Oliy va o‘rta maxsus ta’lim

C₄₉fi_%rma


49%

2.1-rasm. Oilaviy biznes-guruhlarda piramida tuzilmas_Di _firma

2.1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, oilaviy kompaniya A firmaning 51 foiziga egalik qiladi va uning faoliyatini nazorat qiladi. O‘z navbatida A firma B firmani nazorat qiladi. Bunda oilaviy kompaniya 25,5 foiz pul oqimlariga egalik qiladi, lekin A firma B firma faoliyati ustidan to‘liq nazoratni amalga oshiradi. Xuddi shu tarzda oila C firmani ham to‘liq nazorat qiladi, lekin foydaning 12,75 foiziga egalik qiladi. Piramida bo‘yicha pasayishda oilaviy kompaniyaning daromadlardagi ulushi kamayib borsada nazorat to‘liq saqlab qolinadi.

Boshqa firmalar ustidan nazoratni saqlab qolish uchun oilaviy biznes- guruhlar o‘zaro teng bo‘lmagan miqdorda ovoz berish huquqini beruvchi aksiyalarni muomalaga chiqaradilar. Ya’ni birjada joylashtiriladigan aksiyalar bo‘yicha ovozlar soni oilaviy firma egalik qiladigan ovoz berish huquqini beruvchi

aksiyalar soniga nisbatan kam bo‘ladi. Barcha ovoz beruvchi aksiyalar oilaviy kompaniya nazoratida saqlab qolingan holda qo‘shimcha resurslar jalb qilish maqsadida imtiyozli aksiyalar muomalaga chiqarish holatlari ham ko‘p uchraydi. Bunday holatda direktorlar kengashiga a’zolarni saylash bo‘yicha hech qanday muammoli holat kuzatilmaydi. Oilaviy biznes guruhlarda piramida tuzilmasi bo‘yicha ikkilamchi toifadagi aksiyalar chiqarish amaliyoti nazorat tizimini mustahkamlash imkonini beradi. Oilaviy biznes guruhni tashkil etish bo‘yicha piramida (vertikal) tuzilmada o‘zaro aksiyaga egalik qilish orqali gorizontal tuzilmadan ham foydalaniladi. Bunda quyi tizimdagi barcha firmalar o‘zaro aksiya almashinuvi orqali faoliyatini tashkil etadilar. Oilaviy kompaniya esa bosh kompaniya sifatida yuqoridan turib barcha kapitalga egalik qilgan holda to‘liq nazoratni amalga oshiradi. Pul oqimlarini qayta taqsimlash transfert narxlari shakllanishi usulida amalga oshiriladi. Bundan tashqari o‘zaro sug‘urtalash va bir- birini moliyalashtirish amal qiladi.
Umumiy holda “Ushbu kompaniyalarning ba’zilari yuqori diversifikatsiyalangan guruhlardan va katta kuchga ega bo‘lgan bo‘ysunuvchi firmalardan iborat bo‘lib, ularning yuqori turuvchi boshqaruvchi mulkdori oilaga asoslangan kichik guruhdan iborat bo‘ladi”¹⁸.
Korporativ boshqaruvning oilaviy modeli quyidagi afzalliklarga ega:

• 
  biznes ustidan qat’iy nazoratni amalga oshirish imkoniyati;
  
• 
  asosiy mulkdorlar oila a’zolari ekanligidan kelib chiqqan holda qo‘shib olish bo‘yicha risklar darajasining pastligi;
  
• 
  yirik loyihalarni amalga oshirish uchun kapital yo‘naltirish imkoniyatining yuqoriligi;
  
• 
  kompaniyalar barqarorligining yuqori darajasi va boshqalar.
  

O‘z navbatida oilaviy modelning kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

• 
  biznesning asosiy maqsadi oila manfaatlarini qanoatlantirishga qaratilganligi;
  
• 
  minoritar aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish masalasiga nisbatan e’tiborning etarli darajada emasligi;
  
• 
  kompaniyalarda yangilikka intiluvchanlikning past darajadaligi;
  
• 
  biznes yuzasidan axborot shaffofligining past darajadaligi va biznesga investitsiyalar kiritishning murakkabligi va boshqalar.
  

¹⁸ Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 162.