O`lkashunoslik turlari Tarixiy o`lkashunoslikning rivojlanishi

5. Tarixiy o`lkashunoslikning 1917 yildan keyingi ahvoli

Qadriyatimiz o`z o`lkamiz tarixini o`rganishdan boshlanishi hech kimga sir emas. 70yildan ortiq davr mobaynida biz yosh avlodga o`tmishimiz tarixini o`rgatishda juda katta chalkashlik va xatoliklarga yo`l qo`yib keldik.

1917 yilgacha yashagan sharqshunos olimlar va mahalliy tarixchilarning o`lkani o`rganishga bag`ishlangan asarlari unutildi. O`lka bilan bevosita shug`ullanganlar millatchilik tamg`asiga duchor bo`ldilar.

Sobiq SSR Xalq ta`limi vazirligi tomonidan dorilfununlar va pedagogika oliy o`quv yurtlari tarix fakul’tetlari uchun tavsiya etilgan «SSSR tarixi» (1- tom, eng qadimgi zamonlardan 1861 yilgacha, hajmi 70, 71 bosma taboq) darsligida «O`rta Osiyo va Qozogiston» degan mavzuga atigi yarim varaq joy berilganligini qanday baholash kerak?

Ona diyorimiz — o`lkamiz tarixini o`rganishga yoki shu vaqtlarga qadar tariximiz rivojiga munosabat shumi?

X — XII asrlardayoq O`rta Osiyo, jumladan, O`zbekiston jahonning eng madaniyatli o`lkalaridan biri bo`lgan. Bu erda mashhG`ur matematik, falakiyotshunos, tarixshunos, faylasuf va tabobat ilmining mashhur namoyandalari etishgan, ularning nodir qo`lyozma asarlarining ba`zilari respublikamizdagi SHarqshunoslik va qo`lyozmalar institutlarining hujjatxonalarida hozirga qadar o`rganish uchun navbat kutib yotibdi.

YUqorida tilga olingan 32 bobdan iborat darslikning 186- paragrafida deyarli tamoman Rossiyaning Evropa qismi tarixi yoritilgan bo`lsa, O`rta Osiyo, Kavkazorti, qora dengiz bo`ylaridagi davlatlarda feodalizmning tashkil topishi mavzulari yuzasidan har biri 2,5 — 3 varaqdan iborat 8 ta siyqasi chiqqan ma`lumot berilgan, xolos.

Darslikning birinchi bo`limida «Ibtidoiy jamoa tuzumi» degan mavzu bor. O`nda Rossiyaning Evropa qismida paleolit, mezolit, neolit, eneolit davrlariga doir manzil va makonlarning kamligi sobiq SSJI tarixi uchun misol bo`la olmaganligi hamda o`sha hududda quldorlik tuzumi va uning rivojiga oid ma`lu-motlarning kamligi sababligina Kavkazorti va O`rta Osiyo tanlab olingan.

Bir misol. O`zbekiston hududida mezolit (o`rta tosh) davri miloddan avvalgi 12 ming yillikdan 5 ming yillikkacha davom etgan bo`lib, o`sha vaqtda ibtidoiy tasviriy san`at boshqa joylardagiga qaraganda ancha rivojlangan. g`orlarda yashagan odamlar qoya toshlarga qizil bo`yoq bilan naqsh chizib yoki o`yib yozib, ajoyib ov manzaralarini qoldirib ketganlar. Bunday nodir san`at obidalari Surxondaryoda Zarautsoy, Jizzaxda Takatosh, Buxoroda Sarmish, qoraungursoy, Toshkent vohasida qorazov, Xo`jakent, Parkent hududlaridan topib o`rganilganligi haqiqat. Bu O`zbekiston xalqlarining ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganishda g`oyat qimmatli tarixiy hujjatdir.

Termiz yaqinidagi Ayritomda toshga o`yilgan bo`rtma rasmlar, Xorazmning qadimgi poytaxti — Tuproqqal`adan chiqqan haykal-u devorga ishlangan rasmlar hdmda Surxondaryodagi Xolchayon, Dalvarzintepadan topilgan gil va ganchdan yasalgan haykallar o`lkamiz xalqlari qadimdan o`ziga xos betakror usullar bilan yuksaklikka ko`tarilgan tasviriy san`at madaniyatini allaqachon yaratganligini ko`rsatadi. Ammo bunday nodir topilmalar o`lkamiz farzandlariga tanishtirilmadi.

1917 yilga qadar o`lkammzda har xil fanlarning rivojiga o`z hissalarini qo`shib kelgan anchagina mahalliy kishilar foydali qazilmalar topish va ularni ta`riflash, qadimgi zamon yodgorliklarini, osori-atiqalarni o`rganish kabi ishlarni amalga oshirganlar. Bunday ajoyib kishilarning nomlari keyinchalik esdan chiqarib yuborilgan. Masalan, o`lkamizda mineral boyliklar qidirgan, qo`rg`oshin va feruza konlarini topgan xo`jandlik Mulla Sang`in, CHimkentda o`lkadagi birinchi rus-tuzem maktabini ochishda faollik ko`rsatgan, Qo`qon shahar maktabida ishlagan hamda «Turkiston viloyatining gazeti»da mas`ud muxarrirlik qilgan, Turkiston muallimlar seminariyasida o`zbek va fors tillarida dars bergan, 1876 yilda Peterburgda orientalistlar III xalqaro kongressida ma`ruza qilgan, o`lkadagi tub joy aholi orasida dunyoviy bilimlarning tarqalishiga katta xissa qo`shgan Sattorxon Abdug`afforov, o`zbek arxeologiyasi rivojiga ham katta hissa qo`shgan, numizmatik kollektsiyalar to`plagan, hozirgacha boy kollek-tsiyasi Davlat ermitajida tilga olinmagan samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdullolarning nomlari unutildi. Vaholanki, shu iste`dodlardan biri ajoyib san`atkor-xattot Mirzo Barot Mullo qosimov Samarqand va uning atroflaridagi ko`pdan-Ko`p qadimgi zamon yodgorliklarining rasminichizgan, Ulug`bek madrasasining g`oyat aniq chizmasini tayyorlagan edi.

A. L. Kunning Iskandarko`l ilmiy safarida qatnashib, fanga qadimgi toshlarga va daxma toshlariga yozilgan xatlar qayd qilingan juda ajoyib kundalik qoldirgan Mirzo Abdullo Abdurahmonni ham unutdik.

Tarixiy o`lkashunoslik fanining sodiq tashkilotchilaridan bir Akrompolvon Asqarov juda ajoyib yodgorliklar O`rta Osiyoda eng qadimda zarb etilgan tanga-chaqalardan 15 mingdan ko`p kollektsiya to`plagan. Akrompolvon arxeologiya faniga ko`rsatgan xizmatlari uchun Rus arxeologiya jamiyatining nishoni bilan mukofotlang`an. U Toshkentda 1890 yilda ochilgan Turkiston qishloq xo`jaligi va sanoati ko`rg`azmasiga oliy navli g`o`za, pilla vaxom ipak, pilla qurti boqishda eng yaxshi nav deb topilgan tut navlarini qo`ygan.

Buxoroda qadimgi gilamlar, qo`lyozmalar, nodir sopol idishlar to`plagan Muhammad Vafo juda mashhur bo`lgan. Havaskor-geograflardan Olimxo`ja YUnusov, Mirza Hakim va boshqalar Rus geografiya jamiyati Turkiston bo`limining jonkuyar xodimlari edi. Jamoatchilikning olqishiga sazovor bo`lgan mana shunday yuzlab ajoyib olimlar faoliyatini, ularning asarlarini hozirgacha o`rganilmay kelinishini izohlab bo`ladimy? Bas, shunday ekan, hozirgi yosh avlod qadimgi tanga pullarning zarb etilish tarixi, uning ahamiyati va savdo rivojidagi o`rnini bilib olmas ekan, hozirgi pullarning ham mohiyatini tushuntirib bera olmaydi. Numizmatika faniga bo`lgan qiziqish juda past. Jumhuriyatimiz hududidan topilgan qadimgi va o`rta asrga oid tanga pullar ko`pgina noma`lum qadimgi shaharlar «yoshi»ni aniqlab olishda katta yordam beradi. Masalan, Buxoro, Termiz, Kat, Quva va boshqa joylarda zarb etilgan oltin, kumush va mis tanga pullar shu hududda tashkil topgan Xorazm, Kanxa, Farg`ona, Dahiya, Kushan, So`g`d, Somoniylar, qoraxoniylar, Temuriylar va boshqa podsholiklarning iqtisodiy hamda siyosiy tarixini, ayniqsa bu davlatlardagi pul hamda tashqi va ichki savdo munosabatlarini o`rganishda juda qimmatli ashyoviy dalil bo`lib xizmat qiladi. SHunisi achinarliki, 1917 yildan so`ng to hozirgi kunimizgacha o`lkashunoslik fani o`lkamiz tarixini davrma-davr o`rganishdan iborat o`z vazifasini bajarmay, ko`proq Rossiyaning Evropa qismidagi o`lkalarni o`rganish bilan mashg`ul bo`lib kelaveradi. Biz esa indamadik. O`rta Osiyo xalqlaridan boshqa deyarli barcha xalqlar o`z tarixini ozmi-Ko`pmi biladilar. Biz esa rus knyazlarini, rus davlatini, Moskvaning tashkil topishi va uning birinchi knyazi YUriy Dolgorukiy 1147 yilda Moskvaga asos solganini bilamiz-u, ammo o`z ona diyorimizda miloddan oldingi III asrda Grek-Baqtriya davlatiga asos solib, birinchi tanga zarb etgan Diodot haqida o`ylab ham ko`rganimiz yo`q.

Ona diyorimizni arab bosqinchilaridan himoya qilgan Hakim ibn Hoshim (Muqanna) boshchiligidagi qo`zg`olon xususida chala-chulpa ma`lumotga ega bo`lgan xalqimiz Xorazmda arablarga qaqshatqich zarba bergan ajoyib qahramon Xorazm shohi yoki Samarqand hokimi Guraklarning Qusam ibn Abbosga qarshi olib borgan shiddatli janglari, SHohi Zinda ansambli bilan bog`liq tarixiy afsonalar haqida tasavvurga egami? Yo`q, albatta.

O`zbek maktablarida o`quvchilarimizga Dmitriy Donskiy va uning qahramonligi, rus davlati, iqtisodiyoti, ichki va tashqi siyosatini maroq bilan tushuntirib bersak-da, IX X asrlarda dunyoga mashxur bo`lgan Somoniylar davlatida etishib chiqqan ilm-fan darg`alari-yu, o`z she`riyati bilan jahon afgor ommasini hayratga solgan Rudakiy, Firdavsiy, Sa`diy, Hofiz kabi zabardast daholar haqida deyarli hech narsa demaganmiz. Ular SHarq poeziyasining asosiy xususiyatlarini belgilab bergan bo`lsalar-u, ularning ijodiy faoliyati bilan o`quvchilarni tanishtirmasak, nima degan odam, qanday o`lkashunos olim bo`lamiz?

O`sha davr ilm-fanini jahonga taratgan Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad Farg`oniy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy kabi mutafakkir olimlar hayoti hamda ijodi taraqqiyparvar insoniyat tomonidan o`rganilsa-yu, biz nega o`rganishimiz mumkin emas? Mana endigina mustaqillikni mustahkamlab borib, maktab dasturlariga allomalar va qahramonlarimizning hayoti va ijodiy faoliyatlarini kiritayotirmiz.

O`lkamizda o`zbek tiliga davlat maqomi berilganda o`zbek tilining qadimgi til ekanligini isbotlab berishda asosiy manba Mahmud Koshg`ariyning «Devonu lug`otit turk» asarining nechog`li ulkan ahamiyati bor ekanligi ozmi-ko`pmi ma`lum bo`lsa ham bu daho mutafakkir erning dumaloqligini isbotlab, dunyo xaritasini chizib qoldirganligi haqidagi ma`lumotni o`rganishning vaqti kelmadimikin?

Hozirgi kunda o`lkashunoslik fani oldida quyidagi eng mas`uliyatli vazifalar turibdi: ko`hna Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo`qon, Andijon, Namangan, SHahrisabz kabi shaharlardagi sayohat mazmunini tushuntiruvchilarga to`g`ri ilmiy yo`nalish berish; viloyat, voha va vodiylardagi o`lkashunoslik muzeylariga ma`lumotnoma va yo`l ko`rsatkichlar tayyorlash; viloyat, voha va vodiylardagi xamda jumhuriyat markaziy arxividagi hujjatlarni o`rganish; SHarqshunoslik ilmgohi va qo`lyozmalar ilmgohida saqlanib turgan 5000 dan ortiq nodir qo`lyozma asarlarni o`rganib, ularni aholi keng ommasiga etkazish.

Ushbu vazifalar amalga oshirilsa, mustaqil davlatimiz O`zbekistonning haqiqiy vatanparvarlarini tarbiyalab etishtirishga munosib hissa qo`shilgan bo`ladi.