Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Hujayra membranasidan suv molekulasi va boshqa ionlarning o‘tish
jarayoni tasvirlangan
Mineral elementlarning hujayraga yutilishi dastavval hujayra po‘stidan boshlanadi va so‘ngra 
membranada davom etadi. Hujayra po‘sti asosan sellyuloza, gemitsellyuloza va pektin moddadan iborat. 
Pektin moddasi o‘z tarkibida karboksil gruppalarni saqlaydi va kation almashinuv xususiyatiga ega 
bo‘ladi. Bu esa musbat zaryadlangan moddalarni to‘plash sharoitini yaratadi. Natijada ionlar tuproq 
eritmasidan hujayra po‘stiga diffuziyalanadi. Diffuziyalanish jarayoni po‘stdagi erkin bo‘shliqlar to‘lib, 
ionlar konsentratsiyasi tashqi eritmaning konsentratsiyasiga tenglashguncha davom etadi. Hujayra 
po‘stidagi erkin bo‘shliqlar o‘rtacha 5-10 hajmga ega bo‘lib, po‘stdagi molekulalararo, plazmolemma 
hamda po‘st o‘rtasidagi bo‘shliqlar yig‘indisidan iborat. Erkin bo‘shliqlarning mineral ionlar bilan to‘lishi 
oddiy diffuziyaga asoslangan. Uning konsentratsiyasi tashqi eritma konsentratsiyasiga bog‘liq.
Tuproq eritmasining konsentratsiyasi o‘zgarishi erkin bo‘shliqdagi elementlar miqdoriga ham 
ta’sir etadi. Masalan, ildizlar toza suvga solinsa erkin bo‘shliqdagi ionlar suvga qaytib chiqadi. Ionlarning 
po‘stdagi erkin bo‘shliqlardan sitoplazmaga o‘tkazilishi almashinuv adsorbsiyasiga asoslangan.YA’ni 
sitoplazmadagi nafas olish jarayonida hosil bo‘lgan N+ kationlarga va NSO3- (ON-) yoki organik 
kislotalarning anionlari mineral moddalarning anionlariga almashinadi (39-rasm). Ildizning so‘ruvchi 
qismi bilan tuproq zarrachalari umumiy kolloid tizimni hosil qiladi va u moddalarning 
adsorbsiyalanishida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Ildiz tukchalari odatda tuproq zarrachalariga mahkam 
yopishadi va shu tufayli o‘simlik ildizlarida almashinish reaksiyalari ancha yengil bo‘ladi. Sitoplazmaga 
o‘tgan ionlar metabolizm jarayonida ishtirok etadi. 
Oxirgi yillarda biologik membranalarda transport mexanizmi har tomonlama o‘rganildi va har xil 
omillar asosida turlicha bo‘lishi aniqlandi (40- rasm). 

---

46 
 
39-расм.