Oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Korporativ boshqaruvning yapon modeli

Korporativ boshqaruvning yapon modeli ma’lum bir kesishma asosida aksiyalarga egalik qilish va nazoratga asoslangan. Natijada nihoyatda yirik moliya- sanoat korporatsiyalari (keyretsu) va ular asosida murakkab birlashma hisoblangan moliya-sanoat guruhlari shakllangan. Moliya-sanoat guruhlarida ishtirokchilar manfaatlarini ichki muvofiqlashtirishning murakkab tizimi amal qilishini ham alohida qayd etib o‘tish lozim. Bunda moliyaviy muassasalar (banklar, sug‘urta va trast kompaniyalari), savdo firmalari, ishlab chiqarish korxonalari ishtirokchilar hisoblanadi. “Bu model keyretsu modeli deb ham ataladi”¹⁶.
Moliya-sanoat guruhlarida boshqaruv organi bosh firma prezidenti yig‘ilishi hisoblanadi. U muhim masalalar bo‘yicha qaror qabul qiladi. Qarama-qarshi tarzda aksiyalar almashinuvi va resurslardan ichki foydalanish amaliyoti ko‘p kuzatiladi.
Korporatsiyalarning aksiyalariga asosiy egalik qiluvchilar (aksiyadorlar) insayderlar hisoblanadi va ularning 70 foizi institutsional investorlar hisoblanadi. Bu erda gap banklar va boshqa affilangan shaxslar haqida ketmoqda. “Yapon an’analaridan kelib chiqqan holda investorlar korporatsiyalar faoliyatida kichik ta’sirga ega. Bunda korporativ boshqaruv yapon klassik modeliga ko‘ra, ular aksiyadorlar bilan emas, balki manfaatdor tomonlar bilan birgalikda ish yuritadi”¹⁷. Korporatsiyalar o‘rtasida tovar va xizmatlari almashinuvi (o‘zaro savdo)
bilan birga menejerlar almashinuvi amaliyoti ham kuzatiladi. Bu jihat o‘zaro axborot almashinuvi hamda umumiy tajribadan samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Aynan keltirilayotgan jihatlar yapon korporatsiyalarning birgalikda taraqqiyotini ta’minlagan. Moliya-sanoat guruhlaridagi ichki korporativ shartnomaviy munosabatlar moliyaviy va sanoat resurslari, shuningdek ilmiy- texnik axborotlarni qamrab olgan. Bunda manfaatlar o‘zaro kesishmagan vaqtda aniq maqsadga yo‘naltirilgan ixtisoslashuv prinsipi amal qiladi. Ya’ni ma’lum bir yangilikni birgalikda joriy etish orqali erishiladigan natijani teng taqsimlash masalasi o‘rtaga qo‘yiladi va har ikkala tomon bitta maqsad sari intiladi.
Yaponiyada ham Germaniyadagi singari banklar yirik aksiyadorlar hisoblanadi va ularga moliyalashtirishning muhim manbasi sifatida qaraladi. Banklar direktorlar kengashi yoki prezidentlik instituti orqali boshqaruvda ishtirok etadi. Ular korporatsiya faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi va to‘g‘ridan- to‘g‘ri shartnomalar asosida qo‘llab-quvvatlaydi.
Davlat va jamoatchilik korporatsiyalarni va moliya-sanoat guruhlarini xorijiy investorlar tajovuzidan himoyalaydi. Ya’ni bir tomondan qonunchilik xorijiy investorlarning keskin faolligiga imkon bermaydi, boshqa tomondan milliy madaniyat vatanparlikka asoslanganligi korporativ madaniyatga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shuning uchun ham yapon korporatsiyalarini qo‘shib olish amaliyotlari deyarli uchramaydi.



¹⁶ Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 157.
¹⁷ Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 159.
Yaponiya iqtisodiyotida davlatning kuchli ta’siri mavjud bo‘lsada, iqtisodiyotda davlat sektorining ulushi yuqori emas. Bunda davlatning boshqaruvchilik kuchi emas, balki yo‘nalishni belgilab beruvchilik xususiyati yuzaga chiqadi va bu jihat quyidagi yo‘nalishlarda yaqqol ko‘zga tashlanadi:

• 
  iqtisodiy taraqqiyotning o‘ta istiqbolli yo‘nalishlarini ishlab chiqish va belgilab olingan yo‘nalishga iqtisodiyotni yo‘naltirish. Bunda davlat tomonidan uzoq muddatli prognozlar va o‘rta muddatli rejalarni o‘z ichiga olgan davlat dasturlari tizimi amal qilishini alohida qayd etib o‘tish lozim;
  
• 
  infratuzilmani yaratish, alohida firma va tarmoqlarga yordam ko‘rsatish;
  
• 
  ishlab chiqarish samaradorligi va yapon tovarlari raqobatbardoshligini oshirish maqsadida korporatsiyalar o‘rtasidagi munosabatlarni qo‘llab-quvvatlash.
  

Korporativ boshqaruvning yapon modelidagi asosiy prinsipial jihatlar sifatida quyidagilar keltiriladi:

• 
  boshqaruv tizimining asosiy bank, moliya-sanoat tarmog‘i yoki keyretsu atrofida markazlashuvi;
  
• 
  boshqaruv tizimi tomonidan doimiy aloqalarning qo‘llab-quvvatlanishi;
  
• 
  aksiyadorlar tomonidan direktorlar kengashining tayinlanishi. Bunda direktorlar kengashiga korporatsiya moliyaviy holatiga bog‘liq holda 50 kishigacha kiritilishi mumkin bo‘lib, unga kirish bo‘yicha ichki a’zolar (ijrochi direktorlar) ustunlikka ega hisoblanadi. O‘z navbatida ijrochi direktorlarning prezident oldida hisobdor ekanligi va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda o‘zaro maslahatlashishi lozimligi belgilangan. Prezident nisbatan yuqori ta’sirga egaligini shundan ham bilish mumkin.
  
• 
  korporatsiya bilan hamkorlik qiluvchi va bir vaqtda unga kredit taqdim etuvchi bank direktorlar kengashini nazorat qilib borishi. Faqatgina inqirozli holatlarda direktorlar kengashiga bank vakillari jalb qilinadi;
  
• 
  mustaqil aksiyadorlar korporatsiya faoliyatiga ta’sir eta olmasligi;
  
• 
  axborotlar ochiqligiga qo‘yilgan talablar nisbatan yuqori emasligi;
  

- noformal birlashmalar, avloddan-avlodga o‘tuvchi va guruhlar (alohida ittifoqlar, klublar tashkil qilinishi) bo‘yicha munosabatlar ahamiyatga ega ekanligi. Mazkur modelda o‘zaro axborot almashinuvining yuqoriligi, muhim qarorlarning o‘zaro kelishuv asosida qabul qilinishi, bahs va nizoli holatlarning
ichki tartibda hal qilinishi kabilar ham alohida ajratib ko‘rsatiladi.
Korporativ boshqaruvning yapon modeli asosiy kamchiligi sifatida odatda raqobatning nisbatan chegarlanganligi, axborotlarni oshkor qilish bo‘yicha yuqori darajadagi talabning mavjud emasligi, boshqaruvning avloddan-avlodga o‘tishi kabilar keltiriladi.

5.