Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

Membrananing mozaik va globulyar 
tuzilishi. А - mozaik tuzilish sxemasi, Б-globulyar 
tuzilish sxemasi: 1-lipidlar qo‘sh qavati, 2-oqsil 
qavati, 3-glikolipidlar, 4-glikoproteinlar, 5-
membrananing tashqi yuzasi, 6-membraning 
ichki yuzasi. 
Membranalarning shakllanishida asosiy rolni gidrofob bog‘lar uynaydi: lipid- lipid, lipid-oqsil, 
oqsil-oqsil. Jumladan membrana tarkibiga strukturaviy oqsil, fermentlar, nasoslar, tashuvchilar, ion 
kanallari vazifalarini bajaruvchi oqsillar ham kiradi. 
Natijada lipidlar oqsillar bilan doimiy aloqada bo‘lib, 
gidrofob bog‘larni hosil qiladi. Membrana oqsillari 
o‘rtasida shakarlarni, aminokislotalarni tashuvchi oqsillar 
borligi ham aniqlangan. Bu vazifani asosan maxsus 
fermentlar bajaradi. Membrana tarkibida oqsillardan 
tashqari ayrim murakkab uglevodlar va nuklein kislotalari 
ham bor. Unda juda yuqori darajada sezuvchi sistema 
(retseptorlar) ham joylashgan. Bu sistema orqali tirik 
hujayra tashqi sharoit bilan munosabatda bo‘ladi. Ana shu 
sistema orqali hujayra organoidlari ham funksional aloqada 
bo‘ladi. Membraning eng muhim vazifalaridan yana biri 
hujayra protoplazmasida bo‘ladigan ko‘plab jarayonlarni 
boshqarish va umumlashtirishdir. 
Umuman, membrana protoplazma va organoidlarni 
faqat o‘rab va ajratib turuvchi qavat bo‘libgina qolmay, 
muhim metabolitik vazifalarni ham bajaradi.
9-rasm. 
Hujayra membranalari

---

14 
O‘SIMLIK HUJAYRASINING OSMOTIK XUSUSIYATLARI 
DIFFUZIYA VA OSMOS.
Hujayraning hayotiyligi undagi doimiy modda almashinuv 
jarayonining mavjudligiga bog‘liq. YA’ni hujayralar tashqi sharoitdan yoki yonma-yon joylashgan 
hujayralardan to‘xtovsiz qabul qiladi, ayrim moddalarni esa aksincha o‘zidan chiqaradi. YA’ni 
o‘simlikning hayoti uni tashkil qilgan hujayralarning tashqi va ichki muhit omillari bilan munosabati 
orqali amalga oshadi. Bulardan eng muhimi hujayralarga tashqi muhitdan suv va unda erigan 
moddalarning kirishi va hujayralararo harakatidir. Ana shu jarayonlarda o‘simlik hujayralarida mavjud 
bo‘lgan osmotik potensial katta rol o‘ynaydi. Bu esa diffuziya va osmos qonunlaridan kelib chiqadi. 
Umumiy sistemada moddalarning bir joydan ikkinchi joyga siljitishga diffuziya deyiladi. 
Diffuziyalanuvchi modda o‘z yo‘lida parda uchratsa, uning tarqalishi ancha qiyinlashadi Hujayraning 
sellyuloza, gemitsellyulozadan iborat po‘sti ham shunga o‘xshash pardalar qatoriga kiradi. 
Suyuq va erigan moddalarning parda orqali diffuziyalanish hodisasiga osmos deyiladi. 
Eritmaning parda orqali ichkariga kirishiga endoosmos, tashqariga chiqishiga esa ekzoosmos deyiladi. 
Keyingi yillarda o‘tkazilgan tekshirishlarning ko‘rsatishicha faqat erituvchilarni (suv) o‘tkazib, erigan 
moddalarni butunlay o‘tkazmaydigan pardalar ham borligi aniqlandi. Bunday pardalar tanlab o‘tkazuvchi 
pardalar deb ataladi.