Oliy va o’rta mahsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

interfeys boshqaruvi orqali Internet - do’kon omborini to’ldirish uchun yangi mahsulotlar olishga buyrtma, topshiriq va ko’rsatmalar berish, mahsulotlar, xizmatlar va xaridorlar haqidagi turli ko’rinishdagi statistik ma’lumotlar olish imkoniyatiga ega bo’ladilar;

• 
  mahsulotlar, buyurtmalar, xaridorlar haqidagi ma’lumotlar bazasi barcha kerakli bo’lgan ma’lumotlar to’planadigan omboridir (ma’lumot bazasidir). Shuningdek, unda Internet - do’konning barcha faoliyat yo’nalishlari, buyurtmalarini olish - sotishni tashkil qiluvchi tijorat qoidalarning barcha turlari mavjud bo’lishi lozim.
  

Zamonaviy internet tizimidagi virtual elektron do’konlar yuqorida tavsif etilgan barcha ko’rinishdagi electron savdo - tuzilmalaridan foydalanishi mumkin, shu jumladan:

• 
  to’g’ridan-to’g’ri ombordan savdo qilish;
  
• 
  buyurtmalar qabul qilish;
  
• 
  tashkilotlar va alohida shaxslar bilan savdo qilish;
  
• 
  xizmat turlari, ma’lumotlar bilan savdo qilish va h.k.;
  
• 
  elektron do’konlarning amaldagi narxlari uning xususiyatlari, tashkil etilishi va kuzatib borilishiga qarab, WEB - vitrina bahosidan bir-ikki pog’ona yuqori bo’lishi mumkin;
  
• 
  elektron savdo qatorlari - WEB tarmoqlar sifatida ko’rilishi ham mumkin, ya’ni ularda birdaniga bir nechta WEB - vitrinalar, Internet do’konlar joylashgan bo’lishi, xaridorlarga esa o’ta qulay bo’lishi uchun electron do’kon va electron vitrinalar integratsiyalashgan kataloglar va qulay interfeyslarga ega bo’lishi ham mumkin.
  

Savdo-sotiqqa oid internet tizimlari elektron tijoratning maxsuslashtirilgan tizimlari bo’lib, yirik savdo kompaniyalari, korporatsiyalar, xoldinglar, ishlab chiqarish korxonalarining ta’minot va mahsulotni sotish bo’limlari mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qiladi. Bu tizim Internet - do’kondan o’zining avtomatlashtirilgan electron savdo tizimi bilan bevosita aloqasi, korxona

resurslarini boshqara olishi va shu bilan kompaniyalarning tashkil topib bo’lgan tijorat jarayoni qatoriga o’tgani bilan ajralib turadi. Ishlab chiqaruvchi savdo internet tizimlari tarkibiy qismlarini o’zining distribyutor va reseller tarmog’i orqali, distribyutor esa, o’zining dillerlik tarmog’i orqali boshqarishi mumkin. Maxsuslashtirilgan savdo umumjahon internet tizimlari tarmoqlari katta korporatsiyalarni xom ashyo, materiallar va yordamchi materiallar bilan ta’minlashni uzluksiz tashkil etish maqsadida yirik ishlab chiqarish korxonalari va korporatsiyalar, xoldinglar bilan hamkorlik aloqalarini o’rnatishi mumkin.

Mamlakatimizda salkam 26 yillik mustaqillik davrida mobil aloqa, yuqori tezlikda ishlaydigan internet, kabelli televizion aloqa, masofaviy bank xizmatlari, qishloq xo`jaligi texnikasi, avtomobillar va texnologik uskunalarni ta`mirlash va ularga xizmat ko`rsatish kabi zamonaviy yuqori texnologiyalar asosidagi xizmat turlari aholi o`rtasida tobora ommalashib borgan. Hozirgi paytda esa mamlakatimizning olis hududlarida yashayotgan aholining axborot- kommunikatsiya texnologiyalari xizmatlaridan foydalanish imkoniyatini kengaytirish masalasiga alohida e’tibor qaratilib, ular uchun ham electron hukumat on-line xizmallari joriy etilmoqda. Ayniqsa, keying vaqtlarda tezlik bilan rivojlanib borayotgan yagona oyna va virtual qabulxonalar axolining diqqat-e’tiborini tortdi va bir qancha hayotiy muammolarni tezda hal qilish imkonini yaratdi. Mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni jadal ko`payib bormoqda. Bugungi kunda ular 14 million kishiga yetdi yoki mamlakatimiz aholisining salkam yarmini tashkil etmoqda. Keyingi yillar mobaynida davlat organlarini kompyuter texnikasi va dasturiy ta’minot bilan ta`minlash, axbotorlarni lokal va korporativ darajada uzatish, Internet tarmog‘iga ulanishi (hozirda barcha davlat organlari bunday imkoniyatga ega), datasentrlar tashkil qilish, interaktiv xizmatlar ko’lamini kengaytirish bo`yicha ko’pgina katta ishlar amalga oshirildi. Xayot tarsi shuni ko`rsatmoqdaki, oxirgi yillar davomida O‘zbekiston Respublikasi elektron hukumatni rivojlantirish bo`yicha katta natijalarga erishdi. Bu borada bir qator muhim qonunlar qabul qilindiki, ular elektron hukumatning jadal sur’atlarda rivojlanishiga turtki bo`ldi. Elektron hukumatni rivojlantirish jarayonida

ma`lumotga boy resurslar va davlat organlari tizimi yaratiladi. Bunda turli elektron xizmatlar yagona davlat portali vositasida olib borilishi ta`minlandi va turli ma’lumotlarni kerakli saytlarga joylashtirish bo`yicha keng ko`lamdagi ishlar amalga oshirildi va oshrilmoqda. Bu borada xalqaro ilg’or tajribalardan unumli ravishda foydalanilmoqda (elektron xukumat bo’yicha dunyoda yetakchi o’rinlardan birini egallagan Koreya Respublikasi tashkilotlari bilan faol hamkorlikni misol sifatida keltirishimiz mumkin). Bunda davlat interaktiv axborot tizimining shakllanishida davlat organlarining bir qancha qarorlari huquqiy asos bo`lib xizmat qildi, albatta. Bugungi kunda barcha davlat organlari tomonidan doimiy ravishda yangilanib turuvchi veb-saytlar yaratilgan bo`lib, ular xuquqiy va jismoniy shaxslarga davlat organlarining faoliyati va ular qabul qilayotgan qarorlari haqida batafsil ma`lumotlar berib, ularning turli-tuman talablarini qondirmoqdalar. Yagona portal xizmatlari va axborotdan foydalanish, foydalanuvchilarni doimiy ravishda axborot bilan ta`minlash, murojaatlar statusi haqida axborot berish, davlat organlari faoliyati, Yagona portal servislari va xizmatlari haqida ma`lumotlar olish kabi unikal imkoniyatlar spektri paydo bo`lgani maqtovga sazovordir. Hozirgi kunda “elektron hukumat”ning samarali elementlari sifatida yigirmadan ortiq loyihalar amalga oshirilgan. Barcha 32 axborot tizimlardan 84 foizi “davlat xizmatlari–davlatga” (G2G) tizimida xizmat ko`rsatish uchun ishlab chiqarish imkoniyatiga ega va ular turli davlat tashkilotlari va ularning bo`linmalari ehtiyojlarini qondirishga yo`naltirilgan. Axborotlashtirish sohasidagi davlatning bugungi kundagi joriy siyosati axborot zahiralari, axborot- kommunikatsion texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon andozalarini hisobga olgan holda zamonaviy milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. Yuqorida qayd qilingan qonun xujjatlarida jamiyatni axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat deb aloxida belgilab qo’yilgan bo’lishiga qaramay, quyidagi ishlarni amalga oshirish ham kechiktirib bo’lmaydigan innovativ masalalardan hisoblanishi lozim:

• 
  har bir fuqaroning axborotni erkin olish va tarqatishga doir konstitusiyaviy huquqlarini amalga oshirish, axborot resurslaridan erkin foydalanilishini ta`minlash;
  
• 
  mamlakatimiz davlat organlarining axborot tizimlari, tarmoq va hududiy axborot tizimlari, shuningdek, yuridik hamda jismoniy shaxslarning axborot tizimlari asosida O‘zbekiston Respublikasining yagona axborot makonini yaratish;
  
• 
  aholining butun jahon va xalqaro miqyosdagi axborot tizimlari hamda internet jahon axborot tarmog‘i resurslaridan emin-erkin foydalanish uchun shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  respublika davlat axborot resurslarini shakllantirish, axborot tizimlarini yaratish hamda rivojlantirish, ularning bir-biriga mosligini va o`zaro aloqada ishlashini ta`minlash;
  
• 
  mamlakatimizda axborot-kommunikatsion texnologiyalarining zamonaviy vositalari va dasturiy ta’minotini ishlab chiqarilishini hamda kelajakda uning eksportini tashkil etish;
  
• 
  O’zbekiston axborot zahiralari, xizmatlari va axborot-kommunikatsion texnologiyalari bozorini to’laqonli ravishda shakllantirishga erishish;
  
• 
  respublikada amaliy-dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishning rivojlantirilishini idoraviy va davlat miqyosida rag‘batlantirish;
  
• 
  mamlakatimizda axborotlashtirish vositasida biznes va tadbirkorlikni qo`llab- quvvatlash va rag‘batlantirish, hamda ular uchun chet el investitsiyalarni jalb etishga qulay shart-sharoitlar yaratish;
  
• 
  masofaviy ta’lim tizimini jahon andozalariga moz ravishda rivojlantirib, uning vositasida O’zbekiston Respublikasida distantsion usulda o’rta, maxsus va oliy ta’lim olishni va malaka oshirishni tashkil qilish – bu davlat mablag’larini jalb qilmasdan turib ko’pchilik aholining bilim olishini, yangi ish joylari yaratishni amalga oshirib, professor-o’qituchilar uchun yangi imkoniyatlar eshigini ochadi;
  
• 
  axborot tizimlarini keng jalb etgan xolda turli sohalar uchun malakali zamonaviy kadrlar tayyorlash va ularning malakasini muttasil ravishda oshirish, bu yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlarni rag‘batlantirish imkonini beradi.
  
• 
  Elektron biznesni tashkil qilishda tashkiliy, huquqiy, amaliy, dasturiy, texnikaviy, ma’muriy kabi bir qancha muammolarni hal etish lozim bo‘ladi. Bu esa soha mutaxasislarining diqqatini va katta mehnatini talab qiladi.
  
• 
  Elektron biznes tashkil qilishda marketing bilan bog’liq bo’lgan muammolar markaziy o’rinda turishini yoddan chiqarmaslik juda muhim bo’ladi.
  
• 
  Elektron biznesda turli xildagi tarmoq kompaniyalari bilan aloqa qilishda ancha xushyor va extiyot bo’lish talab etiladi.
  

• 
  Tashkil etilayotgan elektron biznes mamlakatning strategik rivojlanish yo’nalishlariga monand bo’lishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
  
  • 
    Elektron biznesni tashkil etish va yuritishda amaldagi nomativ-xuquqiy asoslarga va O’zbekiston Respublikasi qonunlariga qayt’iy rioya qilinishi ta’minlanishi lozim.
    
  • 
    Tizimni yaratishda malakali mutaxasislarni tanlash va ularni rag’batlantirish asosida boshqarish katta ahamiyat kasb etadi.
    
  • 
    Elektron biznes tizimi o’ta moslashuvcha va tashqi shart-sharoitlarga mos hamda tezkor bo’lishi talab etiladi.
    
  • 
    Vositachilarning va marketing kompaniyalarining xizmatlaridan keng ko’lamda foydalanish tavsiya etiladi.
    
  • 
    Bilimlar bazalari va sun’iy intellect hamda ekspert tizimlaridan foydalanish katta samara berishini unutmaslik lozim.
    
  • 
    Xozirgi davrda tezlik bilan ommalashib ketayotgan masofaviy ta’lim tizimlari orqali ta’limiy electron biznesni tashkil qilish katta samara berar edi.
    
  • 
    Agarda electron biznesingiz ommaviy ochiq on-line ta’lim tizimi sifatida bo’lsa, u xolda MOOC (massive open on-line courses – ommaviy ochiq onlayn o’quv kurslai) siz uchun juda katta yordam beradi.
    

- Elektron biznesni amalga oshirishni boshlashdan avval antivirus dasturlarning eng sunggi versiyalarini kompyuteringizga o’rnatib qo’ying;

• 
  Kompyuteringizga shaxsiy tarmoqlararo ekran (firewall) ham o’rnatib qo’ying;
  
• 
  Jahon miqyosidagi milliy, madaniy yoki siyosiy an’analar va odatlardan qat’iy nazar, electron biznesdagi kompaniyalar tomonidan to‘liq yoki qisman amal qilinadigan boshqarish tizimi global menejment yondoshuviidir.
  
• 
  Ta’lim sohasining yuqorida tavsif etilgan besh asosiy yo’nalishi ham ushbu sohada kichik biznes va tadbirkorlikni tashkil etish uchun juda ajoyib imkoniyatdir.
  
• 
  Ta’lim sohasidagi biznes amaliyoti bizda xozircha ko’proq abiturientlarni tayyorlash, ulardan testlar (shu jumladan halqaro testlar ham) qabul qilish va baholash, malaka oshirish va electron kitoblar yaratish bilan bog’liq bo’lishi maqsadga muvofiqdir.
  
• 
  Elektron biznesdagi boshqarishning tizimli jarayonni integratsiyalashgan boshqarish usuli bo‘lib, uning asosiy xususiyati iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilarni yagona jarayonga birlashtirishdan iboratdir.
  
• 
  Masofaviy, kechki va sirtqi ta’lim sohasidagi tadbirkorlik jarayonini tashkil qilish ham katta potentsialga ega bo’lgan electron biznes turidir.
  
• 
  Elektron biznes loyihasi bo‘yicha birgalikda ishlash, guruhiy qarorlar qabul qilish uchun faoliyat ko’rsatayotgan jamoa a’zolarini qo‘llab-quvvatlovchi axborot tizimlarining umumiy nomi CSCW — Computer Supported Cooperative Work deb ataydilar.
  
• 
  Masofaviy tartibda ishlab, turli xildagi transmilly korporatsiya yoki kompaniyalarning dasturiy-texnik maxsulotlarini yaratishda faol ishtirok etish mamlakatimizda electron biznesning rivojlanishiga katta turtki bo’lgan bo’lar edi.
  
• 
  Elektron bozor – ko‘p sonli xaridorlar va sotuvchilarni birlashtiruvchi, ma’lumotlar, tovarlar va xizmatlar almashish hamda to‘lovlarni amalga oshirishga xizmat qiluvchi axborot-kommunikasion tizimdir. Elektron bozor yaratilishining zaminida minglab axborot tizimlarini yagona global kompyuter tizimlariniga Internet vositasida birlashtirish imkoniyatining mavjudligi yo’tadi.
  
• 
  O’zbekistonda electron biznesni rivojlantirish uchun uning normal ishlashini ta’minlash uchun kerakli bo’lgan bir qancha tashkiliy-xuquqiy muammolarni hal qilish zarur.
  

6.