'lgan  hukmronlik  davrida  Shimoliy  Xuroson,  Saraxs,  Orol  va  Mang'ishloq 

egallandi. Movarounnahrdagi Shayboniylar davlati singari Xiva xonligi ham bir qancha katta- 

kichik mulklarga bo'lingan. Xiva xonligining aholisi etnik, madaniy va til jihatdan bir-biridan 

keskin farq qiluvchi uch guruhga bo'lingan: 

1)  qadimiy xorazmliklarning bevosita avlodlari; 

2)  turkman qabilalari; 

3)  Dashti Qipchoqdan Xorazmga ko'chib kelgan qabilalar. 

Ayni paytda ular markaziy hokimiyatga bo'ysunmaslikka, mustaqillikka intilishgan. Bu 

hol  o'zaro  nizolarni  keltirib  chiqargan.  Xiva  xonligida  yirik  o'zbek  qabilalarining  boshliqlari 

amalda mustaqil mulk egalariga aylangan. Ular xonlikning butun ijtimoiy- siyosiy hayotiga hal 

etuvchi  ta'sir  ko'rsatib  kelganlar.  XVI  asrda  Xiva  xonligi  iqtisodiy  inqirozga  duchor  bo'ldi. 

Buning asosiy sabablaridan biri --- Amudaryoning o'z o'zanini o'zgartirib, 1573-yildan boshlab 

Kaspiy dengiziga oqmay qo'yganligi bo'ldi. Daryo 15 yil davomida Orol dengizi yo'nalishiga 

burildiki,  natijada  eski  o'zan  atrofidagi  yerlar  cho'lga  aylandi.  Aholi  esa  xonlikning  boshqa 

hududlariga ko'chib o'tishga majbur bo'lgan. Bundan tashqari, Xiva xonligining XVI asrda ikki 

marta  Buxoro  xonligi  tomonidan  bosib  olinishi,  shuningdek,  o'zaro  qabilaviy  urushlar,  og'ir 

soliqlar  hamda  turli  to'lov  va  jarimalar  mamlakat  aholisini  xonavayron  qilgan.  Bu  hol 

savdo-sotiqqa katta putur yetkazgan. 

2.  Onore de Balzakning “Inson komediyasi” romanidagi bosh g’oya. 

XIX  asrning  birinchi  yarmida  ijod  qilgan  yozuvchilardan  biri  fransiyalik  Onore  de 

Balzak  (1799--1850)  edi.  U  burjuaziya  jamiyatini  haqqoniy  tasvirlashda  beqiyos  yozuvchi 

bo'lgan.  Balzak o'z asarlarini  «Insoniy komediya»  degan umumiy nom ostida  yaratdi. Uning 

maqsadi badiiy obrazlar orqali jamiyatning ma'naviy qiyofasini ochib berishdan, jamiyatdagi 

barcha  tabaqalarning  tipik  vakillarini  ko'rsatishdan  iborat  edi.  Balzak  romanlarining 

qahramonlari  jinoyatlar  evaziga  o'z  boyliklarini  ko'paytirayotgan  bankirlar  va  savdogarlar, 

berahm va shafqatsiz sud- xo'rlar, o'z hayotini behuda o'tkazayotgan mansabparast va shuhrat- 

parast  kishilar  --  o'z  maqsadlariga  har  qanday  vositalar  bilan  erishadigan  kishilardir.  Balzak 

asarlari burjuaziya jamiyatiga qarshi o'ziga xos aybnoma edi. 

3.  Imom al-Buxoriy hayoti va faoliyati. 

Imom al-Buxoriy (Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy - 810- 870-yilIarda yashab ijod 

qilgan islom ta’limotining buyuk muhaddislaridan biridir. Imom al-Buxoriy islom ta’limotiga 

oid  20  dan  ortiq,  asar  yozdi.  Imom  al-Buxoriyning  “Al-Jomi  as-sahih”  nomli  shoh  asari 

musulmon Sharqida qariyb o‘n ikki asr davomida islom ta'limotida Qur'oni Karimdan keyingi 

asosiy manba sifatida yuqori baholanib kelinmoqda. Bu bebaho asarga 7275 hadis kiritilgan. 

1998-yil oktabrda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining 1225-yilligi nishonlandi. 

Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog‘ida “Imom al-Buxoriy yodgorlik majmui barpo etildi. 4 

jildlik “Al-Jomi' as-sahih” kitobi ilk bor o‘zbek tilida nashr etilib, kitobxonlarga taqdim etildi. 

4.  “Renesans” atamasiga ta"rif bering. 

Renesans (fansuzcha “Renessans) - yangi madaniyatning antik davr bilan 

aloqadorligidir. 

7-  bilet 

1. O’rta Osiyoda Ahamoniylar davlati. 

Mil. avv. VI asrda hozirgi Eron hududida Ahamoniylar sulolasiga mansub shohlar asos 

solgan Fors podsholigi vujudga keldi. Ahamoniylar davlati jahondagi eng yirik davlatlardan biri 

bo‘lgan. Eronning janubida, Fors ko’rfaziga tutashib ketgan yerlarda Fors viloyati - qadimgi 

forslar o‘rnashgan o‘lka joylashgan. Mil. avv. 558-yildaAhamoniylar sulolasidan bo‘lmish 

podsho Kir II barcha forslarni o’z hokimiyati ostida birlashtirdi. Midiya podsholigini tuzgan Kir 

II ulkan lashkar tuzdi va o’z yurishlarini davom ettirdi. Armaniston, Midiya va Bobil zabt etildi 

(mill. avv. 539-yil). Forslar O’rta yer dengiziga chiqdilar, Falastin va Finikiyani 

bo’ysundirdilar. Miloddan avvalgi VI asrning o‘rtalarida Ahamoniylar sulolasidan bo‘lgan 

---

 

qadimgi Fors shohlari jahonning barcha yirik mamlakatlari va shaharlarini o’z tarkibiga olgan 

saltanatni barpo etishga harakat qila boshladilar. Kir II O’rta Osiyoni bosib olishga harakat 

qilgan dastlabki fors podshosi bo’lgan. Mil. avv. 545 va 540- yillar u Parfiya, Marg’iyona va 

Baqtriyani bosib oldi. Mil. avv. 530-yilda ulkan lashkar bilan massagetlarga qarshi yurish 

boshladi. Kir II ning O’rta Osiyoga, massagetlar ustiga yurishi muvaffaqiyatsiz chiqdi. Bu 

urushda To’maris jasorat ko’rsatdi. O’rta Osiyoda xalqlari ustidan Ahamoniylar hukmronligi 

200 yildan ko‘proq davom etdi. Faqat mil. avv. IV asrda saklar, massagetlar va xorazmiylar 

Ahamoniylar davlati tarkibidan chiqib, mustaqil bo‘ldilar. 

2. Qoraqalpoq adabiyotining asoschisi Berdaq ijodida asosiy 

g’oyalari. 

Qoraqalpoq xalqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq Berdaq (1827—1900) (taxallusi; asl 

ismi-  Berdimurod  Qarg‘aboy  o‘g‘li)  nomi  bilan  mashhurdir.  Berdaq  awal  ovul  maktabida, 

so‘ngra madrasada tahsil ko‘rgan. U Navoiy, Fuzuliy, Maxtumquli, Kunxo‘ja asarlarini chuqur 

mutolaa qilgan, ulardan o‘rgangan. Berdaq tarixni, xalq og‘zaki ijodini mukammal o‘zlashtirib 

oladi. Uning ijodi 18—19 yoshlarda do‘mbira chertib, she’r aytishdan boshlangan. 25 yoshida u 

iste’dodli shoir sifatida xalq orasida tanildi. Uning ,,Bo‘lgan emas“, „Umrim“, „Yordam ber” 

she’rlarida mehnatkash xalqning og‘ir hayoti o‘z aksini topib, Xiva xonlari, amaldorlari zulmiga 

qarshi  xalq  noroziligi  ilodalangan.  „O‘g‘limga",  „Ahmoq  bo‘lma"  she’rlari  orqali  yoshlarni 

vatanni sevishga, ma’rifat cho‘qqilarini egallashga chaqiradi. Berdaq xalq hayotini, uning ezgu 

orzuistaklarini yaxshi bilgan shoir edi. Shuning uchun ham uning she’rlarida xalqparvarlik ruhi 

kuchli edi. Uning ,,Avlodlar“, „Omongeldi”, ,,Oydo‘stbiy“, „Ernazarbiy“ kabi asarlarida xonlar 

zulmiga  qarshi  kurashgan  xalq  qahramonlari  faxr  bilan  kuylanadi.  Xususan,  ,,Omongeldi“ 

dostoni  Buxoro  amirligiga  qarshi  ko‘tarilgan  (XVIII  asr)  qo‘zg‘olon  boshlig‘i  Omongeldi 

jasoratiga bag‘ishlangan.Xiva xonligi zulmiga qarshi ko‘tarilgan isyon ,,Ernazarbiy“ dostonida 

ham  aks  ettirilgan.  1998-  yilda  mamlakatimizda  Berdaq  tavalludning  170  yilligi  keng 

nishonlandi.  Toshkent  shahridagi  xiyobonlaming  biriga  Berdaq  nomi  berildi  va  byusti 

o‘rnatildi.  Shoir  tug‘ilgan  joy  —  Bo‘zatovda  ham  Berdaq  byusti  o‘rnatildi,  Nukus  shahrida 

Berdaqqa haykal qo‘yildi. 

3.  Abu Ali ibn Sino hayoti va faoliyati. 

Abu All ibn Sino (980—1037) juda ko‘p fanlarni: tibbiyot, falsafa, musiqa, psixologiya 

va boshqa ilmlarni mufassal bilgan va shu fanlar bo‘yicha 300 ga yaqin kitob 

yozib qoldirgan buyuk olimdir. Ibn Sino (asl ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh) Buxoro 

viloyatining  Afshona  qishlog‘ida  amaldor  oilasida  tug‘ilgan.  Olti  yoshga  yetganda  oilasi 

Buxoroyi sharifga ko‘chib borgan.Yoshligidan zehni o‘tkir va iste’dodli bo‘lgani uchun ilmlarni 

tez  o‘zlashtirdi.  O‘n  yoshida  Qur’oni  Karimni  yod  o‘qiydigan  bo‘ldi.  Keyinchalik  u 

matematika,  fiqh  (musulmon  qonunshunosligi),tabobat,  mantiq,  musiqashunoslik  va  boshqa 

ilmlarni o‘rgandi. 17 yoshidayoq u poytaxtda qo‘li yengil tabib sifatida shuhrat qozondi. O‘sha 

kezlarda Buxoro hukmdori Nuh ibn Mansur betob bo‘lib qoladi. Saroy tabiblari uni davolashga 

ojizlik qiladilar. Amirni davolash uchun saroyga yosh tabib — Ibn Sino taklif qilinadi. Ibn Sino 

muolajasidan  so‘ng  bemor  tezda  sog‘ayadi.  Evaziga  Ibn  Sinoga  saroy  kutubxonasidan 

foydalanishga  ruxsat  beriladi.  U  kutubxonadagi  kitoblarni  o‘rganadi,  bilim  doirasi  yanada 

kengayadi.  999-  yili  Buxoroda  hokimiyat  qoraxoniylar  qo‘liga  o‘tgach,  Abu  Ali  ibn  Sino 

Xorazmga ketdi. Bu yerda u Abu Rayhon Beruniy, Abu Saxl Masihiy va boshqa olimlar bilan 

birga o‘sha zamonlarda jahonga shuhrat taratgan Xorazm Ma’mun akademiyasida xizmat qildi. 

Ibn Sino 1010-1011- yillarda Xorazmni tark etib, qolgan umrini o‘zga yurtlarda o‘tkazdi. Olim 

1037- yili 57 yoshda Hamadonda vafot etgan. Ibn Sino tib ilmiga oid “Tib Qonunlari” asari bilan 

jahonga mashhur bo‘ldi. Olimning mazkur asari XII asrdayoq lotinchagataijima qilinib, XVII 

asrgacha Yevropa mamlakatlarining universitetlarida o‘qitib kelindi. Asar hozirgi kunda ham 

o‘zining ilmiy qimmatini yo‘qotmagan. “Tib qonunlari” to‘liq holda o‘zbek va rus tillarida bir 

necha marta nashr qilingan. 

4.  “Xonaka” so’ziga izoh bering. 

---

 

8-  bilet 

1. XVI asrda Buxoro. 

Shayboniyxon  halok  bo'lgach,  uning  o'rniga  amakisi  Ko'chkunchixon  taxtga  o'tirdi. 

Ko'chkunchixondan  so'ng  taxtga  o'g'li  Abu  Said  (1530---1533)  o'tirdi.  Undan  keyin  esa 

hukmdorlik Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o'g'li Ubaydullaxon (1533—1540) 

qo'liga  o'tdi.  Ubaydullaxon  poytaxtni  Samarqanddan  Buxoroga  ko'chirtirdi.  Ubaydullaxon 

Buxoroga  ota-meros  mulk  deb  qarar  edi,  chunki  Shayboniyxon  hayotligidayoq  Buxoro 

hokimligini  ukasi  Mahmud  Sulton  (Ubaydullaxonning  otasi)ga  bergan  edi.  Shu  tariqa, 

shayboniylarning  Movarounnahrda  tashkil  etgan  davlati  endilikda  rasmiy  ravishda  Buxoro 

xonligi  deb  ataladigan  bo'ldi.  Ubaydullaxonning  tariximizdagi  xizmatlari  katta.  Avvalo,  u 

Ismoil Safaviy va qizilboshlilar (Ular 12 shia imomi sharafiga 12 qizil  yo'llik matodan salla 

o'rab  yurishgan)ning  hujumlarini  bartaraf  etib,  Movarounnahrni  ularning  harbiy-siyosiy 

tazyiqlaridan  saqlab  qoldi.  Ubaydullaxon  hukmronligi  davrida  Buxoroning  markaz  sifatidagi 

nufuzi  har  tomonlama  o'sdi.  Ubaydullaxondan  so'ng  shayboniylar  sulolasi  vakillari  o'rtasida 

o'zaro nizolar avjiga chiqdi. Buning oqibatida Abdullaxon I ning qisqa hukmronligi (1540— 

1541)  dan  so'ng  mamlakatda  qo'shhokimiyatchilik  vujudga  keldi.  Ya'ni  bir  davlatda  ikki 

hukmdor paydo bo'ldi. Biri — Ubaydullaxonning o'g'li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi --- 

Ko'chkunchixonning o'g'li Abdulatifxon Samarqandda hukmdorlik qila boshladilar. Mamlakat 

bir  necha  mustaqil  hokimliklarga  bo'linib  ketdi.  Biroq  qachondir,  kimdir  bu  holatga  chek 

qo'yishi  kerak  edi.  1556-yili  Muhammad  Islomning  ko'magida  Abdullaxon  amalda  Buxoro 

taxtini  egallaydi.  Abdullaxonning  butun  hukmronlik  davri  tinimsiz  urushlarda  kechdi. 

Chunonchi,  1574-yili  Balxni,  1578-yili  Samarqandni,  1583-yili  Ooshkent  va  Farg'onani, 

1584-yili  Badaxshonni,  1595-yili  Xorazmni  zabt  etdi  va  o'z  davlati  tarkibiga  qo'shib  oldi. 

Shundan  keyin  uning  davlati  sarhadlari  janubda  Hirotdan  Mashhadgacha,  shimolda  Orol 

dengizigacha,  Kaspiy  dengizidan  Issiqko'lgacha  yetdi.  Butun  Movarounnahr,  Xorazm  va 

Xuroson  yana  yagona  hukmdor  qo'li  ostida  birlashtirildi.  XVI  asr  oxirlariga  kelib  Buxoro 

xonligi  nisbatan  markazlashgan  ulkan  davlatga  aylandi.  Shunday  qilib,  XVI  asrdagi 

davlatchiligimiz  tarixida  yetak-  chi  sulola  —  shayboniylar  sulolasi  bo'ldi.  Bu  sulola  o'zbek 

davlatchiligi rivojiga ma'lum darajada hissa qo'shdi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon 

II davrida esa o'zbek davlatchiligi o'z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko'tarila oldi. 

2.  Dramaturg va shoir Fridrex Shiller ijodidagi bosh g’oya. 

Yozuvchi F. Shiller (1759--1805) Germaniyada ijod qildi. Bu davrda Germaniya 300 ga 

yaqin mayda-mayda knyazliklarga bo'linib ketgan edi. U yozgan pyesalar nemis xalqi uchun 

o'ziga xos ma'rifat alifbosi vazifasini o'tadi. Teatr o'rindiqlarini to'ldirib o'tirgan tomoshabinlar 

yoqib qolgan qahramonlari bilan birga zulmdan ozod bo'lishni orzu qilganlar. Tomoshabinlar 

obro'li,  aslzodalarning,  aslida  esa  muttahamlarning  ayyorligidan  g'azablanganlar.  Oshiq 

qalblarning halokatiga esa achchiq-achchiq yig'laganlar. Asar qahramonlaridan biri Karl Moor 

o'zi  yashayotgan  dunyoning  bezagi  va  pastkashligiga  qarshi  urush  e'lon  qilib  bunday  deydi: 

«Menga xuddi o'zimdek bir necha shoir kishilarni beringlar va Germaniya Respublika bo'ladi». 

U insonning erki va qadriyatini quyidagi satrlarida himoya qilgan: 

Inson qahrliroq siz o'ylagandan, 

Asrlik uyquning yo'lin buzib u 

O'zining huquqini so'rar qaytadan. 

3.  Boborahim Mashrabning hayoti va faoliyati. 

Qo‘qon  xonligida  ijod  qilgan  ulug‘  insonlardan  biri  iste’dodli  va  isyonkor  shoir 

Boborahim  Mashrab  edi  (1640  —  1711).  U  Namanganda  tug‘ilgan.  7  yoshligida  xat-savodi 

chiqqan.15  yoshidan  boshlab  tasavvuf  ilmini  egallay  boshlagan.  18  yil  davomida dunyoning 

juda  ko‘p  mamlakatlarini  kezib  chiqqan.  Mashrab  o‘z  she’rlarida  hukmron  tabaqalarining 

mehnatkash xalqqa o‘tkazgan jabr-zulmlarini, ochko‘zligini, ba’zi ruhoniylarning, eshonlarning 

avom xalq ruhini do‘zax va oxirat azoblari bilan dahshatga solayotganligini ayovsiz fosh etadi. 

Xalqning og‘ir, ayanchli ahvoliga achinadi. Mashrab asarlari to‘plangan devon haqida manba 

topilmagan. Uning „Devoni Mashrab“, „Devonayi Mashrab“, „Eshoni Mashrab“ nomlari ostida 

xalq orasida tarqalgan qo‘lyozma va toshbosma shaklidagi qissalari qolgan. Mashrab dinga shak 

keltirganlikda  ayblanadi  va  1711-yili  g‘animlarning  ig‘vosi  bilan  Balx  hokimi  Mahmudbiy 

---

 

Qatag‘on tomonidan o‘limga hukm etiladi. 

4.  “Reformasiya” atamasiga izoh bering. 

Reformatsiya  --  XVI  asrda  katolik  cherkovi  ta'limotini  isloh  qilish  maqsadida 

Germaniyada  bo'lib  o'tgan  va  XVII  asrning  birinchi  yarmida  G'arbiy  Yevropaning  qator 

davlatlariga ham yoyilgan ijtimoiy harakatdir. Bu harakat oqibatida katolik cherkovida bo'linish 

yuz berdi. Zamon ruhiga mos, mutaassiblik va aqidaparastlikdan xoli, isloh qilingan yangi oqim 

-- protestantlik vujudga keldi. 

9-  bilet 

1. XVI asrda Angliya. 

XVI asr Tyudorlar sulolasi asri bo'ldi. Bu yuz yillik Angliya tarixida chuqur iz qoldirgan 

uch  yirik  tarixiy  hodisa  bilan  ajralib  turadi.  Bular  --  reformatsiya,  mutlaq  monarxiyaning 

kuchayishi va dengizda Angliya hukmronligining o'rnatilishi edi. Angliyada reformatsiya qirol 

Genrix  VIII  hukmronligi  davriga  to'g'ri  keldi.  Angliyada  reformatsiya  xalqning  talabi  bilan 

emas, balki qirolning xohish va irodasi bilan amalga oshirildi. Genrix VIII qirol hokimiyatini 

yanada  mustahkamlash  uchun  cherkovni  yerdan  va  boshqa  mol-  mulklardan  mahrum  etish 

haqida farmon chiqardi. Ularga qarashli bo'lgan yerlarning 2/3 qismi sotib yuborildi. Angliyada 

protestantlik  ta'limotiga  amal  qiluvchi  cherkov  anglikan  cherkovi  deb  ataldi.  Qirol  cherkov 

boshlig'i deb e'lon qilindi. Rim Papasi hokimiyati inkor etildi. Katolik cherkovining boyliklari 

tortib  olindi.  Genrix  VIII  ning  qizi  Mariya  o'z  hukmronligi  davrida  (1553--1558) 

kontrreformatsiya  o'tkazishga  urindi.  U  o'zining  cherkov  boshlig'i  ekanligidan  foydalanib, 

protestantlikni  shakkoklik  deb  e'lon  qildi  va  katolik  cherkovini  tiklashga  kirishdi.  Hukmron 

tabaqalar  endi  Genrix  VIII  ning  boshqa  qizi  Yelizavetani  qirollik  taxtiga  o'tqazishga  qaror 

qildilar va Mariya vafotidan so'nggina bunga erishdilar. 

Angliyaning  bu  davrdagi  ashaddiy  dushmani  katolik  Ispaniyasi  edi.  Ispaniya  qiroli 

Filipp  II  «shakkok»  Angliya  qirolichasi  Yelizaveta  I  ga  nafrat  bilan  qarardi.  Bu  davrda 

Gollandiyada Ispaniya zulmiga qarshi harakat boshlanganda Yelizaveta I Gollandiya tarafida 

turdi. Oxir-oqibatda bu ikki davlat o'rtasida 1588- yilda urush kelib chiqdi. Bo'lib o'tgan jangda 

Angliya g'alaba qozondi. Bu mag'lubiyatdan so'ng Ispaniya o'zini qayta o'nglay olmadi. Angliya 

esa Yevropaning buyuk davlatiga va dengiz hukmdoriga aylandi. Angliya uchun XVI asr ana 

shunday  yakunlandi.  Reformatsiya  nihoyasiga  yetdi.  Yelizavetaning  o'limi  bilan  Tyudorlar 

sulolasining  hukmronligi  ham  barham  topdi.  Taxtga  Tyudorlar  sulolasiga  qarindosh 

Shotlandiya  qiroli  Yakov  VI  Styuart  o'tqazildi.  Shu  tariqa  Angliyada  Styuartlar  sulolasi 

hukmronligi boshlandi. 

2.  Buxorodagi Minorai Kalon. 

MINORAI  KALON  (Katta  minora),  Arslonxon  minorasi  —  Buxorodagi  me'moriy 

yodgorlik. Muxandis va me'mor Baqo loyihasi asosida Arslonxon qurdirgan (1127). Minorai 

Kalon o‘rnida avval ham minora bo‘lgan, u qulab tushgach, hozirgisi mustahkam qilib qayta 

qurilgan.  Poydevori  tosh  va  maxsus  qir  qorishmasidan  terilgan.  Yer  sathidan  9  m  chuqur, 

balandligi 50,0 m, kursisi qirrador, tanasi g‘o‘lasimon, tepasi gumbazli davra qafasa- ko‘shk b-n 

bog‘langan. Minora yuqoriga ingichkalashib boradi va muqarnas b-n tugaydi. Tepaga minora 

ichidagi  104  pilpoya  aylanma  zina  orqali  chiqiladi.  Masjidi  kalon  tomonidan  minoraga 

o‘tiladigan ko‘prikcha bo‘lgan. 

3.  Abu-Nasr Al-Farobiy hayoti va faoliyati. 

(873-950-yillarda  yashab ijod qilgan) 873-yiIda Aris suvining Sirdaryoga quyilishida 

joylashgan  Forob  shahrida  tug‘ilgan.  U  avval  ona  shahrida,  so‘ngra  Samarqand,  Buxoro  va 

Bag‘dodda bilim olgan. Umrining oxirlarida Xalab va Damashq shaharlarida yashagan. Forobiy 

riyoziyot, falakiyot, tabobat, musiqa, mantiq, falsafa, tilshunoslik, tarbiyashunoslik va adabiyot 

sohalarida  ijod  etgan.U  160  dan  ortiq  asar  yozib,  o‘rta  asrfan  va  madaniyatiga  ulkan  hissa 

qo‘shdi.  Bular  orasida  Arastuning  “Metafizika  ”  asariga  sharh”,  “Musiqa  kitobi”,  “Baxt 

saodatga erishutv haqida”, “Tirik mavjudot a’zolari haqida”,“Fozil odamlar shahri” va boshqa 

ko‘pgina  asarlari  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Forobiy  bilimli,  ma’rifatli,  fikr- 

mulohazalarining  kengligi  va  mantiqning  teranligi  tufayli  Sharqda  Arastudan  keying  yirik 

mutafakkir — “Muallimi soniy” nomi bilan shuhrat topdi. 

---

 

4.  “Federatsiya” atamasini tushuntirib bering. 

Federatsiya  —  muayyan  siyosiy  mustaqilligi  bo‘lgan  davlat  tuzilmalaridan  tashkil 

topgan davlat. 

10-  bilet 

1. Bobil podsholigi. 

Miloddan avvalgi IV—III ming yilliklarda Mesopotamiyada mayda davlatlar vujudga 

kelgan.Shular ichida Bobil, ayniqsa, qudratli bo‘lgan. Bobil qulay geografik o‘ringa ega bo‘lib, 

Frot  va  Dajla  daryolari  o‘zanlari  deyarli  bir-biriga  qo‘shilib  ketadigan  bir  makonda 

joylashgandi. Kemalarda tovarlari bilan birga suzib kelgan aksariyat savdogarlar bu shaharga 

qo‘nib  o‘tishar  edi.  “Bobil”so‘zining  o‘zi  esa  “xudolar  darvozasi'  degan  ma’noni  anglatadi. 

Bobil shahrida ajoyib saroylar,muhtasham ibodatxonalar bo‘lgan. Bobil davlatida dehqonchilik, 

hunarmandchilik, ishlab chiqarish va savdo-sotiq yaxshi rivojlanadi. Miloddan avvalgi XVIII 

asrda (mil. avv. 1792—1750 yillar) Bobil podshosi Xammurapi hukmronligi davrida Bobil eng 

qudratli davlatga aylanadi. 

2.  Rus tilining asoschisi A.S.Pushkin ijodidagi bosh g’oya. 

XIX asrning yana bir yirik ijodkori, rossiyalik A.S. Pushkin (1799-1837) edi. U Moskva 

shahrida tug‘ildi. Peterburg litseyida o‘qib ta’lim oldi. Pushkin rus adabiy tilining shakllanishiga 

ulkan  hissa  qo‘shgan  yozuvchi  va  shoir.  U Rossiyada  krepostnoylik  zulmi  kuchaygan,  erkin 

fikrli  kishilarni  ta’qib  etish  avj  olgan  davrda  yashadi.  A.  S.  Pushkin  podshoning  mustabid 

hokimiyatini  ag‘darish  uchun  kurashgan  dekabristlarga  xayrixohlik  bildirdi.  O‘z  she’rlarida 

zulm va krepostnoylikni qoraladi. Bu esa podsho va hukmron tabaqalarda norozilik uyg‘otdi. 

Shu  tufayli  u  bir  necha  marta  surgun  qilindi.  Pushkinning  rus  adabiyoti  oldidagi  xizmatlari 

buyuklashgan va ijodiy faoliyati yangiyangi qirralar kasb etib borgan sari uning atrofidagi qora 

kuchlar  bir-birlari  bilan  birlasha  va  faollasha  boshladilar.  Ular  turli  ig‘volar  tarqatib, 

oxir-oqibatda  u  bilan  Fransiya  elchisining  o‘g‘li  J.  Dantes  o‘rtasida  duel  uyushtirishga 

erishdilar. Ulug‘ shoir duelda halok bo‘ldi. 

3.  Muhammad Rizo Ogahiyning hayoti va faoliyati. 

Ogahiyning  asl  ismi  Muhammad  Rizo  Ernazarbiy  o‘g‘li  bo‘lib,  1809—1874-yillarda 

yashagan. 16 ta tarixiy, ma’rifiy, tarjima asarlar muallifi. U arab, fors, turk tillarini puxta bilgan 

va  Xorazmning  1812—1872-yillardagi  tarixiga  bag‘ishlangan  asar  yozgan.  Xiva  xonligi 

tarixiga oid «Riyoz uddavla», «Zubdat ut-tavorix», «Gulshani davlat», «Shohidi iqbol» nomli 

asarlar  yozgan.  Ogahiyning  xalqparvarligi  va  xalq  holiga  befarq  emasligi  uning  «Qish» 

g‘azalida  o‘zining  yorqin  ifodasini  topgan.  Ogahiy  she’riyati,  tarixnavislik  va  tarjimonlik 

faoliyati O‘rta Osiyo hududidagina emas, balki XIX asr Sharq dunyosi madaniy hayotida chuqur 

iz qoldirdi. 

4.  “Paleolit” atamasiga izoh bering. 

Paleolit - (lot. “paleo”-“qadimgi”, “lithos” - “tosh”) qadimiy tosh davri hisoblanadi. 

11-  bilet 

1. Yunon-Baqtriya podsholigi. 

Baqtriya podsholigining tarkibiga Baqtriyadan tashqari Marg‘iyona va Sug‘diyona ham 

kirgan.Hozirgi  Surxondaryo,  Qashqadaryo,  Zarafshon  vodiylari,  Tojikistonning  janubi, 

Afg‘onistonning  shimoli-sharqiy  qismidagi  hududlar  Baqtriya  tasarrufida  bo‘lgan.  Baqtriya 

podsholigining  Baqtra,  Afrosiyob,  Sangirtepa,  Qiziltepa,  Uzunqir,  Yerqo‘rg‘on  kabi  yirik 

shaharlari  bo‘lgan.  Baqtriya  podsholigining  poytaxti  Baqtra  shahri  bo‘lib,  u  baland  va 

mustahkam  mudofaa  devorlari  bilan  o‘ralgan.  Shahar  ichida  mamlakat  podshosining 

muhtasham  qal’asi  alohida  joylashgan.  Baqtriyada  shahar  me’morchiligi  juda  rivojlangan. 

Binolarni qurishda to‘sinli shiftlar va yog‘och ustunlardan keng foydalanilgan. Ba’zan qubbali 

tomlar ham qurilgan. Xonalarning haroratini mo‘tadil saqlab turish uchun uy devorlari enli va 

qalin qilib ko‘tarilgan Baqtriyada oltin, la’l kabi qimmatbaho ma'danlar qazib olingan, ulardan 

yasalgan  buyumlar  bozorlarda  sotilgan.  Baqtriya  la’lidan  tayyorlangan  mahsulotlar  Xitoy, 

---

 

Hindiston,  Misr  kabi  mamlakatlarda  sotilgan.  Qimmatbaho  ma’danlar  qazib  olinishi 

mamlakatda zargarlik, badiiy hunarmandchilikning rivoj topishiga olib kelgan. 

2.  Qadimgi Bobildagi Semiramida osma bog’lari. 

Semiramida  osma  bog‘lari.  Miloddan  avvalgi  IX  asr  oxirlarida  Ossuriya  podshosi 

Navuxodonosor  Bobil  shahrida  tarixga  «Semiramida  osma  bog‘lari»  nomi  bilan  kirgan 

bog‘nibunyod etgan. U bu bog‘ni xotini Semiramidaga atab qurdirgan. Bog‘ to‘rt qavatli saroy 

shaklida  barpo  etilgan.  «Osma  bog‘»  supaga  o‘xshash  qilib  qurilgan.  Bu  supalarni  ustunlar 

ko‘tarib turgan. Supalar ustiga tuproqlar tashlanib, unga rang-barang gullar, har xil ko‘chatlar 

o‘tqazilgan. Har bir qavatdagi bog‘ga zinapoyalar orqali chiqilgan. 

3 Abdulla Avloniyning hayoti va faoliyati. 

O’z davriining atoqli ma’riafatparvari, shoiri, journalist, davlat arbobi bo’lgan Avloniy 

1878-yilda Toshkent shahrida tug’ildi. Maktabxona va madrasada ilm oldi. U arab, fors va rus 

tillarini  yaxshi  o’rganib  oldi.  Yangi  usul  maktablarining  ahamiyatini  yaxshi  bilgani  uchun 

Toshkentda shunday maktab ochdi. O’zi ona tili va adabiyotdan dars berdi. O’quvchilar uchun 

“Birinchi muallim”, “Ikkinchi muallim”, “Turkiy guliston yoxud axloq” kabi darsliklar (O’qish 

kitoblari) yaratdi. “Turon” deb ataluvchi teatr jamoasini tuzdi. Qator sahna asarlari, jumladan, 

Behbudiyning “Padarkush” asarini ham sahnalalashtirdi. 

4. “Shovinizm” atamasiga ta’rif bering. 

Shovinizm  -  irqiy  ayirmachilik  va  milliy  nizoni  avj  oldirishga  urinuvchi  o’taketgan 

millatchilik. 

12-  bilet 

1. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Fransiya. 

XIX asr so’nggi choragida Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti sekinlashdi. Chunonchi, 

dunyoda sanoat ishlab chiqarish hajmi bo’yicha ikkinchi o’rindan to’rtinchi o’ringa tushib ketdi. 

Prussiya  bilan  urush  tugagach,  hukmron  doiralar  o’rtasida  hokimyat  uchun  kurash  kuchayib 

ketdi.  Ularni  shartli  ravishda  ikki  guruhga  bo’lish  mumkin  edi.  Birinchisi  -  monarxiya 

tarafdorlari,  ikkinchisi  -  respublika  tarafdorlari  edi.1873-yilda  Germaniyaga  tovon  to’lab 

bo’lindi.  Nihoyat  Germaniya  o’z  qo’shinlarini  Fransiyadan  olib  chiqib  ketdi.  Keskin  ichki 

siyosiy kurashda oxir-oqibatda respublikachilar g’alaba qozondi. 1875-yil Uchinchi Respublika 

Konstitutsiyasi qabul qilindi. Unga ko’ra prezidentlik lavozimi saqlab qolindi. Ayni paytda ikki 

palatali (Deputatlar palatasi va Senat) parlament (Milliy Majlis) tashkil etildi. Uning vakolatlari 

4 oy etib belgilandi. Hukumat a’zolari prezident tayinlasada-da, ular parlament oldida javobgar 

edi. Mamlakat ichki siyosiy hayotning o’zga xos bir xusiyati, - bu ko’ppartiyaviylikning qaror 

topganligi bo’ldi. Ularning ichida radikallar, sotsialistlar va respublikachilar partiyalari yetakchi 

nufuzga ega edi. XX asr boshlariga kelib, mamlakatda mo’tadil siyosiy barqarorlik ta’minlandi. 

Bunga  XIX  asr  90-yillarining  o’rtalaridan  boshlangan  iqtisodiy  yuksalish  tufayli  erishildi. 

1913-yilda  1900-yildagi  5.4mln.  tonna  o’rniga  22  mln.  tonna  temir  rudasi  qazib  chiqarila 

boshlandi.Sanoatda  yangi  tarmoqlar  (elektrotexnika,  avtomobil  va  kimyo)  tez  rivojlana 

boshladi. 1914-yilga kelganda Rossiyaga 13 mlrd., Buyuk Britaniya va AQSHga 5mlrd., Janibiy 

Amerika davlatlariga 6mlrd. Ffrank miqdorda kapital chiqardi. 

2.Samarqanddagi Amir Temur maqbarasi. 

Amir  Temur  maqbarasi,  Go‘ri  Amir  (14-asr  oxiri  —  1405  y.)  —  Samarqanddagi 

me'moriy yodgorlik. Xalq orasida Go‘ri Amir yoki Go‘ri Mir (Mir Sayyid Baraka) deb nomlanib 

kelinadi. Maqbaraga temuriylar sulolasiga mansub kishilar (Amir Temur, uning piri Mir Sayyid 

Baraka, o‘g‘illari Umar-shayx, Mironshoh va Shohrux, nabiralari Muhammad Sulton, Ulug'bek 

va boshqalar) dafn etilgan. Boburning ta'kidlashicha, dastlab Temurning nabirasi Muhammad 

Sulton  Mirzo  Samarqand  qal'asi  jan.da  Toshqo‘rg‘on  —  chaqarda  Madrasa  qurdirgan. 

Muhammad Sulton halok bo‘lgach (1403), Amir Temur uning xotirasiga maqbara qurish haqida 

farmon berdi. Maqbara Madrasa hovlisining to‘riga bunyod etilgan. 

Maqbara  sakkiz  burchakli  gumbaz  asosida  barpo  etilgan.  Hozirgi  zamon 

mutaxassislarini  ham  birmuncha  o'ychanlik  bilan  fikrlashga  undaydi.  Mustaqillik  yillarida, 

Sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi va Mirzo Ulug'bek tavalludi ning 600 yilligi 

munosabati bilan maqbarada katta hajmda ta'mirlash ishlari olib borildi. XIX asr ning oxirida 

---

 

qulab tushgan minora va gumbazning zar qubbasi qayta tiklandi. 

3.  Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va faoliyati. 

Zahiriddin  Muhammad  Bobur  (1483—1530).  Bobur  temuriylar  avlodining  iste’dodli 

vakili, o‘zbek mumtoz adabiyotining yirik namoyandasi, buyuk shoir, tarixchi, geograf, ulkan 

davlat  arbobi,  iste’dodli  sarkarda.  Dovyurakligi  va  jasurligi  uchun  u  yoshligidan  <^Bobur» 

(“Sher”)  laqabini  oladi,  Bobur  Andijonda  tug‘ilgan.  Otasi  Umarshayx  Mirzo  Farg‘ona 

hukmdori  edi.  1494-  yilda  Umarshayx  vafot  etgach,  Bobur  otasi  o‘rniga  taxtga  o‘tirdi.  Bu 

davrda temuriylar davlati parchalanib toj-u taxt uchun kurash avj olgan  edi. Dashti  Qipchoq 

hukmdori Muhammad Shayboniyxon esa Movarounnahmi bosib olish ishtiyoqida edi. Bobur 

Movarounnahrni  birlashtirishni  istar  edi.  Oxir-oqibat  Bobur  va  Shayboniyxon  qo‘shinlari 

to‘qnashdilar. Bu to‘qnashuvda Shayboniyxon g‘alaba qozondi. Mag‘lubiyatga uchragan Bobur 

Vatanni tark etishga majbur bo‘ldi. 1504- yilda Bobur Afg‘onistonning hozirgi poytaxti Kobul 

shahrini egalladi.Bobur Afg‘oniston bilan cheklanib qolmadi. U ham barcha jahongirlar kabi 

buyuk saltanat tuzishni orzu qilar va o‘z maqsadiga erishishiga ishonar edi. Bobur 1526-yilda 

Hindistonni  egalladi.  Shu  tariqa  Hindistonda  boburiylar  saltanatiga  asos  solindi.  Bobur  odil 

podsho sifatida nom qozongan.U o‘z hokimiyatiga bo‘ysunganlarga ko‘p muruvvat ko‘rsatgan. 

Bobur va boburiy hukmdorlar o‘zga dinlarga xolis munosabatda bo‘lganlar. Shuning uchun ham 

ular  mamlakat  aholisining  ko‘pchiligini  tashkil  etuvchi  hindlarning  o‘z  dinlariga  e’tiqod 

qilishlariga monelik qilmaganlar. Bobur o‘zi asos solgan saltanatning poytaxti Agrada 1530- 

yili 47 yoshida vafot etdi. 

4.  “Urbanizasiya” atamasini tushuntirib bering. 

13-  bilet 

1. Asteklar davlati. 

2.  Xivadagi Ichan Qal'a majmuasi. 

Jahon durdona yodgorlilklaridan biri bo’lgan Ichan qal’a Xiva shahrining ichki qismidir. 

U o’tmishda ajdodlarimiz mohirlik bilan bunyod etgan 54 ta noyob tarixiy-me’moriy obidalar 

majmuasiga kiradi. Bu majmua KO’hna Ark (arzxona), madrasa, masjid, maqbaralar va boshqa 

shu kabi inshootlar o’z ichiga oladi. Dunyoda bunday noyob va go’;zal obidalar bilan saqlanib 

qolgan shaharlar juda kam. Shuning uchun ham 1961-yildayoq Ichan qal’a majmuasi muzeyga 

aylantirildi. Bu muzey qo’riqxonaning maydoni 26 gektarni tashkil etadi. 1990-yilda esa xalqaro 

YUNESKO  tashkilotining  qarori  bilan  Ichan  qal’a  “Jahon  madaniyati  merosi”  ro’yxatiga 

kiritildi. 

3.  Najmiddin Kubroning hayoti va ijodi. 

Najmiddin Kubro (1145-1221) 

Musulmon  olamidagi  eng  zabardast  mutasavvuf  donishmandlardan  biri  buyuk 

vatandoshimiz shayx Najmiddin Kubrodir. Abul-Jannob va Tomatul Kubro laqablariga sazovor 

bo‘lgan tasavvufning Kubraviya silsilasining asoschisi Najmiddin Kubroning to‘liq ismi Ahmad 

ibn Umar ibn Muhammad Xivaqiy al-Xorazmiydir. Axmad ibn Umar Abul- Jannob Najmiddin 

Kubro  540  hijriy  yidda  Xorazmning  Xivaq  shahrida  dunyoga  keladi.  Najmiddin  Kubroning 

Xorazmdagi  so‘nggi  hayoti  o‘ta  og‘ir,  shid-datli  va  murakkab  sharoitda  kechadi.  Bu  davrda 

Turon  o‘lkasidagi  Xorazm,  Shosh,  Buxoro  va  Samarqand  hukmdorlarining  noahilligi,  tang 

nazarliligi  tufayli  mo‘g‘ullarning  Turkistonga  qilayotgan  hamlalari  kuchayib,  Chingizxon 

lashkarboshilari  Movarounnahrdagi  yirik  shaharlarni  birin-  ketin  beayov  bosib  olishga 

muvaffaq bo‘lgan. 1221 yilning jumodi ul-avval (iyul) oyida Chingizxon lashkarboshilaridan 

biri  Xulaguxon  o‘zining  yosh  o‘g‘li,  tumonat  lashkari  bilan  Urganch  qal’asini  o‘rab  oladi. 

Urganch shahri qamal ichida qolib, aholi nihoyatda og‘ir sharoitda azob chekayotgan bir asnoda 

munkillab qolgan, etmishdan oshgan Najmiddin Kubro xalq orasidan lashkar to‘plab, qo‘lida 

qurol bilan qal’ani bir necha kun davo-mida dushman hamlalaridan saqlab turadi. Najmiddin 

Kubro mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi o‘z muridlari bilan shiddatli jangga kirib, shahid bo‘lgan. 

Jangdan keyin, u kishining jasadini darhol topisha olmagan. Chunki ul zot qiyma-qiyma qilib 

tashlangan edi. Shahid bo‘lganliklari haqidagi ma’lumotni hijriy 710(1311) yidda yozilgan 

4.  “Aligarxiya” atamasiga izoh bering. 

---

 

14-  bilet 

1. IX asrda Somoniylar davlati. 

Somoniylar - 910-a.larda Movarounnahr va Xurosondagi sulola. S.ning oilaviy nisbasi, 

ya’ni  nomi  ularning  ajdodi  bo’lmish  Somonxudot  ismi  bilan  bog'liq.  Somonxudotning  kelib 

chiqishi  hakida  turli  xil  ma'lumot  va  fikrlar  mavjud.  Abu  Bakr  Narshaxiy  (10-a.) va  Hamza 

Isfahoniy  (10a.)  keltirgan  ma'lumotlarga  qaraganda,  Somonxudot  Balx  viloyatidagi  Somon 

qishlog’idan,  alMukaddasiy  (10-a.)  ning  malumotiga  ko'ra  esa,  u  Samarqand  viloyatidagi 

Somon  nomli  qishloqdan  bo’lgan.  "Sa’diya"  nomli  asar  (17-a.)  da  keltirilgan  ma'lumotlarga 

ko’ra, uning asl ismi Arquq bo’lib, u Farg'onadan Termizga ko’chib kelgan va u yerda Somon 

nomli qishlog’iga asos solgan.O’rta asrlarda Buxoro, Farg’ona, Tohariston, Xuttalon va boshqa 

viloyatlarda ham Somon nomli qishloqlar bo'lganligi kayd etilgan. Bu ma’lumotlar "Somon" 

toponimi o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududlarida va undan tashqari yerlarda ham keng tarkalgan 

joy nomi bo'lganligidan dalolat beradi. 

Ko'pchilik  manbalar  (Hudud  alolam,  Ibn  Havqal,  Beruniy,  Gardizi  va  h.k.)  ga  ko'ra, 

Somonxudot  sosoniylar  davridagi  mashhur  sarkarda  Bahrom  Cho'bin  (6-a.)  ning  4  yoki 

5pogonadagi  avlodi  bo’lgan.  Baxrom  Cho’binning  kelib  chiqishi  eftaliylar  bilan  bog’lik  U 

sosoniylarga qarshi ko’zg’olon ko'tarib (590 y.) mag’lubiyatga uchragandan keyin Farg'onaga 

qochib kelgan va turkiy malikaga uylanib, umrining oxirigacha o’sha yerda kolib ketgan. Uning 

avlodlari ham o’zlarini podshoxdar oilasiga mansub deb hisoblaganlar va Sosoniylar davlatidagi 

shahanshoxlar  oliy  taxtiga  da’vo  kilganlar.  Somonxudotning  shajarasida  keltirilgan 

ajdodlaridan ayrimlarining (Juba, Jamchan, Tamg’as kabi) turkiy ismlari bo’lgan. 

Shunisi  diqkatga  sazovorki,  turkiylarning  rivoyatlarida  Somonyabg’u  (ya’ni  Somonxudot) 

turkiylarning O’g’uzxondan keyingi davrlarda yashagan ajdodlari katorida tilga olingan. O’rta 

Osiyoga arablar bostirib kelganda, Somonxudot, ayrim ma’lumotlarga ko’ra, Balx viloyatidan 

Marvga Xuroson amiri Asad ibn Abdulloh al-Qushayriy (725/727 va 735/738 yillar)ning oldiga 

kelib,  undan  dushmanlariga  qarshi  kurolli  yordam  berishini  suraydi.  Arablar  yordamida 

dushmanlarini yenggach, Somonxudot islom dinini kabul kiladi va o’g’lining ismini amirning 

sharafiga Asad ko’yadi. Asadning Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyos ismli ug’illari alMa’munning 

Marvdagi saroyida xizmatda bulgan va Rofi ibn Lays ko'zyulonini bostirishda faol qatnashgan. 

Buning evaziga alMa’mun ularni bir nechta viloyatlarga amir etib tayinlaydi (819 —820 y.). 

Xususan, Nuh — Samarqand amiri, Ahmad — Farg'ona amiri, Yahyo — Shosh va Ustrushona 

amiri, Ilyos esa Hirot amiri etib xayinlanadi. Ular dastlab Xuroson amirlari bo’lgan tohiriylarga 

tobe  bo’lgan  va  harbiy  kuch  to’plab,  Arab  xalifaligining  sharqiy  chegaralarini  qo’riqlab 

turishgan,  shuningdek,  shim.dagi  turklarga qarshi  bir  necha  bor  yurishlar  qilishgan.  Nuh  ibn 

Asad Isfijobni bosib olib (840 y.), uni o’ziga tobe qiladi. Shunday qilib, akaukaning to’ng’ichi 

bo’lgan Nuh ibn Asad Samarqand va Sug’dning katta qismini, shuningdek, Farg’ona va boshqa 

bir  qancha  shaharlarni  o’z  hokimiyati  ostida  birlashtiradi.  Nuhning  vafotidan  keyin  (842  y.) 

suloladagi yetakchilik uning ukasi Ahmad ibn Asad oilasiga o’tadi 

2.  Artemida ibodatxonasi. 

Ma’buda Artemida sharafiga Efes shahrida (bu shahar hozir Turkiya davlati hududida 

joylashgan) ko’rganlarni  lol  qoldiradigan  ibodatxona  qurilgan.  Afsonalarga ko’ra ,  Artemida 

Zevsning qizi bo’lgan. U hosildorlik, ov va Oy ma’budasi edi. Ayni paytda hayvonlar homiysi, 

shuningdek,  ayollar  madadkori  ham  hisoblangan.  Artemida  ibodatxonasining  tomini 

qoyatoshlardan  ishlangan  18  metrli  ustunlar  suyab  turgan.  Ibodatxona  ichiga  yunon 

rassomlarining ajoyib asarlari joylashtirilgan. 

3.  Baxouddin Naqshbandiy hayoti va ijodi. 

Xoja Bahouddin Naqshband (1318—1389) Buxoro yaqinidagi Qasri Orifon qishlog‘ida 

kosib (naqshband, ya’ni qimmatbaho matolarga gul bosuvchi) oilasida dunyoga kelgan. Xoja 

Bahouddin  Naqshband  ta’limotining  asosida  o‘z  mehnati  bilan  tirikchilik  qilish,  tonganini 

yetim-yesir  va  bevabechoralar  bilan  birga baham  ko‘rish,  hukmdorlardan  o‘zini  yiroq  tutish, 

birovning moliga tamagirlik qilmaslik g‘oyalari yotadi. U ikki narsaga: Ollohga va mehnatga 

e’tiqod qilishni targ‘ib etgan. “Dil ba yor-u, dast ba kor” (“Diling Xudoda, qo‘ling mehnatda 

bo‘lsin!”), deb o‘rgatgan u muridlariga. 0 ‘zi faqirlikda kun kechirgan, ya’ni bir parcha yerga 

---

 

bug‘doy  va  tariq  ekib  tirikchilik  qilgan.  Uning  ta’limoti  O‘rta  Osiyo,  Yaqin  va  O‘rta  Sharq 

mamlakatlariga  keng  tarqalgan.  Unga  ergashuvchilar  orasida  davlat  arboblari,  savdogarlar, 

hunarmandlar  va  ma’rifat  ahli  (olimlar,  shoirlar,  musiqachilar,  naqqoshlar  va  xattotlar)  ko‘p 

bo‘lgan.  Abdurahmon  Jomiy,  Alisher  Navoiy  kabi  buyuk  siymolar  ham  Naqshband 

ko‘rsatmalariga e’tiqod qo‘yganlar. 

4.  “Piktografiya” so’ziga izoh bering. 

15-  bilet 

1. Toshkentdagi VI-X asrlarda Qarluqlar davlati. 

Qarluqlar  Oltoyning  g’arbida,  so’ngra  Irtish  daryosining  o’rta  oqimida  yashagan 

qarluqlar  qadimiy  turkiy  qabilalardan  hisoblangan.  VI-VII  asrlarda  ular  Turk  xoqonligi 

tarkibiga  kirgan.  VIII  asr  o’rtalarida  Yettisuv  o’lkasida  Qarluqlar  davlati  tshkil  topdi.  Bu 

davlatning  poytaxti  Chu  daryosidan  shimolroqda  joylashgan  Suyob  shahri  edi.  Qarluqlar 

davlatihukmdori  “yabg’u”  yoki  “jabg’u”  deb  yuritilgan.  X  asr  o’rtalarida  borganda 

qarluqlarning  kattagina  qismi  musulmon  bo’lgan.  Bu  davrda  bir  nechta  shaharlarda  jome 

masjidlar  bino  qilingan.  Qarluqlar  davlati  shimol  va  sharqdan  Elsuvi  daryosi  vodiysigacha, 

chig’il  qabilasi  yaylovlarigacha;  g’arbdan  og’uz  yurti  va  Farg’ona  vodiysi;  janubda  esa 

yag’molar vohasi va Sharqiy Turkiston bilan chegaralangan. Bu diyorda poytaxtdan tashqari 

Jo’l, Navkat, Karmankat, Yor kabi shaharlar va qator qishloqlar qad ko’targan. Aholi qo’ychilik, 

tog’  jilg’alari  bo’ylarida  esa  dehqonchilik  bilan  shug’ullangan.  Sharqiy  Turkiston  va 

Movarounnahr bilan savdo-sotiq olib borilgan. Chetga asasan jun va junli mahsulotlar: gilam, 

sholcha, namat kabilar olib chiqilgan. X asrda qarluqlar Movarounnahr shimoliy hududlarini 

egallagach,  Shosh  atrofi  va  Farg’ona  hamda  Zarafshon  vodiylariga  kelib  o’rnashganlar. 

Keyinchalik o’troq tarzda yashaydigan mahalliy aholiga singib ketganlar. 

2.  Mustaqillik va ezgulik monumenti. 

Bosh  maydonimiz  -  Mustaqillik  maydonida  amalaga  oshirilgan  bunyodkorlik  ishlari 

hammamizning  ko’nglimizda  faxr  va  g’ururga  to’ldirdi.  1992-yilda  maydonda  o’rnatilgan 

Mustaqillik  monumentida  O’zbekiston  xaritasi  tasviri  tushirilgan.  Bu  tasvir  jahonda 

O’zbekistondek  mustaqil  davlat  borligini  anglatib  turadi.  Uni  ko’rgan  vatandoshlarimiz  esa 

milliy g’urur va iftixor tuyg’usini his etadilar. 2005-yilda bu monument oldidan “Baxtiyor ona” 

siymosi  joy  oldi  va  Mustaqillik  monumeti  endi  “Mustaqillik  va  ezgulik  monumenti”  deb 

ataladigan bo’ldi. “Mustaqillik va ezgulik monumenti” ga yo’l “Ezgulik arkasi” dan boshlanadi. 

Uning tepasiga o’rnatilgan oppoq laylak tinchlik va farovonlikning, qanot qoqayotgan turnalar 

esa - davlatimiz buyuk kelajak sari parvoz qilayoganini timsolidir. “Baxtiyor ona” haykali esa 

davlatimizda oila qo’rg’onining charog’boni bo’lgan ayollarga ko’rsatilyotgan yuksak e’tibor 

va  ehtiromning  yorqin  ifodasidur.  Uni  ziyorat  qolgan  kishi  farzandini  bag’riga  bosin  turgan 

baxtiyor Ona siymosida o’z onasini, beg’ubor bolaligini ko’rgandek bo’ladi. 

3.  Nikolay Kopernikning hayoti va faoliyati. 

Polshalik olim Nikolay Kopernik o‘zigacha falakiyot fanida hukm surib kelgan qoida va 

tasavvurlarning  noto‘g‘ri  ekanligini  isbotlab  berdi.  Kopernikkacha  falakiyotda  qanday  qoida 

hukmron bo‘lgan edi? Milodning ikkinchi asrida yunon olimi Ptolemey Yer — olam markazidir, 

degan  qoidani  fanga  kiritgan  edi.  Bu  qoidaga  ko‘ra  Quyosh,  Oy  va  yulduzlar  Yer  atrofida 

aylanadi degan fikr hukm suradi. Ptolemey qoidasining xato ekanligini birinchi bo‘lib Nikolay 

Kopernik isbotladi. U 30 yillik kuzatishlar natijasida Ptolemey nazariyasini rad etdi. Kopernik 

Yer  bir  sutkada  o‘z  o‘qi  atrofida  bir  marta,  bir  yilda  esa  Quyosh  atrofida  bir  marta  aylanib 

chiqishini  isbotlab  berdi.  Demak,  Quyosh  Yer  atrofida  emas,  Yer  Quyosh  atrofida  aylanadi. 

Olamning markazi Yer emas, Quyoshdir. Bu — fandagi buyuk kashfiyot edi. Kopernik “Osmon 

jismlarining aylanishi haqida” kitobida o‘z kashfiyotini keng bayon qiladi. Mazkur kitob tezda 

mashhur bo‘lib ketgan. 

4.  “Separatizm”so’ziga izoh bering. 

Separatizm  (lotincha—ajrataman)  —  ajralib  chiqishga  intilish.  Shuningdek,  Xalqaro 

huquqda ittifoqchi davlatlarning biri tomonidan ittifoqchilar ruxsatisiz va ular bilan kelishmay 

turib urushayotgan dushman davlat bilan tuzilgan bitim. 

---

 

16-  bilet 

1. Qadimgi Rimga asos solinishi. 

Rim  shahri  Tibr  daryosi  bo'yidagi  shinamgina  dehqonchilik  manzilgohlaridan 

boshlangan.  Tibr  bo'ylab  joylashgan  kichik  manzilgohlar  birlashib,  katta  shaharga  aylandi. 

Rimyettita  tepalikda  joylashgan.  Tibr  toshgan  kezlarda  tepaliklar  o'rtasidagi  vodiy  odam 

o'tolmaydigan  botqoqlikka  aylanib  qolar  edi.  Shaharjoylashishi  harbiy  nuqtayi  nazardan 

judaham qulay bo'lgan. Da-ryo va botqoqlik lotinlarni qo'shni qabilalar hujumlaridan himoya 

qilar edi. Rivoyatga qaraganda, miloddan avvalgi 753-yilda Rim shahriga aka-uka Romul va 

Rem  tomonidan  asos  solingan.  Dunyoga  kelganlaridan  so'ng  chaqaloqlarni  o'lsin  deb  Tibr 

daryosi bo'yida tashlab ketishadi. Daryo bo'yida ularni Ona bo'ri topib oladi, bir cho'pon kelib 

olib ketmaguncha akaukalarni emizadi va boqadi. Voyaga yetganlarida esaTibr bo'yida shahar 

barpo  etishga  ahd  qilishadi.  Aka-ukalar janjallashib  qolib,  Romul  o'z  inisini  o'ldirib  qo'yadi, 

shahargaesa  o'-z  nomini  beradi.  Bugungi  kunda,  afsonada  aytilganidek,  egizaklarni  ernizgan 

Ona bo'ri Rimning timsoli hisoblanadi. Miloddan avvalgi VI asrda Rim aholisi ko'p shaharga 

aylanadi. Kapitoliy tepaligida esa dushmanlardan himoyalanish uchun qal'a bunyod etiladi. 

2.  Samarqanddagi Registon me'moriy majmuasi. 

Qadimiy Samarqand shahrining rasmiy markazi Registon maydoni bo'lib, bu erda uchta 

madrasa  qad  ko’targan:  Ulug’bek  madrasasi  (1417-1420),  Sherdor  madrasasi  (16191636), 

Tilla-kori madrasasi (1647-1660). Registon - qadimiy ilm, ta’lim muassasalari joylashgan joy 

bo'lib,  sharqdagi  shahar  qurilishi  san'atining  eng  ko’zga  ko’rinarli  namunalaridan  biri 

hisoblanadi. U haqda Temuriylar faxr bilan: „Kim bizning kuch- qudratimizga shubha qilsa, 

kelib biz qurgan binolarni ko'rsin“, deganlar. 2001- yilda bu uch madrasa UNESCOning butun 

dunyo yodgorliklari ro'yxatiga kiritilgan. Registon maydoni- tarixda shaharning ilm-fan, siyosat 

va  diniy  markazi  bo’lgan.  “Registon  ”  so’zi  “qumloq  joy”  degan  ma’noni  anglatadi.  O’rta 

asrlarda hamma katta shaharlarda markazlar “Registon” deb atalar edi. Shu nomdagi maydonlar 

Buxoro, Shahrisabz va Toshkentda ham bo’lgan. Samarqanddagi maydon esa O’rta Osiyodagi 

eng mahobatli va tahsinga sazovor maydonlardan biri edi. Bu maydonda bir necha ming yillik 

tarix  mujassam.  Amir  Temur  podshohligi  davrida  Registon  Samarqandning  markaziga 

aylantirildi. Ulug’bek davri (1409- 1447)da esa maydon bundan ham muhimroq ahamiyatga ega 

bo’ldi.  Zamonaviy  Registon  ansambli  o’zida  Ulug’bek  madrasasi  (1417-1420),  Sherdor 

madrasasi(1619-1636)  va  Tillakori  masjid-madrasasini  (1647-1660)  mujassam  etadi. 

Registonning  janubiy  tomonida  xalq  orasida  “Childuxtaron”  deb  atalmish  xonaqoh  va 

maqbaralar  joylashgan  edi.  Ularni  Ko’chkunjihon  (1527-1530)  qurdirgan  edi  va  Tillakori 

madrasasiga qo’sh qilib bunyod etilgan edi. U 1904- yilgi zilziladan so’ng xarobaga aylanib, 

1910-yili butunlay buzilgan va o’rni maydon bo’lib qolgan. 100 yil orasida oxirgi ko’rinishini 

olgan bu Registonni ko’rish ishtiyoqida butun dunyo sayyohlari tashrif buyurishadi. 

3.  Isaak Nyuton hayoti va faoliyati. 

Buyuk  ingliz  fizigi  va matematigi,  klassik  mexanikaasoschisi  Isaak  Nyuton  Grantem 

(Angliya) shahri yaqinidagi Vulstorn qishlog‘ida fermer oilasida tug‘ildi. 12 yoshida Grantem 

maktabida  o‘qiy  boshladi,  1661-yilda  Kembrij  universiteti  kollejlaridan  biriga  kirib,  uni 

tugallaganidan  so‘ng  bakalavr  ilmiy  darajasini  oldi.  Nyuton  Isaak  (1643-1727)  Butun  olam 

tortishish  qonunini  maktabda  o‘qigansiz.  Ana  shu  qonunning  kashf  etilishiga  tasodifan 

daraxtdan  uzilgan  olma  sabab  bo‘lganligi  ham  sizga  ma’lum.  Nima  sababdan  olma  hech 

qayoqqa  og‘masdan  to‘ppa-to‘g‘ri  yerga  tushadi,  deb  o‘yladi  olimlardan  biri.  U  yoshlik 

yillaridayoq bu masala ustida o‘ylay boshlagan, lekin uning javobini yigirma yildan keyingina 

e’lon  qilgan.  Bu  olim  buyuk  ingliz  fizigi  va  matematigi,  klassik  mexanika  asoschisi  Isaak 

Nyuton  edi.  U  Grantem  (Angliya)  shahri  yaqinidagi  Vulstorn  qishlog‘ida  fermer  oilasida 

tug‘ildi.  12  yoshida  Grantem  maktabida  o‘qiy  boshladi,  1661-yilda  Kembrij  universiteti 

kollejlaridan biriga kirib, uni tugallaganidan so‘ng bakalavr ilmiy darajasini oldi. 1668-yilda 

Nyutonga magistr unvoni berildi, 1672-yilda u London Qirollik jamiyati a’zosi etib saylandi, 

1703-yilda  esa  uning  prezidenti  bo‘ldi.  Isaak  bolalik  chog‘laridanoq  varrak,  mexanik 

o‘yinchoqlar yasashni xush ko‘rardi. Keyinchalik u ko‘zgu, prizma va linzalarni sayqallovchi 

mohir usta bo‘lib yetishdi. Ko‘zgularni sayqallash san’ati Nyutonga, ayniqsa, yulduzli osmonni 

kuzatishga  mo‘ljallangan  ko‘zguli  teleskopni  yasashda  asqotdi.Teleskopning  har  bir  qismini 

ishlash  juda  katta  mehnat  va  sabr-toqat  talab  qilardi.  Matonati  tufayligina  u  ajoyib  teleskop 

---

 

yasashga muvaffaq bo‘ldi. 

4.  “Ekstremizm” so’ziga izoh bering. 

17-  bilet 

1. XVI asrda Hindiston davlati. 

XVI asrda Hindistonda siyosiy tarqoqlik hukm surardi. O'zaro ichki nizolar va urushlar 

mamlakatni kuchsizlantirgan edi. Hindistondagi ichki siyosiy ahvolni sinchkovlik bilan kuzatib 

turgan Kobul hukmdori Zahiriddin Muhammad 

Bobur vaziyatdan 

foydalanishga  qaror  qildi  va  Hindistonni  egallash  uchun  harbiy  yurish  boshladi.  Bu  davrda 

Shimoliy Hindistondagi Dehli sultonligida Hindistondagi afg 'on qabilalaridan chiqqan lo'diylar 

sulolasi hukmronlik qilardi. Bobur Mirzo 1526- yilning 21- aprelida 

Panipat jangida  Ibrohim Lo'diy  qo'shinini tor-mor keltirdi. 27- aprel  kuni esa Dehli shahrida 

Bobur  podshoh  nomiga  xutba  о'qildi.  Shu  tariqa  tarixda  332  yil  yashagan  yangi  imperiya  - 

Boburiylar  imperiyasiga  asos  solindi.  Bobur  Hindistonda  o'zi  bilan  qolgan  qo'shinga  jogir 

tarqatdi.  Bu  yerlarda  xo'jalik  yuritish  ishlariga  rahbarlik  qilish  mahalliy  urf-odatlarni  yaxshi 

biladigan hindularga topshirildi.Bobur imperiya taxtida uch yil o'tirdi. 1530- yilda Boburning 

o'limidan  so'ng  imperiya  taxti  katta  o'g'li  Humoyunga  o'tdi.Imperiyadagi  siyosiy 

ahvol.Humoyun imperiya sarhadlarini yanada kengaytirishga intildi. Bu kurashda uning asosiy 

raqibi Bixor va Bengaliyada joylashib olgan afg'on qabilalarining yetakchisi Sherxon Sur bo'ldi. 

Ikki sarkarda qo'shinlari o'rtasidagi jangda Sherxon Surning qo'li baland keldi. Mag'lubiyatga 

uchragan Humoyun Eronga qochib ketdi. Sherxon Sur Hindiston taxtini egalladi va shoh deb 

e'lon qilindi. Bu hodisa 1540- yilda yuz berdi. Surlar davri shiddatli va shafqatsiz ichki kurashlar 

bilan o'tdi. Oqibatda Hindistonda og'ir siyosiy vaziyat vujudga keldi. Bundan Humoyun ustalik 

bilan foydalandi. Taxtdan ayrilgan yillarda u turk, fors, turkman va о 'zbeklardan iborat kuchli 

qo'shin tuza olgan edi. 1555- yilda Humoyun Hindiston taxtining da'vogarlarini tor-mor etib, 

yana hokimiyatni o'z qo'ligaqaytarib oldi. Unga taxtda uzoq o'tirish nasib etmadi. Oradan ко 'p 

vaqt  о'tmay  Humoyun  tasodifiy  falokat  tufayli  halok  bo'ldi.Imperiya  Akbarshoh 

davrida.Boburiylar sulolasi hukmdorlari ichida «Buyuk Akbar» degan unvonga sazovor bo'lgan 

Humoyunning  о'g'liAkbarshoh  1556-  yilda  otasi  taxtini  egalladi.  Akbarshoh  hamisha  uzoqni 

ra'zlab siyosat yuritdi. Shu tufayli u Hindistonda о 'z hukmronligini to'la va uzil-kesil o'rnata 

oldi. Shuning uchun ham uni Hindistondagi Boburiy hukmdorlar ichida eng ulug'i -  «Buyuk 

Akbar» deb atashgan. Akbar Hindiston tarixidagina emas, balki jahon tarixida ham eng buyuk 

shohdir. Agar  yevropalik hukmdorlar bilan taqqoslanadigan bo'lsa, Akbar ulug'vorlikda ham, 

omadbarorlikda ham ulardan ustun turadi. Ishvari Prasad,hind tarixchi olimi.Akbarshoh bunday 

buyuklikka  osonlikcha  erishgan  emas.  Uning  asosiy  raqibi  Hindistondagi  afg'on  qabilalari 

yetakchilari edi. Akbarshoh qo'shini 1556- yilda afg'on qabilalari qo'shinini tor-mor etdi. 1559- 

yilga  kelib  taxt  uchun  boburiylarga  qarshi  kurashning  yetakchi  kuchlari  -  afg  'onlarning  Sur 

sulolasi butunlay yanchib tashlandi. Akbarshohning hukmronlik yillari imperiyaning oltin davri 

bo'lgan. Akbarshoh zukko davlat arbobi, mohir sarkarda bo'lishi bilan bir qatorda, itoatkor о^'П, 

g'amxo'r  ota  ham  edi.  Qo'1  ostidagi  xalqlarning  turmush  farovonligi  doimo  uning  e'tiborida 

turgan.  Kambag'al,  beva-  bechoralarga  muntazam  moddiy  yordam  ko'rsatgan.  Akbarshoh 

falsafa, din, adabiyot va tarix ilmini yaxshi egallagan. U boshqa din vakillariga nisbatan ham 

adolatli siyosat yuritgan. Akbarshoh musulmon bo'lmaganlardan undiriladigan «jizya» solig'ini 

bekor qilgan.Hindlarning ziyoratgohlaridan olinadigan soliqni man etgan. Imperiya hududida 

yagona savdo solig'i joriy etilgan. Ham xolisa, ham jogirdorlar yerlaridan teng miqdorda soliq 

undirilgan.  Davlat  idoralaridagi  lavozimlar,  dini  va  mazhabidan  qat'i  nazar,  shaxsning 

salohiyatiga qarab taqsimlangan. Akbarshoh barcha fuqarolarga din erkinligi bergan. Bir so'z 

bilan  aytganda,  Akbarshoh  hindlar  bilan  musulmonlarning  yonma-yon,  tinch-totuv 

yashashlariga  erishgan.  Akbarshoh  yuritgan  bunday  adolatli  siyosat  boburiylar  davlatining 

ulkan  imperiyaga  aylanishida,  uning  mahalliy  aholi  va  amaldorlar  tomonidan 

qo'llab-quvvatlanishida  katta  rol  о'ynadi.  Bu  esa,  о^  navbatida,  imperiyaning  qudrati  va 

shon-shuhratining  yanada  ortishiga  xizmatqilgan.Akbarshoh  Hindistonda  yuritgan  adolatli 

siyosati  evaziga  «Milliy  podshoh»,  «Xalq  hukmdori»  nomlariga  ham  sazovorbo'lgan. 

---

 

Akbarshoh 1605- yilda vafot etgan. XVII asr ikkinchi yarmidan boshlab imperiyada toju taxt 

uchun kurash avj oldi. Oxiroqibatda, bu kurashda 1627-1658-yillarda hukmronlikqilgan Shoh 

Jahon  (Akbarshohning  nabirasi)ning  o'g'li  Avrangzeb  g'alaba  qozondi.  U  1658-  yilda  Dehli 

shahrini  egalladi  va  o'zini  shoh  deb  e'lon  qildi.  Avrangzeb  hukmronligi  davrida  (1658— 

1707)imperiya  hududi  yanada  kengaydi.  Ayni  paytda,  Avrangzeb  hukmronligi  yillarida 

imperiya  inqirozi  uchun  zamin  ham  yetila  bordi.Xo'sh,  bu  nimalardan  iborat  edi?  Avvalo, 

Avrangzebning hech kimga ishonmasligi, hamma narsaga shubha bilan qarashi davlati arkon 

hamda mahalliy hind hukmdorlarining undan ко^Нт sovitdi. 

2.  Kompozitor Lyudvik van Betxoven ijodidagi bosh g’oya. 

Betxoven  —  nemis  kompozitori,  pianinochi  va  dirijyor.  Vena  klassik  maktabining 

vakili. 1792-yilda Venaga ko’chgan va tez orada o’zining erkin va ta’sirchan, yangi ijro uslubi 

bilan  iste'dodli  pianinochi,  badihachi-improvizator  sifatida  tanilgan.  Venada  (1795—1800) 

yaratgan  fortepiano  konsertlari,  8-chi  „Patetik“  fortepiano  sonatasi,  kvartetlari,  1-chi 

simfoniyasi, „Prometeyning yaratmalari“ baletidayoq Betxovenga xos, Buyuk Fransuz inqilobi 

g'oyalari ta'siri ostida shakllangan ijodiy uslubi ko’zga tashladi. 27 yoshidan qulog’i og’irlashib, 

keyinchalik  butunlay  kar  bulib  qolsada,  ichki  uquv,  his-tuyg'u  bilan  birtalay  asarlar  yaratdi, 

dirijyorlik  qildi.  Betxoven  ijodi,  ayniqsa1801—1812  yillarda  kamol  topdi.  Qahramonlik  va 

demokratizm  ruxi  bilan  yug'rilgan  3-chi  („Qahramonnoma“),  5-chi  simfoniyalari,  „Fidelio“ 

operasi, I. Gyotening „Egmont“ fojiasiga yozgan musiqasi, „Appasionata“ fortepiano sonatasi, 

skripka  va  fortepiano  uchun  „Kreyserov“  sonatasi  mashhur.  Chuqur  fojiaviylik  va  adolat 

tantanasiga ishonch ruxi bilan sug'orilgan 9-chi  simfoniyasi  Betxoven ijodining cho’qqisidir. 

So’nggi  asarlari  (28—32  fortepiano  sonatalari,  12—16  kvartetlari,  bagatellar)da 

kompozitorning yangi ifoda vositalari topishgaintilishi seziladi. Musiqiy qahramonlik uslubini 

yaratgan Betxoven simfonik musiqa tafakkuri ko’lamini nihoyatda kengaytirgan, kamer cholg’u 

va  vokal  musiqasi,  konsert  janrlarining  g'oyaviy  mazmunini  teranlashtirgan,  mavjud  musiqa 

shakllari vajanrlarini isloh etgan. Ijodida turli (ingliz, venger, italyan, nemis, polyak, rus, ukrain) 

xalq kuylarini qayta ishlagan, Sharq mavzulariga murojaat qilgan (Sa’diy she’rlariga 2 kanon). 

Betxovenning 5, 7, 8, 9-chi simfoniyalari, fortepiano va skripka konsertlari, birtalay fortepiano 

va skripka sonatalari, kamer ansambl va boshqa asarlari O'zbekistonda ijro etiladi. 

3.  Rojer Bekon ilmiy ijodidagi asosiy g’oya. 

Oksford universiteti professori Rojer Bekon (XIII asr) fandagi  yutuqlarga faqat ilmiy 

kuzatishlar va tajribalar yo‘li bilan erishish mumkinligini isbotladi. Uning o‘zi optika, fizika, 

kimyo fanlariga oid tajribalar o'tkazadi. Bekon o‘zi suzadigan kema, suv osti kemasi va havoda 

uchadigan  apparatlar  qurish  mumkinligini  aytgan.  Bekonning  hayoti  qiyinchiliklar  va 

xavf-xatarlar ichida, cherkov ta’qibida o'tgan. U uzoq yillar qamoqda ham bo'lgan. 

4.  “Ekspansiya” atamasiga izoh bering. 

Ekspansiya - buyuk davlatlarning o’zgalar hududi va bozorlarini,xomashyo manbalarini 

bosib olishga,siyosiy va iqtisodiy ta’sir doiralarini kengaytirishga qaratilgan siyosatlari 

18-  bilet 

1. XVI asrda Yaponiya davlati. 

XVI  asrda  Yevropada  yangi  jamiyat  --  kapitalizmning  tarkib  topish  jarayoni  davom 

etayotgan bir sharoitda Osiyo davlatlarida hamon o'rta asr davri feodal jamiyati munosabatlari 

davom etardi. Yaponiya ham bundan mustasno emas edi. XVI asr boshlarida Yaponiya o'zaro 

ichki urushlar oqibatida amalda qator mayda-mayda davlatlarga bo'linib ketgan. 1507- yildan 

boshlab Yaponiya tarixida notinch davr boshlandi. Bu davr Yaponiya tarixiga  «Kurashuvchi 

viloyatlar  davri»  nomi  bilan  kirgan.  O'zaro  ichki  urushlar faqat  1573-  yilda ikkinchi  syogun 

Asikaga  sulolasi  hokimiyatining  ag'darilishi  bilan  nihoyasiga  yetdi.  Yaponiyani  yagona 

davlatga  birlashtirishdek  tarixiy  vazifani  amalga  oshirish  ishiga  qudratli  xonadon 

yetakchilaridan biri Oda Nobunaga rahbarlik qildi. Shiddatli va shafqatsiz kurashlardan so'ng 

Oda Nobunaga 1573- yilda Asikagani syogunlikdan mahrum etdi. XVI asr oxirlariga kelib u 

mamlakat  viloyatlarining  deyarli  yarmini  birlashtirishga  muvaffaq  bo'ldi.  Oda  Nobunaga 

mamlakatda  qator  islohotlar o'tkazdi.  Chunonchi,  iqtisodiy  taraqqiyotga to'sqinlik  qilayotgan 

mahalliy soliq va bojxona to'lovlarini bekor qildi. Savdo yo'llari va ko'priklar ta'mirlandi. Sha- 

---

 

harlarga bozorlar ochish huquqi  berildi. Shaharlarning tashqi savdo faoliyati rag'batlantirildi. 

Ayni paytda tilla va kumush tangalarni muomalaga kiritdi. Oda Nobunaga o'tkazgan islohotlar 

Yaponiyaning  siyosiy  birlashuvi  va  iqtisodiy  taraqqiyotiga  yordam  berdi.  XVI  asrning  40- 

yillaridan  boshlab  Yaponiyaga  birinchi  bo'lib  Portugaliya  savdogarlari  kirib  keldilar.  1543- 

yilda  portugaliyalik  Mendish  Pintu  Bungo  viloyati  hukmdori  bilan  Yaponiyaga  turli  tovarlar 

qatori qurol-aslaha, porox olib kelish va ularni oltin hamda kumushga ayirboshlash to'g'risida 

shartnoma  imzoladi.  Yevropaliklarning  Yaponiyaga  kirib  kelishining  eng  ahamiyatli  jihati, 

o'qotar qurolning Yaponiyaga keltirilishi hamda shu yerda ishlab chiqarishning yo'lga qo'yilishi 

bo'ldi.  Mendish  Pintu  yaponlarga  o'qotar  qurollar  yasash  san'atini  o'rgatdi.  Ayni  paytda 

Yaponiyaga yevropalik savdogarlar ortidan katolik cherkovi ruhoniylari ham kela boshladilar. 

Ular yaponlar orasida xristian dinini targ'ib etishga kirishdilar. Ulardan so'ng esa ispan katolik 

ruhoniylari  ham  bu  mamlakatga  kirib  kela  boshladilar.  Syogun  Oda  Nobunaga  Yaponiyada 

xristian  dinining  tarqalishiga  homiylik  qildi.  Chunki  bu  davrda  budda  dini  peshvolari  Oda 

Nobunagaga dushman bo'lgan kuchlarni qo'llab-quvvatlamoqda edi. Ular Yaponiyani  yagona 

davlatga birlashtirishga qarshi kuchlarning tayanchiga aylangan edilar. Bundan tashqari, Oda 

tezlik bilan qo'shinini Yevropa qurol-aslahasi bilan to'la qurollantirish maqsadida ham shunday 

qilgan edi. 

2.  Shoir Jiyan Jirov ijodidagi asosiy g’oya. 

Jiyen  Jirov  (1730---1784)  edi.  U  mashhur  baxshi  sifatida  kamol  topdi.  Ayni  paytda, 

she'rlar  ham  bitdi.  "Hoy  yigitlar,  yigitlar",  "Xayr  endi,  do'stlar",  "Yuragimda  ko'p  dog'im", 

"Ouyani ber" kabi she'rlarida jamiyatdagi nohaqliklarni tanqid qiladi. Jiyen Jirov hajviy she'rlar 

ustasi  ham  edi.  U  "Hoy,  xonimiz,  xonimiz",  "Xon  yonida  to'ralar"  kabi  hajviy  she'rlarida 

hukmron tabaqalarning kirdikorlarini, xalqqa o'tkazgan jabr-zulmlarini fosh etadi. 

3.  Samarqandning tiklanishida Amir Temur faoliyati. 

Samarqandning gullab-yashnashi, dunyoning en mashxur va go’zal shaharlaridan biriga 

aylanishi  buyuk  bobomiz  Amir  Temur  nomi  bilan  bog’liqdir.  Samarqand  Amir  Temur 

saltanatining poytaxti sifatida jahonga mashhur bo’ldi va “abadiy shaharlar” qatoriga qo’shildi. 

Mog’ullar  bosqini  davomida  butunlay  vayron  etilgan  Samarqand  shahri  Amir  Temur 

davrida o’zining qadimgi o’rnidan birmuncha janubroqda qayta qurildi. Shahar tevaragi Ohanin, 

Shayxzoda,  Chorsu,  Korizgoh,  So;zangaron  va  Feruza  kabi  nomalr  bilan  yuritiluvchi  oltita 

darvozali mustahkam yangi qal’a devor bilan o’rab chiqilgan. Shahar arkida Amir Temurning 

qarorgohi Ko’ksaroy va Bo’stonsaroylar bino qilindi. Ko’ksaroy to’rt qavat bo’lib gumbazlar va 

devorlari  zangori  koshinlar,  naqshinkor  va  guldor  parchinlar  bialn  qoplanganligi  uchun  u 

shunday nom bilan shuhrat topadi. 

Samarqandda saroylar,  masjidalr, madrasalar, maqbaralar qurildi. Shahar tashaqrisida 

esa bog’-rog’lar barpo qilindi. 1404-yilda Samarqandda bo’lgan Ispaniya elchisi Klavixo Amir 

Temurning binokorlik ishlaridan hayratda qolgan edi. Xuddi shu davrda Shohizinda me’moriy 

yodgorliklari  majmuasidagi  ba’zi  ajoyib  maqbaralar,  hozirgi  vaqtda  Bibixonim  nomi  bilan 

mashhur bo’lgan Jome masjidi va boshqalar bino qilindi. 

4.  “Irredentizm” atamasiga izoh bering. 

19-  bilet 

1. Chingizxon boshqaruvi davrida Mo’g’uliston davlati. 

Mo’g’ul  qabilalari  orasidagi  o’zaro  urushlarda,  XIII  asrning  boshlarida  Temuchin 

(1155-1227)  g’olib  chiqadi.  1206-yilda  Onon  daryosi  bo’yidagi  qurultoyda  u  ulug’  xon  deb 

e’lon  qilinadi.  Bosh  shomon  butun  xalq  oldida  Temuchinga  Chingizxon  unvonini  beradi. 

Chingizxon  so’zi  “kuchli”,  “qudratli”,  “toza”  ma’nolarini  bildiradi.  Mamlakatni 

markazlashtirish  maqsadida  Chiungizxon  Qoraqurum  qal’asini  o’z  davlatining  poytaxtiga 

aylantiradi. Chingizxon tez orada janubiy Sibirda yashagan ko’pgina xalqlarni bo’ysundiradi. 

Ular  qatorida  buryatlar,  yoqutlar,  qirg’izlar  va  boshqalar  bor  edi.  Chiungizxon  1211-yilda 

Shimoliy Xitoyga qarshi urush boshlaydi. Mamlakatni batammom istilo qilinishi ining vorislari 

davrida  tugaydi.  Yettisuv  va  Sharqiy  Turkistonga  qarshi  1218-yili  boshlangan  bosqinlar, 

xorazmshohlar  davlatiga  1219-1221-yillarda  yoyildi.  Afg’oniston,  Sharqiy  Eron  egallanib, 

Kavkaz  orqali  1223-yilda  Dashti  Qipchoqqa  chiqadi.  Kalka  daryosi  bo’yida  qipchoqlarning 

---

 

ittifoqchisi  sifatida  ularga  yordamga  kelgan  ruslar  qo’shini  mag’lub  etiladi.  1224-yilda 

Chingizxon zabt etilgan hududlarni o’z o’g’illari: Jo’ji, Chig’atoy, O’qtoy va Tuliga uluslarga 

bo’lib, taqsimlab beradi. O’qtoyni taxt vorisi etib tayinlaydi. 

2. Toshkentdagi Mustaqillik maydonidagi “Motamsaro ona” 

monumenti. 

1999-yilda  Toshkentning  Bosh  maydoni  -  Mustaqillik  maydoni  yonida  “Xotira 

maydoni”  majmuasi  bunyod  etildi.  Bu  yerdagi  yodgorlik  devorlariga  kitob  betlari  shakili 

o’rnatilgan. Ularga Ikkinchi jahon urushida halok bo’lgan o’zbekistonlik askarlarning nomlari 

bitildi. Majmuada “Motamsaro ona” haykali ham o’rnatilgan. Haykalda urushda o’z farzandini 

yo’qotgan onaning g’am-g’ussasi aks etgan. Haykal yonida urushda halok bo’lganlar xotirasi 

uchun mangu olov yonib turadi. 

3.  Ajiniyoz Qusibay o’g’li ijodidagi asosiy g’oya. 

Ajiniyoz  Qo'siboy  o'g'li  (taxallusi  Zevar)  (1824—1878)  qoraqalpoq  xalqining  atoqli 

shoirlaridan  biridir.  Mo'ynoqdagi  eski  maktabda  o'qigan.  Keyin  Xivadagi  Sherg'ozixon 

madrasasida ilm olgan. Shoirning "Bo'zatov" dostonida qoraqalpoq xalqining boshqa yurtlarga 

ko'chib  ketishga  majbur  etilganligi  katta  mahorat  bilan  tasvirlangan.  Ajiniyoz  shoirning 

"Kerak",  "Bo'ladi",  "Yaxshi",  "Yigitlar"  she'rlarida  vatanparvarlik,  insonparvarlik  g'oyalari, 

falsafiy  qarashlari  ifodalangan.  Ajiniyozni  butun  Markaziy  Osiyoga  tanitgan  "Qiz  Mengesh 

bilan aytishuv" asari edi. 1999-yilda Ajiniyoz tavalludining 175 yilligi nishonlandi. Nukusda 

Ajiniyoz maydoni barpo etildi va unga haykal o'rnatildi. 

4.  “Kontributsiya” so’ziga izoh bering. 

20-  bilet 

1. XIX asrning II yarmida Turkiston general gubernatorligi. 

O’rta  Osiyoni  o’z  mustamlakasiga  aylantirish  maqsadida  podsho  hukumatining  olib 

borgan  harbiy  istilochilik  yurishlari  natijasida  uning  katta  hududlari  boib  olindi.  1867-yilda 

bosib olingan hudularni o’z ichiga oluvchi Turkiston general-gubernatorligi tashkil qilindi. Shu 

bialn birga, Turkiston harbiy okrugi tuzildi. 1847-yildan boshlab harbiy istilochilik yurishlarida 

ishtirok  etgan  barcha  harbiy  qismlar  uning  tarkibiga  kiritildi.  Bu  davrda  Turkiston  harbiy 

okrugida harbiylar soni 40 ming kishidan iborat edi.Toshkent shahri general- gubernatorlikning 

markazi  qilib  belgilandi.  Turkiston  general-guberntorligiga  1867-yil  Rossiya  imperatori 

farmoniga ko’ra, general-adyutant Konstantin Petrovich fon Kaufman (1867-1881) tayinlandi. 

U bir paytning o’zida Turkiston harbiy okrugining qo’mondoni ham edii. 

2.  Qo’qon xoni Umarxon (Amiriy) ijodidagi asosiy g’oya. 

Qo'qon xoni Umarxon ilm, madaniyat, san'at,  adabiyot rivojiga, madrasalarda o'qish- 

o'qitish  ishlarini  yaxshilashga,  turli  kasb-hunar  maktablarining  ochilishiga  e'tibor  bergan, 

qo'llab- quvvatlagan. Umarxon sa'y-harakatlari natijasida Qo'qonda XIX asr bosh- larida o'ziga 

xos ilmiy-madaniy  muhit  vujudga  keladi.  Uning  asoschisi  ma'rifatparvar  hukmdor va  hassos 

shoir Umarxon (1787 — 1822) edi. Qo'qon ilmiy-madaniy muhitining rivojida Umarxonning 

umr yo'ldoshi, mashhur shoira Nodirabegimning hissasi katta bo'ldi. Umarxon Amiriy taxallusi 

bilan ko'plab she'rlar  yozgan. Uning atrofida 70  dan ortiq shoir yig'ilgan. 1821-  yilda  Fazliy 

Namangoniy  Umarxon  amriga  binoan,  63  shoirning  she'rlarini  o'z  ichiga  olgan  "Majmuayi 

shoiron" to'plamini tuzgan. 10 ming misradan ortiq o'zbek, fors-tojik tilidagi g'azal, muxammas, 

tuyuq janrlaridagi she'rlar to'plangan devon yaratilgan. Arab va fors tillaridagi kitoblar o'zbek 

tiliga tarjima qilindi. Noyob kitoblar iste'dodli xattotlar tomonidan ko'chirildi, nozik tasvirlar 

bilan bezatildi. Amiriy o'zbek va fors tillarida she'rlar yozdi. Uning g'azallar devoni 1882-yilda 

Istanbulda, 1905-yilda Toshkentda chop etildi. 

3. XIII asrda Germaniya imperatori Fridrix II ninh hayoti va 

faoliyati. 

Fridrix  II  imperatorligining  yigirma  yilidan  ko’pini  Italiyada,  Sitsiliya  qirolligida 

o’tkazdi. Uning saroyida arab, vizantiyalik va yahudiy olimlari to’plangan. Fridrixning o’zi arab 

va yunon tillarini bilgan, lotin tilida asarlar, italyan tilida she’rlar yozgan. Uning Palermodagi 

saroyi  arab  xalifalarining  saroylarini  eslatar  edi.  Imperator  sharq  musiqasi,  raqslari,  Sharq 

adabiyoti  va  she’riyati,  Sharq  me’morchiligining  havaskori  bo’lgan.  Sharq  hukmdorlarining 

---

 

ayrimlari  bilan  do’st  tutingan.  Imperator mamlakat  bo’ylab  harakatlanganida  ini  filbonlar  va 

jangchilar  o’tirgan  fillar  kuzatib  borgan.  Fillar  ortida  tuyalar,  yolbarslar,  sherlar,  qolonlar 

yetaklab  yurilgan.  Imperator qator maktablar va  Neapol universiteti asoschisidir. U cherkov, 

yoki shahar kengashi emasm hukmdor tomonidan tashkil etilgan birinchi universitet bo’lgan. 

Zamondoshlari  Fridrix  II  ning  g’ayritabiiy  qobiliyati  va  qudratiga  qoyil  qolib,  unga  “jahon 

hayrati” deb nom berishgan. 

4.  “Dogma” so’ziga izoh bering. 

21-  bilet 

1. XVI - XIX asrlarda Toshkent shahri. 

XVI  asr  boshlarida  Toshkent  shayboniylar  davlati  tarkibiga  kirgan,  so’ng  u  Buxoro 

amirligi tarkibiga qo’shib olinadi.XVIII asrda Toshkentning mavqei ancha oshdi. Iqtisodiy va 

amadaniy yuksalish bu shaharning bishqa hunarmandchilik va savdo markazlari bilan aloqasi 

jonlanganidan,  shuningdek,  qurilish  ishlarining  rivoj  topishida  namayon  bo’ldi.  Baroqxon 

madrassasim Ko’kaldosh madrasasi singari katta madrsalar XVI asrda o’zbek sultonlari davrida 

barpo etilgan. Bu binolar hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Toshkent XVI asrdayoq aholisi zich 

joylashgan shahar bo’lib, aholining katta qismini savdogarlar va hunarmandlar tashkil qilardi. 

Toshkent  shahar  hayotining  markazi  Chorsu  bozori  bo’lib,  bu  yerga  turli  shahar  va 

mamlakatlardan  savdogarlar  kelishardi.60  mingga  yaqin  aholi  yashaydigan  Toshkent  o’z 

ahamiyati  jihatidan  xonlik  poytaxtidan  keyin  ikkinchi  o’rind  turardi.XVIII  asrda  shahar  4 

dahaga  bo’lingan  edi:  Ko’kcha,  Sebzor,  Beshyog’och  va  Shayxontohur  dahalari.  1865-yili 

Toshkentda 140 ta mahalla, 13260 ta xonadon, 8 ta madrasa, 8 ta hammom 255 ta masjid va 116 

ta tegirmon bo’lgan. XIX asr boshlarida Toshkent Qo’qon xonligi tomonidan egallanadi. 

2.  Konstantinopoldagi Muqaddas Sofiya ibodatxonasi. 

3.  Abu Rayhon Beruniyning hayoti va faoliyati. 

Abu  Rayhon  Beruniy  (973—1048).  Abu  Rayhon  Beruniy  Xorazmning  Kat  shahrida 

tug‘ilgan. Ulug‘ mutafakkir olim, o‘rta asrning buyuk dahosi Xorazm Ma’nun akademiyasida 

ijod  qilgan.  U  o‘z  zamonasining  hamma  fanlarini  puxta  egallagan.  Astronomiya,  fizika, 

matematika,  geodeziya,  ma’danshunoslik  (mineralogiya)  va  boshqa  fanlar  taraqqiyotiga 

qo‘shgan hissasi bilan uning nomi dunyo fanining buyuk siymolari qatoridan joy olgan. U ko‘p 

xorijiy tillami (arab, hind, lotin, fors, yahudiy va b.q.) mukammal bilgan. Olim 200 ga yaqin 

ilmiy asar yozgan va tarjimalar qilgan. Globusni dunyoda birinchi bo‘lib yasagan. Astronomik 

kuzatuvlar  olib  borish  maqsadida  kuzatish  asboblarini  ham  o‘zi  yasagan.  Uning  “Qadimgi 

xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Hindiston”asarlari ajdodlarimiz tarixini o‘rganishda muhim 

manba hisoblanadi. Olim G‘azna shahrida vafot etgan. Hozirgi paytda Beruniyning boy ilmiy 

merosi O‘zbekiston va boshqa davlatlarda o‘rganilmoqda. Beruniyga Toshkent, Xiva, Beruniy 

shaharlarida haykal o‘rnatilgan. Beruniy nomidagi O‘zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti 

ta’sis etilgan. U ilm-fan sohasida erishilgan yuksak yutuqlar uchun beriladi. 

4.  “Anneksiya” so’ziga izoh bering. 

22-  bilet 

1. XVIII asr oxirida Fransiya davlati. 

2.  Ulug’bek (Samarqand) madrasasi. 

ULUG‘BEK  MADRASASI  —  Buxorodagi  me'moriy  yodgorlik  (1417).  Ulug‘bek 

qurdirgan madrasaning eng qadimiysi. Abdullaxon II davrida katta ta'mir ishlari olib borilgan 

(1586).  Bosh  tarzida  mahobatli  peshtoq,  2  qanotida  2  qavatli  hujralar  va  burchaklarida 

guldastalar joylashgan. Guldastalar tepasi qubbali qilib ishlangan. Madrasaning asosiy bezagi 

peshtog‘ida bo‘lib, unda sirkor g‘ishtchalardan tashqari rang-barang gulli parchin va koshindan 

foydalanilgan. Ravoqli peshtoqdan saroy orqali hovliga o‘tiladi. Saroy ichki gumbazi 12 qirrali, 

g‘ishtdan to‘rsimon shakl qilinib, 

oralariga ko‘k va havo rang koshin terilgan. 

3.  Mahmud Zamaxsharining hayoti va faoliyati. 

Xorazm  diyoridan  chiqqan  buyuk  allomalardan  yana  biri  Abulqosim  Mahmud  az- 

Zamaxshariydir.  U  1074-yilda  Xorazmning  Zamaxshar  qishlog‘ida  dunyoga  kelgan.  Dastlab 

---

 

ma’lumotni  otasidan  oladi.So‘ngra  madrasada  tahsil  ko‘radi.  Ilmga  bo‘lgan  chanqoqlik  uni 

Buxoro, Marv, Nishopur, Isfahon, Shom, Bag‘dod, Hirot va Makkada hayot kechirib, arab tili va 

adabiyotini,  diniy  ilmlarni,  xattotlik  san’atini,  arab  maqollari  va  urf-odatlarini  chuqur 

o‘rganishiga  sabab  bo‘ldi.  U  mintaqa  geografiyasiga  doir  ma’lumotlami  to‘playdi.  Mahmud 

Zamaxshariy turli soha ilmlariga oid 50 dan ortiq asarlar yozib qoldirdi. Ayniqsa, uning arab tili 

fonetikasi  va  morfologiyasiga  bag‘ishlangan  “Al-Mufassal,  Qur’oni  Karim  tafsiriga  oid 

“Al-Kashshof”  asari  musulmon  olamida  mashhurdir.  Zamaxshariy  “Arab  va  g‘ayri  arablar 

ustozi”, “Xorazm faxri" kabi sharafli nomlar bilan ulug‘langan. 

4.  “Dekodentlik” so’ziga izoh bering. 

23-  bilet 

1. XVII asrda Rossiya imperiyasi. 

Rossiya bosqinchilik urushlari olib borish hisobiga sharqqa va janubga tomon kengayib 

bordi.  Chunonchi,  XVI  asrning  ikkinchi  yarmida  Qozon,  Astraxan  (Ashtarxon)  va  Sibir 

xonliklari bosib olindi. Shu tariqa 1533- yilda 2,8 mln km2ni tashkil etgan Rossiya hududi XVI 

asr oxiriga kelib 5,4 mln km2 ga yetdi. 1584- yilda Ivan IV Grozniy vafot etdi. Taxtga uning 

o'g'li Fyodor Ivanovich o'tqazildi. U kasalmand bo'lganligi uchun amalda hokimiyatni qaynisi, 

boyar Boris Godunov boshqardi. Fyodor 1598- yilda vafot etdi. Lekin Ivan IV o'g'illaridan taxt 

vorisi  qolmadi.  Shu  tariqa  Rossiyani  700  yil  boshqargan  Ryurikovlar  sulolasi  hukmronligi 

barham topdi. Shunday sharoitda Zemstvo sobori Boris Godunovni podsho etib sayladi. Boris 

Godunov 1605- yilda vafot etgach, Rossiya tarixida notinch, alg'ov-dalg'ovli yillar boshlandi. 

Qisqa  vaqt  ichida  bir  nechta  podsho  almashdi.  Ayni  paytda  Rossiyada  boyarlar  ta'siri  yana 

kuchaydi. Bundan tashqari, chet davlatlar -- Polsha va Shvetsiya Rossiya ichki ishlariga zo'r 

berib aralasha boshladilar. Polsha hatto 1609- yilda Moskvani bosib oldi. Hokimiyat Boyarlar 

guruhi  qo'liga  o'tdi.  Ular  Rossiya  taxtiga  Polsha  qirolining  o'g'lini  o'tqazishga  urindilar.  Shu 

orqali o'z imtiyozlarini saqlab qolmoqchi bo'ldilar. Ana shunday og'ir sharoitda Rossiyaning asl 

vatanparvar  kuchlarining  yetakchilari  posad  oqsoqoli  Kuzma  Minin  va  sarkarda  Dmitriy 

Pojarskiylar xalq lashkari to'plashga kirishdilar. 1612- yilda Moskva uchun bo'lgan janglarda 

Polsha qo'shini mag'lu- biyatga uchratildi. Shu tariqa Moskva chet el bosqinchilaridan tamomila 

ozod qilindi. Rossiya ichki va tashqi ahvoli qiyinligiga qaramay o'z mustaqilligini saqlab qola 

oldi. Endi Ros- siyaning yangi podshosini saylash masalasini hal etish kerak edi. 1613- yilda 

Moskvada  chaqirilgan  Zemstvo  sobori  Ivan  IV  Grozniy  xotinining  qarindoshi  Mixail 

Fyodorovich Romanovni Rossiya podshosi etib sayladi. Shu tariqa Rossiyada yangi sulola -- 

Romanovlar  sulolasi  hukmronligi  davri  boshlandi.  Bu  sulola  vakillari  1917-  yilgacha 

hokimiyatni qo'llarida saqlab turdilar. 

2.  Qo’qon xonligida Maxmur (Maxmud) ijodidagi asosiy g’oyalar. 

Amir Umarxon davridagi yirik shoirlardan biri Maxmur (asl ismi Mahmud) XVIII asr 

oxirida tug'ilib, 1844-yili vafot etgan. Qo'qondagi Madrasayi ?! Umarxon va ilmiy- madaniy 

muhit Maxmur va Gulxaniy Mirda o'qigan, keyin Amir Umarxon qo'shinida siSohilik qilgan. 

Maxmurning  hajviy  she'rlar  devoni  saqlangan  bo'lib,  unda  69  asar  (3717  misra)  jamlangan. 

She'rlarida xalqqa jabr yetkazgan amaldorlarni keskin tanqid ostiga oladi. U milliy adabiyotda 

ijtimoiy  hajviyani  yuksak  pog'onaga  ko'taradi.  "Hapalak"  she'rida  Hapalak  qishlog'idagi 

manzarani  aks  ettirsa-da,  aslida  bu  she'r  butun  xonlik  hududidagi  manzarani  ifodalar  edi. 

Mazkur  she'rda  quyidagi  satrlar  bitilgan  edi:  Xalqini  ko'rsang  agar,  o'lasi-yu  qoq-u  xarob, 

Ochligidan egilib, qomati misli kamalak. Bori yo'q uylarini banda bayon gar qilsam, Bir katak, 

ikki  kapa,  uch  olachuq,  to'rt  katalak.  O'zbek  mumtoz  adabiyotining  tanqidiy  yo'nalishini 

rivojlantirgan Maxmur merosi keyingi davrdagi qalam ahlining hajviygo'ylik ijodiga samarali 

ta'sir ko'rsatdi. 

3.  XIII asrda Marko Poloning hayoti va sayohatlari. 

Marko POLO (1254-1324) 

Har bir chet ellik sayyohga katta shubha bilan qaralgan XII-XIII asrlarda Yevropadan 

Osiyoga kelib savdo ishlarini ustalik bilan yuritish va hatto, o'zga yurt xoqoni xizmatiga kirib, 

maslahatchi  darajasiga  erishish  katta  jasorat  va  zukkolikni  talab  etadi.  1254-yilning  15- 

sentyabrida venetsiyalik savdogar oilasida dunyoga kelgan Marko Polo o'rta asrlardagi Osiyo 

---

 

davlatlarining  hayoti  bilan  yevropaliklarni  tanishtirishga  muyassar  bo'lgan  jasur  sayyoh  edi. 

XIII asrga kelib yangi bozorlarning ochilishidan manfaatdor bo'lgan venetsiyalik va genuyalik 

savdogarlar  yevropalik  ko'plab  sayyohlarning  Markaziy  Osiyo,  Hindiston  va  Xitoyga 

qilayotgan safarlariga befarq qaray olmas edilar. Marko Poloning otasi Nikkolo Polo, amakisi 

Maffeolar dunyoning  yangi ochilgan qismlarida zargarlik buyumlari va Sharqona shirinliklar 

bilan  oldi-sotdi  qiluvchi  mohir  savdogarlar  bo'lishgan.  Yevropada  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotlarni  sotishning  yangi  bozorlarini  o'zlashtirish  maqsadida  Marko  Poloning  otasi  va 

amakisi XIII asrning ikkinchi yarmida Sharqiy Osiyoga safar qilishga qaror qilishgan. 

1291-yilda  Yevropaga  qaytishga  xondan  ruxsat  olishga  erishgach,  Marko  Polo 

Zaysun  (hozirgi  Xitoyning  Futszyan  provinsiyasidagi  Syamin)  bandargohidan  yo'lga  chiqib, 

Malakka  yarimorolini  aylanib  o'tib,  Sumatra  oroli,  Bangal  qo'ltig'i  va  Hindiston  yarimoroli 

bo'ylab suzib, Eronning Ho'rmuz portiga yetib kelgan. Bu yerdan quruqlik orqali Hamadon va 

Tabrizdan o'tib, Turkiyaning Qora dengiz bo'yidagi Trabzon shahriga yetib olgan. Marko Polo 

Trabzondan  hech  qanday  to'siqlarsiz  Konstantinopol  (hozirgi  Istanbul)  shahriga  va  so'ng 

O'rtayer dengizi orqali Venetsiyaga qaytib kelgan. Sharqiy Osiyoga qilingan sayohati Marko 

Polo oilasiga shon-shuhratdan tashqari katta boylik ham keltirdi. 

Marko  Poloning  Xitoydan  Yevropaga  qaytganidan  keyingi  hayoti  to'g'risida 

ma’lumotlar uncha ko'p emas. 1298-yilda u o'zining kichikroq shaxsiy kemasida uncha uzoq 

bo'lmagan  sayohatga  chiqqan.  O'sha  vaqtlarda  genuyaliklar  va  venetsiyaliklar  o'rtasida 

bo'layotgan urush sababli Marko Polo genuyaliklar tomonidan asirga olingan. Marko Poloning 

shuhrati tufayli genuyaliklar unga nisbatan birmuncha yumshoq muomalada bo'lishgan. 

Qamoqdaligida  Marko  Polo  Italiyaning  Piza  shahri  fuqarosi  Rustikanoga  amalga 

oshirgan  sayohatlari  taassurotlarini  aytib  yozdirgan  va  keyinchalik  ushbu  qo'lyozma 

«Dunyoning rang-barangligi haqida kitob» nomi bilan chop etilgan. 

Genuyaliklar tutqunidan ozod bo'lgach, Venetsiyaga qaytib keldi va umrining oxiriga 

qadar uzoq muddatli sayohatlarga chiqmadi. Sayyoh 1324-yilning 24- yanvarida Venetsiyada 

70 yoshida vafot etgan. 

Marko Polo Janubi-Sharqiy va Sharqiy Osiyoga ilk bor sayohat qilgan va bu yerdagi 

mamlakatlarni tasvirlab bergan dastlabki yevropalik sayyoh hisoblanadi. Uning yozib qoldirgan 

asarlari, jumladan,  «Dunyoning rang-barangligi haqida kitob»i bir qancha noaniqliklarga ega 

bo'lishiga qaramay, O'rta asrlardagi Osiyo mamlakatlari - Eron, Xitoy, Mo'g'uliston, Hindiston, 

Indoneziya hamda Markaziy Osiyodagi davlatlarning geografiyasi, etnografiyasi va tarixiga oid 

juda  qimmatli  tarixiy  manbadir.  Bu  asar  haqiqatan  ham,  Yevropadagi  eng  ommabop  tarixiy 

manba bo'lib, u bo'yicha turli Yevropa tillarida 2300 dan ortiq ilmiy ishlar qilingan. 

.

4. “Shomanizm” so’ziga izoh bering. 

24-  bilet 

1. XIV-XVI asrlarda Shahrisabz shahri. 

Mo’g’ullar istilosi davrida shahar tarixi yozma manbalarda deyarli yoritilmagan. 1351 

yilda  zarb  etilgan  kumush  tangalarda  "Shahrisabz"  nomi  uchraydi.  Sharafuddin  Ali  Yazdiy 

(15-asr)  shahar  to’g’risida:  "Shahrisabz,  uni  turkiylar  Kesh  deb  ataydilar"  deb  yozgan.  Sh. 

yaqinidagi Xoja Ilgor qishlog’i (hozirgi Yakkabog’ tumani hududi)da Sohibqiron Amir Temur 

tavallud topgan. Shahrisabz O’sha davrda "Qubbatulilm valadab" nomi bilan yuritilgan. Xusrav 

Dehlaviy, Bedil, Mirzo G’olib kabi allomalarning otabobolari shahrida tug’ilgan. 

Amir  Temur  va  Temuriylar  davrida  Sh.  ulkan  saltanatning  yirik  shahriga,  barlos 

beklarinint yozgi qarorgohiga aylantirilgan. Oqsaroy va Dor ussiyodat majmuasi qurilgan. 

Shahar atrofi qal’a devori bilan o’rab olingan. Ispaniya elchisi Klavixo o’z qundaligida shahrida 

ko’plab  mahobatli  binolar  va  masjidlar  borligini  va  qurilayotganligini  ta’kidlaydi.  Keyinroq 

ham ko’plab me’moriy obidalar (Dor uttilovat majmuasi, Ko’k gumbaz masjidi va boshqalar) 

qurildi. Hofizi Abru shaharda ko’hna devor (bandi qadim) bo’lganligi, biroq u 15- asr boshlarida 

buzilib ketganligini ham yozadi. O’sha paytda shahrining 4 darvozasi: Ark (shim.), Kunchiqar 

(sharqiy), Kushxona (g’arbiy), Termiz (jan.) darvozalari bo’lgan. 

1556  yilda  Shahrisabz  shahrini  Abdullaxon  II  egallagan.  Keyinchalik  Sh.  Buxoro 

xonligining  Qarshi  viloyati  tarkibida  bo’lib  kelgan.  16-asr  o’rtalarida  ham  Sh.  mustahkam 

---

 

mudofaa devorlari bilan o’ralgan edi.Mahmud ibn Vali (17-asr) o’zining "Bahr alasror" ("Sirlar 

dengizi"  —  "Geografiya")  asarida  shahrini  quyidagicha  ta'riflagan:  "Kesh  —  Movarounnahr 

shaharlaridan  biri,  yamyashil  bog’lari  va  ko’zga  quvonch  baxsh  etuvchi  gulzorlari  tufayli  u 

hozir  Shahrisabz  nomi  bilan  shuhrat  topgan.  U  jahondagi  eng  chiroyli  shaharlardan  biri 

hisoblanadi;  iqlimi  juda  yaxshi  va  diltortar...”  Ashtarxoniylar  davrida  Shahrisabz  siyosiy 

mavqeini  ancha  yo’qotgyn.  shahrida  hokimiyat  uchun  kurashda  avval  mang’itlar,  so’ngra 

qo’ng’irotlar  urug’i  g’olib  chiqib  markaziy  hokimiyat  —  Buxoro  xonligini  tan  olmaslikka 

urinishgan. 18-asr 1-choragida Dashti Qipchoq qozoqlari Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga 

talonchilik  hujumlari  uyushtirganda shahrida  bir  necha  muddat  shahar  hayoti  izdan  chiqqan. 

1750—52 yillardan Sh. Buxoro amirligi tasarrufiga o’tdi. 18-asr o’rtalarida shahar qaytadan qad 

rostlagan 

2.  Qadimgi greklarning quyosh xudosi Geliosning haykali. 

Mil. avv. III asrda Rodos shahri aholisi shaharning bir yillik qamaldan xalos bo’lganligi 

sharafiga  shahar  homiysi  Quyosh  xudosi  Geliosning  haykalini  yaratishga  qaror  qildilar. 

Balandligi 35m bo’lgan bu haykal misdan ishlandi. Haykal haykaltarosh Xaros tomonidan 12yil 

davomida bunyod etilgan. Haykal Quyosh xudosi Geliosning boshi Quyoshga tegib turgandek 

tasvirlangan. 

3.  Muhammad Narshaxiyning hayoti va faoliyati. 

Mashhur tarixnavis olim. Buxoroning Narshax qishlog‘ida tug‘ilgan.  U haqda tarixiy 

manbalarda ma’lumotlar ko‘p uchrasada, ammo taqimai holi haqida ma’lumotlar deyarli yo‘q. 

U  943-944-yillarda  “Tarixi  Buxoro”  asarini  yozib,  somoniylar  amiri  Nuh  ibn  Nasr  nomiga 

bag‘ishlagan. Bu asar Buxoro tarixiga bag‘ishlangan. 

4.  “Ishlab chiqarishga asosalangan xo’jalik” atamasiga izoh bering. 

25-  bilet 

1. Qadimgi Sparta. 

Milloddan avvalgi XII asrda Janubiy Yunoniston (Lakonika) hududiga doriylar qabilasi 

bostirib kirdi. Ular mahalliy qabilalarni bo’ysundirib, Sparta davlatiga asos soldilar. Sparta eng 

yirik Yunon davlatlaridan biriga aylandi. Spartaliklar qulga aylantirilga mahalliy aholi - ilotla 

rham aslida yunonlar bo’lib, ular bilan bir tilda so’zlashgan. Mil. Av VIII - VII asrlarda qullar 

soni  uncha  ko’p  bo’lmagan  Afinadan  farqli  o’laroq  Spartada  qullarga  aylantirilgan  aholi 

ko’pchilikni tashkil etar, ular ham spartaliklardan qattiq nafratlanar edi. Chet elliklar Spartaga 

kiritilmagan.  Savdo-sotiq  sust  rivojlangan,  san’at  asarlari,  chiroyli  ibodatxonalar  ham 

bo’lmagan. Hamma uylar bir biriga o’xshatib qurilgan. Spartada haykaltaroshlar ham, rassomlar 

ham, olimlar ham bo’lmagan. 

2. Qo’qon xonligida Gulxaniy (Muhammad Sharif) ijodidagi asosiy 

g’oyalar. 

Bu  davr  adabiyotining  yana  bir  yirik  namoyandasi  Gulxaniy  (Muhammad  Sharif) 

bo'lgan.  U  1770-yilda  hozirgi  Oojikistonning  Oavildara  tumanida  tug'ilgan.  Boshlang'ich 

ta'limni  qishlog'ida  olgan.  Muhtojlik  oqibatida  Namanganga  kelib  mardikorlik  qilgan. 

Keyinchalik  Qo'qonda  istiqomat  qiladi.  Bu  yerda  hammomda  go'lax  (o't  yoquvchi)  bo'lib 

ishlaydi.  Shu  boisdan  "Gulxaniy"  taxallusi  bilan  ijod  qilgan.  Gulxaniy  o'zbek  adabiyotida 

poeziyaga masalni mustaqil janr sifatida birinchi bo'lib kiritgan ijodkor edi. Gulxaniyning butun 

sharq adabiyotida mashhur hisoblangan asari "Zarbulmasal"dir. Asardagi "Maymun va 

Najjor",  "Ouya  bilan  Bo'taloq",  "Ooshbaqa  bilan  Chayon"  kabi  masallari  chuqur  axloqiy- 

ta'limiy ahamiyatga ega. Asardagi  Yapaloqqush va Boyo'g'li, Ko'rqush va Hudhud, Kulonkir 

sulton  va  Malik  shohinlarning  o'zaro  murakkab  munosabatlari  asosida  o'z  davri  ijtimoiy 

hayotining haqiqiy manzarasini tanqidiy ifodalab beradi. 

3.  Xristofor Kolumbning hayoti va sayohatlari. 

Kolumb Xristofor (1451, Genuya — 1506.20.5, Valyadolid) — dengizchi sayyoq, asli 

genuyalik.  1476—84  yillarda  Lissabonda  hamda  Madeyra  va  PortuSantu  o.larida  yashagan. 

Yerning  shar  shaklida  ekanligi  to’g’risidagi  qad.  a’limotga  va  15-asr  olimlarining  noto’g’ri 

hisoblariga  asoslanib,  K.  Yevropadan  Hindistonga  olib  boradigan,  uning  fikricha,  eng  qisqa 

---

 

dengiz yo’lining loyihasini tuzdi. 

1-  ekspeditsiyasida  (1492—93)  90  kishi  bilan  "Santa-Mariya",  "Pinta",  "Nilya" 

kemalarida Palosdan safarga chiqdi. Kanar o.laridan g’arbga burilib, Atlantika okeanini kesib 

o’tib,  1492  yil  12  okt.da  (bu  sana  Amerikaning  rasmiy  kashf  etilgan  vaqti  deb  hisoblanadi) 

Bagama arxipelagidagi San-Salvador o.ga to'shadi. Kuba va Gaiti o.lari sohilini kashf etdi. 1493 

yil 15 martda Kastiliyaga qaytib keldi. 

2-  ekspeditsiyasida  (1493—96)  K.  admiral  unvoni  va  yangi  kashf  etilgan  yerlarning 

vitse-qiroli  lavozimida  1500  kishilik  eki  paj  bilan  17  kemada  safarga  chikdi.  Dominika, 

Gvadelupa, Kichik Antil, Puerto-Riko va Yamayka o.larini, Kubaning jan. qirg’oqlari bo’ylab 

suzib, bir necha orol va yarim orollarni kashf qildi, Gaitining jan. sohillarini tadqiq qildi. 1496 

yil 11 iyunda Kastiliyaga qaytib keldi. 

3-  ekspeditsiyasida (1498—1500) K. 6 kema bilan Atlantika okeanini  10° shahrik.da 

kesib o’tib, Trinidad o.ni kashf etdi. Jan. tomondan Pariya qo’ltig'iga va Orinoko daryosi deltasi 

atrofidagi sohil va Pariya ya.o.gacha kirib borib, Jan. Amerikani kashf etishni boshlab berdi. 

Jan.  Amerikaning  shim.-sharqiy  sohillarini  tekshirib,  undan  Karib  dengizi  orqali  Gaiti  o.ga 

o’tdi. 1500 yilda Kastiliyaga qaytib keldi. 

4-  ekspeditsiyasida  (1502—04)  K.  4  kema  bilan  1502  yil  12  iyunda  Martinika  o.ga 

keldi.  Undan  Gonduras  qo'ltig'iga  suzib,  Gonduras,  Nikaragua,  Kosta-Rika  va  Panama 

sohillarini kashf qildi. 1504 yil 7 noyab.da Kastiliyaga qaytib keldi. K.ning kashfiyotlari yangi 

yerlarni mustamlakaga aylantirish, o’sha yerlarning indeyslar deb atalgan tub aholisini qul qilish 

va  qirib  tashlash  bilan  birgalikda  kechdi.  K.ning  birinchi  bo’lib  Amerikani  ochganligi 

to’g’risida  ilmiy  adabiyotlarda  munozara  ketmokda.  Amerika  rasmiy  kashf  etilishidan  5  asr 

ilgari Beruniy G'arbiy  yarim sharda quruklik bo’lishi  mumkin, degan fikrni  yozib qoldirgan. 

Shim. va Shim.-Sharqiy Amerikaga K.dan avval normanlar borganligi aniqlangan. Ammo K. 

kashfiyotlaridan keyingina Amerika qit’asi geogr. faniga ma'lum bo’ldi 

4.  “Sivilizatsiya” atamasiga izoh bering. 

26-  bilet 

1. Mil.avv. VII-VI asrlarda So’g’d davlati. 

2. Misrdagi Aleksandriya shahri yaqinidagi Aleksandr mayog’i 

to’g’risida ma'lumot bering. 

Miloddan  avvalgi  283-  yilda  Misr  sohillaridan  uzoq  bo‘lmagan  Foros  orolida  o‘sha 

zamonning  ajoyib  mo‘jizasi  —  Aleksandr  mayog‘i  bunyod  etilgan.  Mayoq  kemalarning 

Aleksandriya(Iskandariya)  bandargohiga  kirish  xavfsizligini  ta’minlashga  xizmat  qilgan. 

Mayoqning  balandligi  120  metr  bo‘lgan.  Uning  eng  yuqori  qismi  gumbaz  bilan  qoplangan. 

Gumbazning  ustiga  «dengiz  xudosi»  Poseydonning  7  metrlik  haykali  o‘matilgan.  Gumbazni 

sayqallangan granit (tog‘ jinsi) ustunlar ushlab turgan. Uning ustki qismida mayoq olovi yonib 

turgan  va  kechalari  dengizchilarga  uzoqdan  ko‘rinib  turgan.  Mayoq  atrofni  kuzatish  nuqtasi 

vazifasini ham bajargan. Mayoq 1500 yildan ortiq vaqt xizmat qilgan. 

3.  O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom Karimov hayoti 

va faoliyati. 

Islom  Abdug’aniyevich  Karimov  (1938-yil  30-yanvar  Samarqand 

shahri  -  2016-yil  2-sentabr  Toshkent  shahri)  -  davlat  va  siyosat  arbobi, 

O’zbekiston Respublikasi birinchi prezidentidir. 

Hayoti  va  faoliyati.  I.Karimov  xizmatchi  oilasida  tug’ilgan.  O’rta 

Osiyo  politexnika  instituti  (1960),  Toshkent  xalq  xo’jaligi  institutini(1967) 

tugatgan.  Mehnat  faoliyatini  1960-  yilda  Toshkent  qishloq  xo’jaligi 

mashinasozligi  (“Tashselmash”)  zavodida  master  yordamchiligidan 

boshladi.  So’ng  mazkur  korxonada  master  texnolog,  1961-yildan  1966- 

yilgacha  V.P.  Chkalov  nomidagi  Toshkent  aviatsiya  ishlab  chiqarish 

---

 

birlashmasida  muhandis,  yetakchi  muhandis  -  konstruktor  bo’lib  ishladi. 

1966-yilda  O’zbekiston  davlat  plan  komitetiiga  ishga  o’tib,  bosh 

mutaxassislikdan  respublika  Davlat  plan  komiteti  raisining  birinchi 

o’rinbosarigacha  bo’lgan  yo’lni  bosib  o’tdi.  1983-yildan  O’zbekiston  SSR 

Moliya  vaziri  ,  1986-yildan  O’zbekiston  SSR  ministrlar  Soveti  raisining 

o’rinbosari  -  Respublika  Davlat  plan  komitetining  raisi,  1986-89-yillarda 

O’zbekiston KP Qashqadaryo viloyat komitetining birinchi kotibi, 1989-yil 

iyunida  O’zbekiston  KP  MK  birinchi  kotibi,  1990-yil  24-martida 

O’zbekiston SSR Oliy Kengashining sessiyasida Islom Karimov O’zbekiston 

SSR prezidenti etib saylandi. 

Siyosiy  faoliyati.  1991-yil  31-avgustda  Karimov  tarixiy  voqea  - 

O’zbekiston Respublikasining davlat mustaqilligini e’lom qildi. 1991-yil 29- 

dekabrda  muqobillik  asosida  o’tkazilgan  umumxalq  saylovida  Karimov 

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti etib saylandi. 1995-yil 26-martda bo’lib 

o’tgan umumxalq referendumi yakunlariga ko’ra, Karimovning prezidentlik 

vakolati  2000-  yilga  qadar  uzaytirildi.  2000-yil  9-yanvarda  u  muqobillik 

asosida Ozb. Res. Prezidenti etib qayta saylandi. 

Ilmiy  faoliyati.  I.Karimov  O’zbekiston  FA  akademiyasi  (1994), 

shuningdek,  iqtisod,  fan,  ta’limni  rivojlantirishga  qo’shgan  ulkan  hissasi 

uchun o’ndan ortiq xorijiy mamlakat universitet va akademiyalrining faxriy 

fan  doktori,  professor  hamda  akademikligiga  saylangan.  Uning 

“Ozbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” (1992), “Yangi uy qurmay 

turib,  eskisini  buzmang”  (1993),  “O’zbekiston  -  bozor  munosabatlariga 

o’tishning  o’ziga  xos  yo’li”  (1993),  “Bizdan  ozod  va  obod  vatan  qolsin” 

(1994),  “Istiqlol  va  ma;naviayt”  (1994),  “Barkamol  avlod  orzusi”(1998), 

“Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” (1998), “Tinchlik uchun kurashmoq kerak” 

(2001)  va  boshqa  asarlarida  iqtisodiyot,  ijtimoiy-siyosiy  taraqqiyotning 

dolzarb masalalari tadqiq qilingan, O’zbekistonning ichki va tashqi siyosati 

ilmiy asoslab berilgan, hozirgi va istiqboldagi vazifalar ko’rsatib o’tilgan. 

O’zbekistonning  birinchi  prezidenti  Islom  Karimov  2016-yil  2- 

sentabrida  Toshkent  vaqti  bilan  soat  20:55  da  Toshkent  shahrida  bosh 

miyada tiklanmaydigan o’zgarishlarga va poliorgan yetishmovchiligiga olib 

kelgan miya qon aylanishining o’tkir buzilishi (insult) oqibatida vafot etdi. 

4.  “Reporatsiya” so’ziga izoh bering. 

27-  bilet 

1. Mil. avv. VII-IX asrlar Arab halifaligi haqida so’zlab bering. 

Arab xalifaligi (632 - 1258) - Arabiston yarim oroli. Yaqin va O‘rta Sharq, Shimoliy 

Afrika,  Ispaniya,  Markaziy  Osiyo  va  Kavkazortini  o‘z  ichiga  olgan  saltanat.7  —  8-asrlarda 

tashkil  topgan.  Arab  Xalifati  asoschisi  payg‘ambar  Muhammad(sav)ning  eng  yaqin  safdoshi 

xalifa Abu Bakr - Arablar yuqorida zikr etilgan mamlakatlarni 633—715 yillar orasida bosib 

olganlar. Bu mamlakatlar asosan "Xula-fo Ar-Rashidin" ("To‘g‘ri yo‘ldan boruv-chi xalifalar") 

va umaviylar zamonida fath etildi.. Xalifa Umar davrida (634-644 -yillar) kuchli markazlashgan 

davlat va jangovar armiya tashkil topadi. Ko‘p sonli arab qo‘shinlari o‘z zarbalarini Vizantiya 

va Eronga qarshi yo‘naltiradilar. Bir necha o‘n yilliklar mobaynida arablar Suriya, Iroq, Eron, 

Misr va butun Shimoliy  Afrikani istilo qiladilar.  Arablar Vizantiyaga kuchli zarba beradilar. 

Jangari  arablar  g‘arbga  va  sharqqa  tomon  tobora  ichkarilab  boradilar.  Arablar  armiyasining 

asosiy zarbdor kuchini otliq qo‘shinlar tashkil qilardi. VII asr va VIII asrning birinchi yarmi 

---

 

mobaynida  ulkan  davlat  -  Arab  xalifaligi  tashkil  topadi.  Damashq  shahri  uning  poytaxtiga 

aylanadi. Lekin Abbosiylar bu ulkan hududni butun saqlab qololmadilar.Ichki ixtiloflar ta’siri 

ostida  Arab  Xalifati  8-asrning  oxirlaridan  boshlab  mayda-mayda  qismlarga  parchalanib  keta 

boshladi:788  yilda  Mag‘ribning  g‘arbiy  qismida(hozirgi  Ma-rokash)  idrisiylar  (788  —  985), 

uning sharqiy qismida (hozirgi Tunis) ag‘labiylar (800 — 909) hukmronligi o‘rnatildi. Xuroson 

va  Movarounnahrda  esa  9  asrning  20-yillaridan  boshlab  mahalliy  sulolalar:  Tohiriylar(821  - 

873),  Safforiylar(867  - 903)  va  Somoniylar  (875  —  999)  bosh  ko‘tarib  chiqdilar.  Ular  Arab 

Xalifatiga  nomigagina tobe bo‘lib,  aslida  mustaqil  hukmdor  edilar.  Arab  Xalifati  1258  yilda 

mo‘g‘ullar tarafidan tugatildi. 

2.  “Qatag’on qurbonlari xotirasi” memorial majmuasi. 

O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2001-yil 1-may sanali “Qatag’on 

qurbonlarini  yod  etish  kunini  belgilash  to'g’risida”gi  Farmoni  asosida  “Shahidlar  xotirasi” 

yodgorlik majmuida “Qatag’on qurbonlari xotirasi” muzeyi barpo etildi. 

Muzey 2002-yil 31-avgustda - mamlakatda ilk bor nishonlangan “Qatag’on qurbonlarini yod 

etish kuni”da tantanali ravishda ochildi. 

Yodgorlik majmui va muzey barpo etilgan joy XX asrning 20-yillaridan to Ikkinchi jahon urushi 

boshlanguniga qadar sovet davlatining jazo organlariga qatlgoh bo’lib xizmat qilgan. Toshkent 

shahrida  otilgan  qatag’on  qurbonlari  shu  yerdagi  uchta  qatlgohga  dafn  etilganlar.  Yodgorlik 

majmui ana shu sobiq uch qatlgoh hududlarini o’zaro birlashtirib turadi. Agar ramziy sag’ana 

yodgorlik  majmuining  memorial  markazi  hisoblansa,  muzey  binosi  uning  ma’rifiy  markazi 

bo’lib xizmat qiladi. 

Muzey  binosi  Bo’zsu  bo’yida,  bahavo  joyda  joylashgan  bo’lib,  bir  qavatdan  iborat,  yerdan 

balandligi  20  m.  Dastlabki  bino  bir  gumbazli  400  m2hajimdagi  yagona  ekspozitsiya  zalidan 

tashkil topgan. Bino atrofi 28 ta naqshinkor ustunlar ko’tarib turgan ayvondan iborat bo’lgan. 

Uning umumiy maydoni 784 m2 tashkil etgan. Bino o’zbek milliy me’morligi an’analari asosida 

qurilgan. Muzeyning birinchi ekspozitsiyasi 6 bo’limdan iborat bo’lgan. 

3.  Kamoliddin Bexzod hayoti va faoliyati. 

Kamoliddin Bexzod XV asr tasviriy san’atning ulug’ namoyondasidur. U musavvirlik 

“Hirot maktabi” deb nomlangan yabgi bir ijodiy uslubning asoschisi bo’ldi. U ustoz san’atkor 

sifatida  O’rta  osiyo,  Eron,  Ozarbayjon  va  boshqa  o’lkalar  tasviriy  san’atining  taraqqiyotiga 

samarali  ta’sir  etdi.  Behzodning  ijodi  xilma  -xil  mazmunga  ega  bo’lib,  u  tarixiy  siymolar 

(Husayn  Boyqaro,  Shayboniyxon,  Alisher  Navoiy)  portretlaridan  tortib  to  serjilo  hukmdor 

saroylaridagi  marosimlar  va  jang  maydoni  manzaralarigacha  haqqoniy  va  ta’sirli  qilib  bera 

olgan.  Ayniqsa  Dehlaviyning  “Layli  va  Majnun”  dostoniga  bag’ishlangan  uning  lirik 

manzaralari  yoki  Sharafiddin  Ali  Yazdiyning  “Zafarnoma”  asari  uchun  chizilgan  jang 

maydonidagi  shiddatli  jang  tasvir  etilgan  miniaturalari  nihoyatda  jozibador  va  ta’sirchandir. 

Xullas, tasviriy san’at asarlari bilan badiiy adabiyotning o’zaro uzviy aloqada ravnaq topganligi, 

biri ikkinchisga samarali ta’sir etganini ko’rsatadi. 

4.  “Koloniya” so’ziga izoh bering. 

28-  bilet 

1. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi. 

XIX asr oxirida Buxoro amirligi hududi Rossiya imperiyasi tasarrufiga o’tgan hududlar 

hisobiga  qisqargan  edi.  Aholisining  soni  2  million  kishi  atrofida  bo’lib,  asosiy  mashg’uloti 

hunarmandchilik,  dehqonchilik  va  chorvachilik  edi.  Poytaxti  Buxorodan  tashqari,  Chorjo’y, 

Kitob,  Shahrisabz,  Denov  kabi  shaharlar  amirlikning  yirik  savdo  va  hunarmandchilik 

markazlari hisoblangan. Davlat ishlarini boshqaruvchi oliy amaldor qo’shbegi bo’lib, u soliqlar 

yig’imi  nazoratini  boshqarar,  ma’muriy  amaldorlar  tarkibiga  rahbarlik  qilar,  mahalliy  beklar 

bilan  yozishmalar  olib  borardi.  Davlatni  himoya  qilish  uchun  amirning  xalq  ko’ngillilari  va 

qo’shinlardan  saralab  olingan  xos  lashkari  bo’lgan.  Lashkarga  to’pchiboshi  (to’pchilashkar) 

rahbarlik  qilgan.  Biroq,  XIX  asr  oxiriga  kelib  amir  lashkari  shoshilinch  tarzda  yig’iladigan, 

yomon harbiy ta’lim ko’rgan va sodda qurollar bilan ta’minlangan dehqonlardan iborat bo’lgan. 

Buxoro  amirligida  asosiy  soliqlarni  aholining  90%  ga  yaqinini  tashkil  etuvchi  dehqonlar 

to’lardi.  Amirlikda  azaldan  xiroj  va  zakot  asosiy  soliqlar  bo’lsa-da,  yerdan  olinadigan  xiroj 

---

 

solig’i miqdori ayrim viloyatlarda hosilning 4050% iga yetardi. 

2.  Qo’qon xonligidagi shoir Uvaysiy ijodidagi asosiy g’oyalar. 

Qo'qon adabiy muhitini Jahon otin — taxallusi Uvaysiy (1780—1841) va Mohlaroyim 

— Nodiralar ijodisiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Uvaysiy oilasi o'z davrining ilg'or va ma'rifatli 

oilalaridan edi. Otasi ham o'zbek, ham tojik tilida qalam tebratgan. Oiladagi muhit Uvaysiyda 

ijod qobiliyatini yuzaga chiqardi. Uvaysiy Navoiy, Lutfiy, Bobur, Fuzuliy va Jomiy ijodlarini 

qunt  bilan  o'rgandi.  Amir  Umarxon  Marg'ilon  hokimi  bo'lib  turgan  yillarda  (1806  ---  1807) 

Uvaysiy el orasida tanilgan shoira edi. Undagi shoiralik iste'dodi Umarxonning xotini Nodirani 

o'ziga rom etgan. Umarxon Qo'qon taxtiga o'tirgach, Uvaysiy Qo'qonga taklif etilgan. Bu yerda 

u juda ko'p yoshlarga murabbiylik qilgan. Nodira bilan ijodiy hamkorligi qaror topgan. Uning 

ijodi  xalqparvarligi  bilan  ajralib  turadi.  Uvaysiyning  adabiy  merosida  269  g'azal,  29 

muxammas,  3  doston  va  boshqalar  bor.  Asarlarida  insonni  e'zozlash,  do'stlik,  vafo,  sadoqat 

g'oyalari, el-yurt dardi, xalq hasrati kuylanadi. Uvaysiy ijodining yuksak badiiyligini uning anor 

haqidagi quyidagi she'ri misolida yaqqol ko'rish mumkin: 

Bu na gumbazdir, eshigi, tuynigidan yo'q nishon, 

Necha gulgun pok qizlar manzil aylabdur makon. 

Ouynigin ochib, alarning holidan olsam xabar, 

Yuzlarida parda tortug'liq tururlar, bag'ri qon. 

3.  Mirza Ulug’bek hayoti va faoliyati. 

Mirzo Ulug‘bek (1394—1449) — XV asrda mamlakatda ilm-fan, ayniqsa, astronomiya 

fani  taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan olimlardan biri. Mirzo Ulug‘bek — Amir Temurning 

nabirasi. Temurning harbiy yurishlari paytida Sultoniya (Janubiy Ozarbayjon)da 1394- yilning 

22-martida  tug‘ilgan.  Mirzo  Ulug‘bekni  Amir  Temurning  o‘zi  tarbiyalab  voyaga 

yetkazgan.Ulug‘beK 1409- yildan boshlab 40  yil mobaynida Movarounnahrni mustaqil idora 

qildi  va  uni  iqtisodi,  fani,madaniyati  rivojlangan  obod  mamlakatga  aylantirdi.  Mirzo 

Ulug‘bekning buyuk xizmatlaridan biri shu bo’ldiki, u Samarqandda katta Rasadxona qurdirdi 

va atrofiga yirik olinilami to‘plab, sayyoralar va yulduzlarmng holati hamda harakatini o‘rgandi. 

Ko‘p  yillik  kuzatishlardan  so‘ng  1438-  yili  “Ziji  jadidi  Ko‘ragoniy”  (“Ko‘ragoniy  yangi 

jadvali”) nomli yirik asar yozdi. Mirzo Ulug‘bek tarix va adabiyotni ham yaxshi bilar edi. U 

Mo‘g‘uliston va Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixini o‘z ichiga olgan “To‘rt ulus tarixi” degan 

y ir ik tarixiy asar yozib qoldirgan. Bu asarning ingizcha va o‘zbekcha nashrlari bor. 

4.  “Muxaddis” so’ziga izoh bering. 

29-  bilet 

1. XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Germaniya. 

Germaniyani bir Fransiya-Prussiya urushi davom etayotgan bir paytda, ya'ni 1871- yilning 18- 

yanvarida barcha german davlatlarining monarxlari Versalga to'planib, Prussiya 

qiroli Vilgelm I ni Germaniya imperatori deb e'lon qildilar (Germaniya birinchi marta qachon 

imperiya deb e'lon qilingan?). Ilgari Shimoliy german ittifoqiga kirgan davlatlarga yana to'rtta 

Janubiy  german  davlati  qo'shildi  (Shimoliy  german  ittifoqi  qachon  tuzilgan  edi?).  Shunday 

qilib, Prussiya monarxiyasi rahbarligida Germaniyaning birlashuvi tugallandi. Yagona va yaxlit 

Germaniya  imperiyasi  barpo  qilindi.  1871-  yil  aprelida  Ta'sis  reyxstagi  umumgerman 

Konstitutsiyasini qabul qildi. Germaniya imperiyasi ittifoqchilar davlati bo'lib qoldi. 

Imperiya tarkibiga o'zining qirol yoki knyaz sulolasi bilan 22 monarxiya va 3 erkin shahar: 

Lyubek,  Bremen  va  Gamburg  kirdi.  ElzasLotaringiya  imperiya  tarkibiga  hokim  (shtatgalter) 

tomonidan idora qilinadigan «maxsus imperiya viloyati» bo'lib kirdi. Hokimni imperatorning 

o'zi tayinlardi. Imperiyaga kirgan ayrim davlatlar o'z konstitutsiyalari, vakillik muassasalarini 

(landtaglarini) saqlab qoldilar. 

Konstitutsiyaga  muvofiq  Imperiyaning  oliy  vakolatli  muassasalari  Ittifoq  Kengashi 

(Bundesrat) bilan Reyxstag edi. Konstitutsiyada, birlashgan Germaniyada Prussiya gegemonligi 

mustahkamlab  qo'yildi.  Imperator  urush  e'lon  qilar,  sulh  tuzar,  xalqaro  munosabatlarda 

Imperiya nomidan ish ko'rardi. Ayni paytda, u imperiya qurolli kuchlarining bosh qo'mondoni 

---

 

ham  edi.  Imperator  o'z  ixtiyori  bilan  Reyxstag  va  Ittifoq  Kengashi  sessiyalarini  chaqirish, 

ochish, tarqatib yuborish yoki muddatini cho'zish huquqiga ega edi. 70—80-yillarda Germaniya 

iqtisodi  gurkirab  rivojlana  boshladi.  Uning  sanoat  mahsulotlari  barcha  qit'a  davlatlari 

bozorlariga kirib bordi. 

2.  Qo’qon xonligida shoira Nodira (Mohlaroyim) ijodidagi asosiy g’oyalar. 

O'zbek  shoirasi,  ma'rifatparvar  davlat  arbobi  Mohlaroyim  —  Nodira  (1792  —  1842) 

Andijonda  tug'ilgan.  Otasi  Rahmonqulbiy  Andijon  hokimi  bo'lib,  Qo'qon  xoni  Olimxonning 

tog'asi edi. Umarxon Marg'ilonga hokim etib tayinlanganidan keyin Nodiraga uylangan. Nodira 

Uvaysiy bilan tanishgach, uni yosh bolalar va kanizaklarni o'qitish uchun muallimlikka taklif 

etadi. Nodira 14  yoshli o'g'li Muhammad Alixon taxtga o'tirgach, davlatni idora etishda faol 

ishtirok etadi, madrasalar qurdiradi. Nodira olimlar, xattot va naqqoshlarni Qo'qonga to'plagan, 

ko'p  kitoblarni  qayta  ko'chirtirgan.  Kitob  muqovasining  did  bilan  ishlanishiga  e'tibor  beradi. 

Yaxshi xattotlarga, naqqoshlarga tilla qalam, kumush qalamdon sovg'a qilgan. Nodiraning o'zi 

ham o'zbek, ham tojik tillarida ijod qilgan. Mohlaroyim Nodira taxallusida 180 she'r jamlangan 

devon, Komila taxallusida 19 g'azal, Maknuna taxallusida 333 g'azaldan iborat devon yozgan. 

Nodiradan  10  ming  misraga  yaqin  lirik  adabiy  meros  qolgan.  Uning  she'riyati  asosini  lirika 

tashkil  etadi.  She'rlarida  muhabbat,  sadoqat,  mehr-vafo,  ayni  paytda,  Sharq  xotin-qizlarining 

dard-alamlari,  oh-  fig'onlari  kuylanadi.  Bundan  tashqari,  Nodira  Navoiy,  Fuzuliy  va  Bedil 

g'azallariga muxammaslar ham yozgan. 

3.  Burxoniddin Marg’inoniyning hayoti va faoliyati. 

Mashhur  faqih  (huquqshunos)  Burhonuddin  al-Marg‘inoniy  1123-yilda  Rishtonda 

(Farg‘ona vodiysi) tavallud topgan. Al-Marg‘inoniyning eng nodir asari to‘rt jildlik “Hidoya” 

asaridir. Bu islom huquqshunosligi bo‘yicha mukammal asar bo‘lib, bir necha asrlar davomida 

musulmon  mamlakatlaridagi  huquqshunoslar  uchun  ham  nazariy,  ham  amaliy  qo‘llanma 

vazifasini o‘tab kelgan. Kitob bir qancha tillarga tarjima qilingan. Hozirgi kunda ham muhim 

manba sifatida foydalanib kelinmoqda. 2000-yilda al-Marg‘inoniyning 910 yilligi nishonlandi. 

4.  “bering. 

30-  bilet 

1. XIX asrda Liberiya davlati. 

Liberiya. Xo'sh, Afrikada mustaqil Liberiya davlati qay tariqa tashkil topgan edi? Uning 

tashkil  topishi  AQSHda  qulchilikka  qarshi  kurash  bilan  bog'liqdir.  1816-  yilda  AQSHda 

erkinlikka erishgan qora tanli qullarni Afrikaga joylashtirish harakati boshlandi. Natijada, 1821- 

yilda Gvineya qirg'oqlarida 13 ming km2 yer maydoni sotib olindi. U yerda Monroviya (AQSH 

Prezidenti  Monro  nomidan  olingan)  manzilgohi  tashkil  etildi  va  Amerikaning  sobiq  qul 

negrlaridan  bir  qismi  bu  yerga  joylashtirildi.  Joylashib  olgan  sobiq  qul  negrlar  manzilgoh 

hududini tobora kengaytirib bordilar. 1847- yilda esa Liberiya (erkin) davlati tuzilganligini e'lon 

qildilar.  O'z  davlatlarida  G'arbiy  Yevropa  va  Shimoliy  Amerikaning  ilg'or  andazalaridagi 

tartib-qoidalarni  joriy  etdilar.  Mamlakat  konstitutsiyasi  barcha  fuqarolarning  qonun  oldida 

tengligini, yashash, erkinlik, xavfsizlik va baxt har bir fuqaro huquqi ekanligini e'lon qildi. Ayni 

paytda xalq hokimiyatning manbai ekanligi, e'tiqod erkinligi, matbuot va so'z erkinligi, sudning 

mustaqilligi tamoyillari ham belgilab qo'yildi. Liberiya Buyuk Britaniya va Fransiya o'rtasidagi 

raqobat munosabatlaridan ustalik bilan foydalanib, o'z mustaqilligini saqlab qola oldi. 

2.  Samarqanddagi Ulug’bek rasadxonasi. 

Mirzo  Ulug‘bekning  buyuk  xizmatlaridan  biri  shu  bo‘ldiki,  u  Samarqandda  katta 

rasadxona qurdirdi va atrofiga yirik olimlarni to‘plab, sayyoralar va yulduzlarning holati hamda 

harakatini  o‘rgandi.  Ko‘p  yillik  kuzatishlardan  so‘ng  1438-  yili  “Ziji  jadidi  Ko‘ragoniy” 

(“Ko‘ragoniy yangi jadvali”) nomli yirik asar yozdi. Mirzo Ulug‘bek tarix va adabiyotni ham 

yaxshi  bilar  edi.  U  Mo‘g‘uliston  va  Markaziy  Osiyo  mamlakatlari  tarixini  o‘z  ichiga  olgan 

“To‘rt ulus tarixi” degan yirik tarixiy asar yozib qoldirgan. Bu asarning inglizcha va o‘zbekcha 

nashrlari  bor.  Rasadxona  —  osmon  jismlarini  kuzatadigan  va  o‘rganadigan  ilmiy  muassasa; 

astronomiya rasadxonasi. 

3.  I. Gasprinskiy hayoti va faoliyati. 

Qrim-tatar ma’rifatparvari bo’lgan Ismoil G’aspirali (1851-1914) butun turkiy xalqlar 

---

 

o’rtasida  yoyilgan  jadidchilik  harakatining  asoschisi  hisoblanadi.  U  diniy  va  dunyoviy 

bilimlarni chuqur egallab, jahon araqqiyoti bilan yaqindan tanishgan, bir nechta xorijiy tillarni, 

turli  xalqlarning  madaniyatini  o’rgangan  edi.  O’zi  egallagan  bilimlar  asosida  shaqr  va  g’arb 

dunyosini taqqoslab, turkiy xalqlarning taraqqiyotga erishish yo’llarini izlaydi. Ismoil Gaspirali 

1884-yilda  Qirimdagi  Boqchasaroyda  birinchi  jadid  maktabiga  asos  solgan.  U  o’zini  tuzgan 

ta’lim asosida darslik tayyorladi. Shu dastur bo’yicha 40 kunda 12 o’quvchini savodi chiqarildi. 

Jadidchilik g’oyalarining keng yoyilishida “Tarjimon” gazetasi katta o’rin tutdi. Ismoil 

Gaspiralining  1893-yilda  Toshkent,  Samarqand  va  Buxoroga  tashrifi  ma’rifatparvarlik 

g’oyalarining keyingi rivojiga turtki bo’ldi. 1893- yilda Buxoro amirligida birinchi yangi usul 

maktabi  faoliyat  ko’rsata  boshladi.  Keyinchalik  bu  maktablar  boshqa  hududlarda  ham  keng 

tarqaldi. 

4.  “Imperiya” so’ziga izoh bering. 

Imperiya (lot. imperium, ma'nosi yuqori hokimiyat) — boshlig’i imperator unvoniga ega 

bo’lgan monarxiya davlati. Bitta markazdan boshqariladigan ko’pmillatli, yoki koloniyalarga 

ega bo’lgan davlatlar ham imperiya deb yuritiladi.