Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti tabiiy fanlar fakulteti botanika va ekologiya kafedrasi

OSMOTIK BOSIM.
Ekzoosmosdan ko‘ra endoosmosning kuchliroq bo‘lishi natijasida 
rivojlanib, pufakning ichki tomonidan itaruvchi gidrostatik bosim-osmotik bosim deb ataladi. Bunday 
bosimning mavjudligini birinchi marta 1826 yilda fransuz botanki Dyutroshe isbotlab bergan. Buni 
isbotlashda qo‘llanilgan asbob esa Dyutroshe osmometri deyiladi (12-rasm). Bu osmometr bilan osmotik 
qonuniyatni ko‘rib chiqish uchun hayvon qovug‘idan yoki pergament qog‘ozidan xaltacha tayyorlab, uni 
tez diffuziya qilmaydigan modda bilan (saxaroza, glyukoza) to‘lg‘azib suvga solsak, xaltacha shisha 
boshlaydi, uning devorlari tarang bo‘lib, qoladi va ichkaridan hosil bo‘lgan bosimga chidolmay yoriladi. 
Agar xaltachani og‘zini butunlay bog‘lash o‘rniga shisha nay o‘rnatilsa, uning ichidagi suyuqlik 
balandligi ichki bosim ta’sirida ko‘tarila boshlaydi. Bu jarayon dastlab tezroq borib, keyinchalik 
sekinlashadi va to‘xtab qoladi, keyin esa yana pasaya boshlaydi. Chunki Dyutroshe ishlatgan parda 
(plyonka) yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega emas edi. 
Bu tajribani 1877 yilda V.Pfeffer o‘simlik hujayrasiga yaqinroq holda o‘tkazgan (13-rasm). 
Buning uchun u mayda teshikchali chinni silindr ichiga mis kuporosi eritmasini solgan va silindrni sariq 
qon tuzi K
4
[Fe( rN
6
)] eritmasi ichiga tushirgan. Natijada o‘simlik hujayrasiga yaqinroq yarim o‘tkazgich 
membrana hosil bo‘lgan. Pfeffer osmotik bosimning qiymati turli sharoitga bog‘liq bo‘lganini shu 
osmometr yordamida tekshirib, uning eritma konsentratsiyasiga nisbatan to‘g‘ri proporsional ekanligini 
aniqlagan. 
 
10- rasm. 
Dyutroshe osmometri
11-rasm. 
Pfeffer osmometri
O‘simliklarning hujayrasida ham shunday jarayonlar sodir bo‘lishi mumkin. YA’ni o‘simlik 
hujayrasining po‘sti elastiklik xususiyatiga ega bo‘lib, cho‘zilish qobiliyatiga ega. Suv va erigan 
moddalarni o‘zidan o‘tkazadi. Lekin protoplazma membrana qavatlarining mavjudligi (plazmolemma va 
tonoplast) sababli turli moddalarga nisbatan tanlab o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Uning bu xususiyati 
suv va suvda erigan moddalarning hujayra shirasiga turli tezlikda o‘tishiga asoslanadi. 

---

15 
O‘simlik hujayrasining vakuolasida juda ko‘p osmotik aktiv moddalar to‘planadi. Bularga 
shakarlar, organik kislotalar va tuzlar kiradi. Hujayra shirasida osmotik aktiv moddalar qancha ko‘p 
to‘plansa, unda osmotik bosim shuncha yuqori bo‘ladi. 
Hujayraning osmotik bosimini Vant-Goff formulasi bo‘yicha aniqlasa bo‘ladi: Р = RTCi, bu yerda Р-
osmotik bosim, С-eritma konsentratsiyasi, R= gazlarning doimiy koeffitsiyenti -0,08207 ga teng, Т-
absolyut harorat, i-izotonik koeffitsiyent bo‘lib, elektrolit eritmalar uchun 1 ga va elektrolitmas eritmalar 
uchun 1,5 ga teng. 
Osmotik bosim o‘simlik turlariga, ularning yashash sharoitlariga va hatto organlariga ham 
bog‘liq, ya’ni ko‘pchilik mezofitlarning ildizida 0,3 - 1,2 MPa teng bo‘lsa, yer usti qismida 1,0-2,6 MPa 
ga teng. SHo‘r tuproqlarda yashovchi o‘simliklarda (galofitlarda) eng yuqori -15 MPa gacha bo‘ladi.