Olkashunoslik

bo'lgan. 
Toshkent 
arablai" 
tasamifiga o'tgach, 
arab alifbosida
«ch» harfining yo‘qligi tufayli arabiy asarlarda «Shosh» deb yuritil- 
gan. Ilk o ‘rta asrlarda u «Choch», «Shosh», «Shoshkent», «Madinat 
ash-shosh», «Binkat» va «Tarkan» deb nomlangan. Toshkent haqidagi 
dastiabki ma lumotlar Tabariy, Istaxriy asarlarida ucbmydi. 
Istaxriyning
«Kitob al-masolik va-l-mamolik» asarida Shoshning bosh shahri Binkat 
deb ko rsatiladi. «Hudud-al olam» («Olamning chegaralari») kitobida 
«Choch - bu katta viloyat, xalqi jangovar va saxiydir, u yerda.kamon
21

---

va o ‘q-yoy yasaladi. Bu katta shahar, ayni vaqtda podshoning qaror- 
gohidir», deb ta ’riflanadi. Firdavsiyning «Shohnoma» asarida Choch 
o ‘zining kamoni shoshiv (o‘q-yoylari) bilan mashhur bo'lganligi haqida 
m a’lumotlar bor.
Shahar «Toshkent» nomi bilan dastavval Abu Rayhon Beruniy va 
Mahmud Koshg arivning asarlarida tilga olinadi. Beruniy «Hindis- 
ton» asarida Toshkent nomining kelib chiqishi to‘g ‘risida so'z yuritib, 
«Tosh» so‘zi asli turkcha bo‘lib, Shosh ko rinishini olgan «Toshkand- 
toshli qishloq demakdir», deb izohlaydi.
0 ‘rta asrlarda Toshkent vohasi Shosh va Iloq nomi bilan yuntilgan. 
Mutaxassislar Iloqni Angren daiyosi vodivsi, Shoshni esa Parak daryosi 
(Chirchiq) vodiysi deb tushuntiradilar. Angren etagida Benaket shahri, 
Chirchiq etagida esa Nejaket shahri joylashgan bo‘lib, ular orasidagi 
masofani Istaxriy 3 farsaxga teng deb keltiradi. Ibn Havqal vohaning 
o ‘ziga xosligi haqida to'xtalib, Xuroson va Movarounnahr Shosh voha- 
sidek masjidlarga, katta-katta qishloqlarga boy, ko‘plab binolar mavjud 
bo‘lgan hududni ko‘rmaganligini ta’kidlaydi U Shosh vohasi chegara- 
lari bir tomondan Shosh daryosigacha, ikkinchi tomondan Temir darvo- 
zagacha, uchinchi tomondan Iloq tog‘larigacha, to 'rtinchi tomondan esa 
xristianlar qishlog i Vikkerdgacha cho‘zilganligini ta’kidlaydi.
Tarixiy o ‘lkashunoslikka oid bir qancha qimmatli m a’lumotlar yurt- 
doshlarimiz tomonidan ham berib o ‘tilgan. Abu Rayhon Beruniy de- 
yarli barcha yo‘nalishlari bo‘yicha buvuk kashfiyotlar qilgan olimdir. 
U kishilik jamiyati tarixida ilk bor Yeming dumaloq shaklda ekanligini 
aniqlab, globusni yaratadi. Beruniyning yirik asarlaridan biri «Al-osor 
ul-boqiya an al-qurun al-holiya» («Qadimgi xalqlardan qolgan vodgor- 
liklar»)da alloma o ‘zining hayotiy kuzatuvlari asosida yunonlar, rim- 
liklar, arablar va boshqa xalqlaming yilnoma (kalendar) tizimlarini bir- 
biriga taqqoslab, ularning kelib chiqish tarixini tahlil qilib beradi. Bu 
asarda Turonzamin xalqlarining urf-odati va madaniyatiga oid masala- 
lar ham o ‘z ifodasini topgan.
XI 
asrda yashab ijod etgan Mahmud Koshg‘ariyning umumiy turkiy 
tillami о‘rganish; turkiy til shevalarining qiyosiy grammatikasini tuzish, 
folklor va etnografiya sohasidagi xizmatlari juda kattadir. Shu bilan bir- 
ga, u tabiiy fanlar terminologiyasini yaratishga va geografiya faniga 
ham katta hissa qo‘shgan. Koshg‘ariyning geografik merosi quyidagi-
22

---

dinat ur-Rijol» (Mardlar shahri)- deb atalgan. 1333-yilda Termizga tash- 
rif byurgan arab sayyohi Ibn Battuta o'z «Sayohatnoma»sida «Ko‘hna 
Termiz shahn Jayhun bo‘yida barpo etilgan edi. Chingizxon bu shahami 
vayron etgandan so ng yangi shahar ikki chaqirim narida qurilgan. Bu 
shaharda gavjum bozorlar va muhtasham imoratlar b o iib , uni ko'plab 
anhorlar kesib o ‘tadi. Unda bog‘-rog‘lar m o i. Ayniqsa, bujoynmg uzu- 
mi va behisi haddan ziyod shirindir», deb ta’kidlab o'tadi.
Ustrushona.
Ibn Havqal Ustrushonani alohida viloyat deb tasvir- 
laydi, viloyatning eng katta shahri Bunjikent boigan. Hukmdor qaror- 
gohi ham shu yerda joylashganligini ta’kidlaydi. Bunjikent yirik siyosiy 
va hunarmandchilik markazi b o iib , IX -X asrlarda aholisi zich va juda 
qulay, suvga serob b oig an yerda joylashgan shahar boigan. Shahar 
shahriston, ko'handiz va rabotdan iborat b o iib , shahristonda 2 ta dar­
voza, rabotda esa 4 ta darvoza mavjud boigan. XII asrda Bunjikent 
tushkunlikka uchragan.
Bu shahardan so‘ng kattaligi jihatdan keyingi o ‘rinda turuvchi 
shahar Zomin hisoblanadi. Istaxriyning m aium otiga ko‘ra, Zomin 
Farg'ona va Xo‘janddan So'g‘dga eltuvchi y o id a joylashgan. Zomin 
aholi zich joylashgan hunarmandchilik va savdo-sotiq markazi boigan. 
Ibn Havqal Ustrushona shaharlaridan yana Jizzaxni eslab o'tadi va uni 
tekislikda joylashgan shahar deb ataydi.
Istaxriv o ‘zining m aium otlarida Ustrushona shaharlarini bogiovchi 
yoilarni, ular orasidagi masofalarai keltirib o ‘tadi. Ustrushona aholi 
punktlarini bogiab turuvchi ichki y o ila r tarmog iga ega boigan, Bu 
yoilar, o ‘z navbatida, 0 ‘rta Osiyo savdo yoilanning tarkibiy qismi si- 
fatida ham ahamiyatga ega edi. Ustrushona hududi orqali Samarqand, 
Buxoro, Xuroson hamda g ‘arbda joylashgan shahar va mamlakatlarga 
boruvchi y o ila r o'tgan.
Ilk o rta asrlarda (V-IX asr) 0 ‘rta Osiyodagi Ustrushona tarixiy 
geografik viloyati tarkibiga kirgan. Uning siyosiy tarixi manbalarda 
ham yoritilgan. U O'ratcpa nomi bilan dastlab Bobuming «Bobumo- 
ma» asarida (XVI asr) tilga olinadi. XVIII asrda mustaqil hudud sifati- 
da m aium edi.
Jizzax.
Yunon solnomalarida Kiropol va Gazoni alohida tilga olisha- 
di. Arxeologlar Gazo shahrining o rnmi aniq va asosli tayin etmasalar- 
da, tarixiy manbalarda Samarqand va Toshkent oraligida joylashganli-
19

---

gini aytadilar. Olimlar Gazoni qadimiy joy deb taxmin qiladilar. Yozma 
manbalarda ilk bor arab geograf olimlari va sayyohlaridan Ibn Havqal 
va Muqaddasiylaming asarlarida Ustaishonaning Faknon viloy atidagi 
shahar deb tilga olinadi. Shahar bir necha bor inqirozga uchrab. yana 
qayta tiklangan.
Zomin
. Tarixiy shahar bo'lib, qadimda Sarsakda, Susakda, Sabda 
nomlari bilan yuritilgan. Uning asos solingan vaqti noma’lum. Arab 
sayyohlarining m a’lumotlariga ko ra (Ibn Havqal, Muqaddasiy), Zomin 
arablar kelmasidan oldin ham bo‘lgan va Ustrushonada yirik shaharlar- 
dan biri bo‘lgan. Shahar Zomin suvining har ikkala sohilida joylashgan.
X asrda Zomin yonida arablar kelgunga qadar bo'lgan eski shaliaming 
xarobalari saqlanganhgi manbalarda qayd etilgan. Shahar yonida jome 
masjidi bo‘lgan. Zominning Samarqand, Buxoro, Shosh va Farg‘ona 
vodiysi shaharlarini bog‘lovchi katta karvon vo‘lda joylashganligi 
uning ravnaqiga ijobiy ta’sir qilgan. XV XVII asrlarda Zomin mustah- 
kam qal adan iborat viloyat markazi edi.
Xorazm vohasi shaharlari
Xorazm hududidan o tgan karvon 
yo‘llan va ular bo‘yida joylashgan shaharlar, karvonsaroylar haqida 
o ‘rta asr mualliflari Istaxriy, Yoqut. Maqdisiy, Muqaddasiy va boshqa- 
lar m a’lumot beradilar. Xorazmning poytaxti bo‘lgan Kat shahri muhim 
savdo-iqtisodiy, savdo yo‘llarida joylashgan. Istaxriy Xorazm shahar- 
larining iqtisodiy hayotini yoritganda «Xorazm shaharlari serhosil va 
mevalarga boy, 
11
yerda paxta va jundan buyumlar tayyorlanadi, turklar 
bilan olib boriladigan savdoda katta foyda ko‘radi», deb xabar beradi.
Xorazmshohlar davlatining poytaxti Gurganj shahri hisoblangan. 
Zakariyo Qazviniyning yozishicha, Gurganj Jayhun daryosi bo‘yidagi 
katta shahar, aholisi juda ko‘p deb ta rif beradi. 1219-yil m o‘g ‘ullar 
istilosigacha bo‘lgan davrda Gurganjda bo‘lgan Yoqub Hamaviy: «Men 
Gurganj kabi buyuk va go'zal shahar ko‘rmadim», deb yozadi. Qazviniy 
esa Gurganj haqida fikr bildirib, bu go"zal shahar «Jannatdagi shahar, 
uni chimildiqdagi kelinchakni qo'riqlaganday, farishtalar qo‘riqlaydi», 
deb y ozadi.
Mo‘g ‘ullar istilosiga qadar Gurganj juda obod, aholisi gavjum, 
zich boigan. QazviniyTiing yozishicha. Gurganjda aholi k o ‘pligidan 
ko‘chalarda, bozorlarda odamlar bir-biriga urilib yurgan va o'tish ancha 
qiyin bo‘lgan. Shahar bozorlari gavjum bo‘lib, savdo-sotiqni muhtasib
20

---

lami o ‘z ichiga oladi: «Devon»da berilgan tabiiy geografik terminlar va 
ulaming izohi; «Devoni lug‘atit turk»ka ilova qilingan dunyo xaritasi; 
«Devon»da uchraydigan joy nomlari va ulammg izohi; 0 ‘rta Osiyoda- 
gi ayrim qabilalaming joylashishi haqidagi «aholi geografiyasi»ga doir 
m a’lumotlar; «Devon»dagi astronomik m a’lumotlar, kalendar sistema- 
si, lug'atlar va ulaming tarixi.
Mahmud Koshg'ariynmg tasviriga ko'ra 0 ‘rta Osiyo yer yuzasi ji- 
hatidan tog‘lik vatekislik qismlaridan iborat, uning tog lik qismi hozir- 
gi Qozog'iston. O'zbckiston o ‘lkalariga to ‘g ‘ri keladi. Shimoli-g‘arbda 
faqat bitta tog‘ - Jabali Qorachuk yozilgan, boshqalarining yozuvi 
yo‘q. Yer yuzasining markazi qilib qoraxoniylar davlatining poytaxti, 
ma'muriy markazi Bolasog'un shahri olingan.