Oliy va o’rta

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA EKOLGIK TA’LIMNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI

Mazkur yoshdagi bolalarning fikrlashi va hissiyotining yuqoriligi ularda birgalikda qayg‗urish, kechayotgan hodisalarga mansublik hissini keltirib chiqaradi. Shu sababli bolalarda atrof-muhit hodisalari va odamlarning hatti-harakatlariga qiziqishni ilk bolalik davridan uyg‗otish va ularga nisbatan hissiy- ijobiy munosabatni shakllantirish talab etiladi.

Ma‘lumki, bola shaxsi o‗zaro va bioijtimoiy munosabatlar tizimida tarkib topadi. Bu munosabatlarni keltirib chiqaradigan asosiy manba – bolaning hissiy bilish jarayoni va o‗yin faoliyatidir. Demak, bola shaxsiga xos bo‗lgan barcha psixologik holat va jarayonlar ijtimoiy hayot hamda atrof-muhit ta‘sirida vujudga keladi. Bola o‗z faoliyati jarayonida o‗zini o‗rab turgan tabiiy va antropogen narsalar va hodisalar mohiyatini bilib oladi. Bolaning atrof-muhitni hissiy bilish jarayoni o‗z mohiyati va xususiyati jihatidan bir-biridan shartli farq qiluvchi uch bosqichdan iborat bo‗ladi (1-rasm). Zero, hissiy bilish bolaning sezgilariga bevosita ta‘sir etgan tashqi atrof-muhit (tabiat) va uning alohida xossalarining ko‗rinishlar, qiyofalar, tasvirlar, manzaralar shaklida miyasida aks etishidir.
Bola o‗zini o‗rab turgan atrof-muhit va tabiatning muayyan xossalarini: havoning issiq-sovuqligini terisi bilan, suyuqliklarning ta‘mini tili bilan, havodagi hidni burni bilan, tabiatdagi xilma-xil ob‘ektlarning rangini ko‗zi bilan, tovushlarni qulog‗i bilan sezib, ya‘ni mazkur xossalar bolaning besh turli sezgisiga ta‘sir etib, shu a‘zolarda joylashgan asab hujayralari orqali bosh miyasiga borib yetib, natijada miyada tabiatning ayrim xossalari to‗g‗risida bilim paydo bo‗ladi, ularning ko‗rinishlari, qiyofalari, tasvirlari, manzaralari vujudga keladi.

1-rasm. Bola shaxsining atrof-muhitni hissiy bilish jarayoni

Falsafiy-psixologik nuqtai nazardan bola bilimining manbai sezgidir. Chunki bola atrof-muhit haqidagi dastlabki bilimlarni o‗z sezgilaridan oladi. Bolaning atrof-muhit haqidagi boshqa birmuncha murakkab bilimlari mana shu dastlabki maktabgacha bilimlari asosida vujudga keladi. Demak, bolani tabiiy va antropogen muhit bilan bog‗lovchi eng birinchi yo‗l ham atrof-muhitdagi ob‘ektlar va hodisalarni sezishdir.Atrof-muhitdagi ob‘ektlar va hodisalarni idrok etish sezishga nisbatan birmuncha murakkab jarayon. Idrokda ob‘ektlar yoki hodisalar butun holda aks etadi, ya‘ni ularning yaxlit manzarasi, tasviri vujudga keladi. Masalan, yomg‗ir, qor manzaralari va h.k.
Xususiy tasavvurlar atrof-muhitdagi aniq ob‘ektlar tasviri, manzarasidir. Ular aniq ob‘ektlarni, masalan, aynan daraxtni, yo‗lni, ko‗prikni, soyni, ariqni, ko‗chani, mahallani aks ettiradi. Shuningdek, ayni paytda ko‗cha yoki mahalla hududining tabiati va kishilar hayotini ham aks ettiradi. Natijada bola ongida muayyan hududlarning hajmdor yoki hajmsiz, rangli yoki rangsiz, aniq yoki noaniq shakldagi manzaralari hosil bo‗ladi va bu jarayon vaqt va tajribaga bog‗liq holda tiniqlashib boradi. Demak, maktabgacha ta‘lim yoshidagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish jarayonida ularning hissiy bilishiga tayanilib ish ko‗riladi va shu asosda atrofdagi muhit hamda uning har bir tarkibiy qismining tabiat va inson hayotida tutgan o‗rni haqida aniq bog‗lanishli misollar keltirilib, tegishli munosabat va madaniyat tarkib toptiriladi.
Shuningdek, bolalarning atrof-muhitga mas‘uliyatli munosabati qanchalik rivojlanganligini aniqlash maqsadida ularning atrof-muhitda, tabiat qo‗ynida, tirik tabiat burchagi yonida o‗zini qanday tutishlari kuzatildi, ekologik mazmundagi savollar berib javoblar olindi.
Bolalarning tabiat qo‗ynidagi xulq-atvori va faoliyatini kuzatish shuni ko‗rsatdiki, ularning ayrimlari eng chiroyli va noyob gulni uzib olishga, hech bir zaruriyatsiz shox-shabbalarni sindirishga, qushlar va boshqa jonivorlarga ozor yetkazishga, gulxan yoqish uchun yosh nihollarni chopib-qirqishga va hokazolarga intiladilar.
Bolalarga quyidagi savollar bilan murojaat qilindi: 1. O‗rikning gullagan shoxlarini sindirib olib guldasta yasash mumkinmi? 2. Chelakdagi axlatni ariqdagi suvga tashlash mumkinmi? 3. Ariqdagi suvga tupursa nima bo‗ladi? 4. Yashnab turgan gul sindirilsa nima yo‗qoladi? 5. Havoga tutun ko‗tarilsa nima bo‗ladi? 6. Avtomobil moyini suvga to‗kish mumkinmi? 7.Ekin ekiladigan tuproqqa moy tushsa nima bo‗ladi? 8. Quyoshning o‗simliklarga foydasi bormi? 9. O‗simliklar nima uchun kerak? 10. Yo‗lbarslar nega kamayib ketmoqda? 200 nafar bolaning ҳar biri yuқoridagi savollarga ma‘қullab yoki inkor etib қuyidagicha javob berdi: ―Mumkin‖, ―Mumkin emas‖, ―Bўladi‖, ―Bўlmaydi‖, ―Zararli‖, ―Zararli emas‖, ―Ўsadi‖, ―Ўsmaydi‖, ―Bor‖, ―Yўқ‖ kabi. Faқat 4-savolga ―gўzallik‖ sўzini қўshib javob қaytarish kerak edi (1-jadval).
Savollarga javob olishda kutilmagan vaziyat kuzatildi: bolalarning muayyan qismi sukut saqladi, ya‘ni javob qaytarmadi. Bunday bolalar ko‗p bo‗ldi. Eng kami 84 nafar, eng ko‗pi 134 nafar, o‗rta hisobda 106-107 nafar bola shunday yo‗l tutdi. Buni biz ―qat‘iyatsizlik‖,
―jur‘atsizlik‖ka yo‗ydik. Qat‘iyatsiz, jur‘atsiz bola atrof-muhitda sodir etilayotgan xatti-harakatlarning to‗g‗ri yoki nojo‗ya ekanligiga baho bera olmaydi, binobarin, ular o‗zini va o‗zgalarni noma‘qul amallardan to‗xtatib qola olmaydilar.Bunday bolalarda atrof-muhitga mas‘uliyatli munosabatni shakllantirish uchun samarali metodika ishlab chiqilishi talab etiladi.

2.