Oliy va o‘rta maxsus ta’lim

Anglo-amerika modeli xususiyatlari

Anglo-amerika modeli Buyuk Britaniya, Amerika qo‘shma shtatlari, Kanada, Avstraliya mamlakatlarida keng qo‘llaniladi. Mazkur modelda korporativ boshqaruv ishtirokchilari direktorlar, boshqaruvchilar, aksiyadorlar, hukumat tuzilmalari, birjalar, konsalting tashkilotlari hisoblanadi.
Bu model qo‘llaniladigan mamlakatlarda korporativ tuzilmalar kapitalining tarqoq ekanligi, ya’ni markazlashmaganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Aksiyadorlik kompaniyalarida o‘n minglab, yuz minglab aksiyadorlarning ishtiroki, aksiyalarning yirik paketlari bor-yo‘g‘i bir necha foizni tashkil etishi kuzatiladi. O‘n foizdan ortiq aksiyalar paketiga egalik qiluvchi egalik qiluvchi insayderlar korporatsiyalar faoliyatida kamdan-kam uchraydi. Ya’ni aksiyadorlardan biri real holatda nazoratni qo‘lga olishi deyarli mavjud emas. Shuning uchun ham mazkur model korporativ boshqaruvning autsayderlik modeli, deb ham yuritiladi.
Anglo-sakson modelida aksiyadorlar tomonidan ma’qullanishi shart-bo‘lgan jihatlar bu direktorlar kengashini saylash, auditorni tayinlash, ustavga o‘zgartirishlar kiritish, aktivlardagi o‘zgarishlar va boshqa masalalardir.
O‘z tarkibida yirik institutsional yoki individual investorlarga ega bo‘lmagan aksariyat korporatsiyalar biznesni moliyalashtirish uchun fond bozorlaridan foydalanadilar.
Qonunchilikka muvofiq, banklarning sanoat kompaniyalari aksiyalariga egalik qilish ta’qiqlangan. Boshqa moliyaviy institutlarning ham bunday munosabatlarga kirishishi bo‘yicha chegaralar mavjud. Bunday chora-tadbir 1929-



¹³ Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 151.
1933 yillardagi inqirozdan so‘ng banklarning qimmatli qog‘ozlar bilan ommaviy ravishda spekulyatsiyalariga qarshi reaksiya sifatida joriy etilgan. Bunday sharoitda moliyaviy institutlar sanoat kompaniyalari faoliyatiga hech qanday aralashish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Amerika-amerika modelining amaldagi o‘ziga xos xususiyati mustaqil tashqi aksiyadorlar (autsayderlar) sonining doimiy o‘sishi, shu jumladan hozirda amerika korporatsiyalari (pensiya fondlari va boshqalar) aksiyalarining yarmiga egalik qilayotgan institutsional investorlar va ularning korporatsiya ustidan nazoratdagi rolining o‘sib borishidan iborat. Amerika modelidagi yana bir xususiyati bu aksiyadorlarning strategik qarorlar qabul qilishga ta’sir ko‘rsatishi mumkinligidadir. Menejerlar va xodimlar aksiyadorlarning korporatsiyalarni boshqarish bo‘yicha ma’lum huquqlarga ega agentlari sifatida ishtirok etadi. Ular ishonchnoma bo‘yicha ovoz berish imkoniyatlariga ega bo‘lishlari mumkin. Xususan aksiyadorlar o‘zlarining nomidan ovoz berish vakolatini direktorlar kengashi raisiga berish holatilari ko‘p uchraydi. Korporatsiya faoliyati, menejerlar, direktorlar va aksiyadorlar huquq va majburiyatlari qonunchilik aniq tarzda belgilab berilgan.
Anglo-amerika modeli kompaniyaning qiymatini oshirishga va uning qisqa muddatda foydaliligiga yo‘naltirilgan. Bu boshqaruv tizimidan tashqi muhitdagi jiddiy o‘zgarishlarga moslashish, innovatsion va riskli loyihalarni samarali amalga oshirish bo‘yicha professionallikni talab qiladi.
Mazkur modelda korporativ boshqaruv jarayoni unitar (bitta darajali) direktorlar kengashi tomonidan amalga oshiriladi. Kengash o‘rtacha 12 ta a’zo va bitta ham kengash a’zosi hisoblangan bosh boshqaruvchi (prezident) dan tashkil topadi. Ular tomonidan barcha asosiy qarorlar qabul qilinadi.
Amerika qo‘shma shtatlari qonunchiligi direktorlarning boshqaruv va kuzatuv funktsiyalari alohida ajratilmaydi, lekin korporatsiya yaxlit faoliyati bo‘yicha javobgarlik aynan direktorlar kengashiga yuklatilgan. Funktsiyalarning bo‘linishi bo‘yicha masala aksiyadorlar tomonidan hal qilinadi va mustaqil boshqaruvga yo‘l qo‘yilmaydi.
Ko‘plab direktorlar mustaqil direktorlar hisoblanib, boshqa kompaniyalarning amaldagi yoki sobiq menejerlaridir. Odatda kengashning to‘rtdan uch qismini mustaqil direktorlar tashkil qiladi. Lekin amaliyotning ko‘rsatishicha qimmatli qog‘ozlar bozoridagi holat (pasayish)dan kelib chiqqan holda bosim natijasida bosh direktorning iste’fosi ehtimoli, tashqi direktorlarnikiga nisbatan yuqori. Aksariyat amerika kompaniyalarida direktorlar kengashi raisi sifatida bosh direktor faoliyat yuritadi. Lekin yirik korporatsiyalarda direktorlar kengashi raisi va bosh ijrochi direktor (prezident) – turli shaxslar bo‘lib, ularning majburiyatlari o‘zaro farq qiladi.
AQShda direktorlar kengashining asosiy majburiyati aksiyadorlar manfaatlarini himoya qilish va ular kapitalining har tomonlama o‘sishini ta’minlash hisoblanadi. Shuning uchun ham menejerlarni rag‘batlantirishning asosiy shakli sifatida kompaniya aksiyalari bo‘yicha optsionlarni, ya’ni aksiyador bo‘lish imkoniyatini taqdim etish keng qo‘llaniladi.
Korporativ siyosat va strategiya asosida direktorlar kengashi shakllantiriladi, kengash tomonidan mansabdor shaxslar majburiyatlari belgilanadi, moliyaviy nazorat, bosh direktor faoliyati baholash, qonunchilik va korporativ etikaga rioya qilish amalga oshiriladi.
Direktorlar kengashida ikkita tipdagi qo‘mitalar tashkil etiladi:

• 
  operatsion (ijroiya, moliyaviy, strategik) qo‘mitalar. Ular ijroiy direktorlardan shakllantiriladi, faoliyati davomida menejerlarga maslahat berib boradi, qarorlarni amalga oshirishga javobgar bo‘ladi, qo‘yilgan masalalar bajarilish jarayonini nazorat qiladi;
  
• 
  nazorat qo‘mitalari (tayinlash va rag‘batlantirish bo‘yicha auditorlik) tashqi direktorlardan tarkib topadi.
  

“Mazkur modelda direktorlar kengashi va ijrochi direktor vakolatlari qat’iy tartibda ajratilgan. Bu amaliyot birinchi marta Exxon Mobile korporatsiyasi tomonidan qo‘llanilgan”¹⁴.
Amerika qo‘shma shtatlarida korporativ tizim tomonidan amal qilinishi shart bo‘lgan korporativ boshqaruvning asosiy prinsiplari sifatida quyidagilar belgilangan:

1. 
   Hisobdorlik. Menejment va direktorlar kengashi a’zolari aksiyadorlar oldida hisobdor sanaladi va har qanday so‘rov, hattoki biografik ma’lumotlargacha taqdim etishga majbur hisoblanadi. Amerika qo‘shma shtatlarida axborotlarni oshkor qilish bo‘yicha dunyodagi eng qat’iy talab belgilangan.
   
2. 
   Aksiyadorlar bilan munosabatlarda shaffoflik, ochiqlik va hisobotlarning umumtanolingan xalqaro standartlaridan foydalanish.
   
3. 
   Barcha aksiyadorlarga, shu jumladan xorijiy aksiyadorlarga nisbatan bir xilda adolatli munosabatda bo‘lish.
   
4. 
   Ovoz berishning aniq, haqqoniy metodikasi amal qilishi shartligi.
   
5. 
   Aksiyadorlar bilan o‘zaro munosabatlar qat’iy ravishda amal qilinishi talab qilinadigan kodeksga asoslanishi lozim.
   
6. 
   Strategik rejalashtirish.
   

Erishilgan foyda va aksiya kursi prezident va uning jamoasi boshqaruv sifati va samaradorligini baholash mezonlari hisoblanadi. Agar foyda va aksiya kursi pasaysa, fond bozorida investorlar o‘zalariga tegishli qimmatli qog‘ozlardan qutulishga intiladilar. Natijada g‘arazli birlashish va qo‘shib olish xavfi yuzaga keladi.
Investorlarning qisqa muddatli manfaatlarga ortiqcha darajada yo‘naltirilganligi, aksiyalarning haqiqiy bahosidagi xatoliklar, menejerlarni rag‘batlantirishda oqlanmagan o‘sishning kuzatilishi kabilar korporativ boshqaruvning anglo-amerika modeli kamchiliklari sifatida keltiriladi. Axborot olish imkoniyati yuqoriligi, munosabatlardagi shaffoflik tufayli investorlarning qisqa muddatli manfaatlarga ortiqcha darajada yo‘naltirilishi kuzatiladi. Bunday holatda axborotlardagi xatoliklar qimmatli qog‘ozlar bozorida ko‘piklar hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi va fond bozoriga bosimni kuchaytiradi. Etakchi iqtisodchi olimlar tomonidan aksiyalar haqiqiy bahosidagi xatoliklar va menejerlarni



¹⁴ Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 2012. – P. 154.
rag‘batlantirishda oqlanmagan o‘sish 2008 yilda boshlangan jahon moliyaviy inqirozining asosiy sabablari qatorida keltirilganligini ham shu o‘rinda ta’kidlab o‘tish lozim. Chunki menejerlar tomonidan risklarning to‘g‘ri baholanmaganligi, o‘z navbatida yuqori miqdorda mukofotlar olish maqsadida aksiyalar bahosi o‘sishiga xizmat qiluvchi axborotlarning menejerlarning e’lon qilib borilishi oxir- oqibat moliya bozorida parokandalikka olib keldi. Keltirilayotgan jihatlar asosida mazkur model kamchiliklardan holi emasligiga yana bir bor guvoh bo‘lish mumkin.

3.