Ishlab chiqarishda zaxarli gazlar
Ishlab chiqarishda zaxarli moddalar deb, mehnat jarayonida odamga salbiy
ta’sir etib ish qobiliyatini pasaytiradigan va sogʻligʻini buzadigan darajada
zaxarlanishlarni vujudga keltiruvchi moddalarga aytiladi.
122
Ularni asosan toksikologiya fani oʻrganadi. Bu fan ishlab chiqarish
zaxarlarining organizmga ta’sir qilish belgilarini oʻrganadi. Ularning bezararligi va
xavfsizlik darajasini belgilaydi, gigiyenik normativlar va tavsiyalar ishlab chiqadi.
Qurilishda ishlatiladigan zaxarli moddalar ikki koʻrinishda, ya’niy qattiq, holatda -
qoʻrgʻoshin, karbit kalsiy, mishyak, har xil quruq boʻyoqlar va suyuq hamda
gazsimon holatda - karbon oksidi, benzin, benzol, atseton, atsitsilin, spirt, efir, har
xil kislota va eritgichlar shaklida uchraydi.
Ta’sir kuchi nuqtai nazaridan toʻrt guruhga boʻlinadi:
- Yemiruvchilar, terini jarohatlovchilar – H
2
S0
4
, HCI, H
2
S;
- Nafas yoʻliga ta’sir etuvchilar SiO
2
, SO
2
, NH
3
va boshqalar;
- Qonni tarkibini buzuvchilar - SO , mishyakli vodorod-ArN va boshqalar;
- Markaziy nerv tizimiga ta’sir etuvchilar, spirt, efir, oltingugurtli vodorod,
karbonli vodorod va boshqalar. Zararli moddalarning odamga ta’siri
zaxarlanishning oʻtkir (kuchli) yoki surunkali koʻrinishlarida namoyon boʻladi.
Oʻtkir (yoki kuchli) zaxarlanish, bu ayni vaqtda katta miqdordagi zaxarlovchi
moddaning odam tanasida paydo boʻlishidan zoxir boʻladi. Surunkali zaharlanish
esa: zaxarli moddalarning inson vujudida uzoq yillar davomida oz - ozdan yigʻilib
muttasil ta’sir etishdan hosil boʻladi. Bu zaxarlanish turi xavfli hisoblanadi, chunki
bunday xollarda zaxarning odamga ta’siri ustivor (muqim) darajaga erishib, kasb
kasalligini belgilari paydo boʻla boshlaydi. Bu xastalikni davolash koʻp vaqt talab
qiladi va ishchining kasbi yoki u bilan bogʻliq boʻlgan lavozimini oʻzgartirish bilan
tugaydi.
Ishlab chiqarish zaharlari vujudimizga nafas olish va ovqatlanish yoʻllari
hamda teri va koʻzning shilliq pardalari orqali - oʻtib yuqoridagi xastaliklarni
chaqirish bilan birga odamdagi biologik qarshilikni kuchsizlantiradi, yurak, qon –
tomirlari, oʻpka va bosh miya a’zolarida murakkab kasalliklarni rivojlanishiga
imkon yaratadi.
Davlat xavfsizlik megʻzoni GOST 12.1.005-88ning "Ish joyining havosiga
nisbatan sanitariya va gigiyena umumiy talablari" boʻlimida ish joyida havoning
123
tarkibidagi zararli moddalarining ruxsat etilgan miqdori (REM) ni belgilab beradi.
Bu miqdor esa quyidagicha izoxlanadi: ish joyining havosida zararli moddalarning
ruxsat etilgan miqdori deb, 8 soatlik ish jarayonida yoki boshqacha davomiylikda,
biroq, xaftasiga 41 soatdan oshmagan mehnat jarayonida, butun ish faoliyati
davomida ishchining va undan qoladigan nasllarning salomatligiga salbiy ta’sir
etmaydigan, ya’niy surunkali ta’sirdan kelib chiqadigan kasalliklarni
chaqirmaydigan zararsiz miqdoriga aytiladi va mg/mz birlikda oʻlchanadi.
Davlat xavfsizlik megʻzonining GOST 12.1.007-76 "Zararli moddalarning
turlari va ularga nisbatan xavfsizlik talablari" boʻlimida jami zaxarli hisoblangan
moddalar toʻrt sinfga boʻlib koʻrsatilgan:
I - behad xavfli REM < OD mg/m
1
: Zaxarli moddalarning inson uchun oʻta
xavfli miqdorlari.
2- yuqori darajada xavfli 0.1 < REM < 1.0 mg/m
3
gacha;
3- oʻrtacha xavfli 1.0 < REM < 10,0 mg/m
3
gacha;
4- kam xavfli REM > 10,0 mg/m
1
.
Zararli moddalarning odamga ta’siri boʻyicha sinflarga boʻlinishi quyidagi
jadvalda yaqqol koʻrsatilgan.
124
Qurilish sanoatida va ayrim korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida ajralib
chiqadigan ba’zi zararli moddalar bilan tanishib chiqamiz.
1. Ammiak NH
3
, rangsiz, ammo oʻtkir xidli gaz yoki suyuq xolda uchraydi.
Asosan sovutgich uskunalarida va ammiak silitrasi ishlab chiqarishda ishlatiladi.
Bu gazdan zaxarlanish tomoq yoʻllarining ogʻir jarohatlanishiga, qon bosimining
tushib ketishiga olib keladi. Koʻzga tushgan ammiak koʻr boʻlib qolish
darajasigacha va teriga tekkan joyini esa II-darajagacha puffaklar hosil qilib
kuydirishi mumkin.
2.Atsitelin - C
2
H
2
, rangsiz suyuq va gaz holatida mavjud boʻlib sezilarli
xidga ega. Qurilishda metallarni qirqishda ishlatiladi. Oʻta portlovchi moddadir.
3. Atseton - S3N60, rangsiz, oʻtkir va noxush xidli suyuqlikdir. Qurilishda
har xil boʻyoqlarni suyultirishda ishlatiladi. Atseton bugʻining ma’lum miqdori
ta’siridan mastga oʻxshash holatta tushish mumkin. Agar bu gazdan koʻproq
125
xidlanganda, kuchli bosh ogʻrigʻi va xushsizlanish holati sodir boʻlishi mumkin.
REMi 200 mg/m
3
ni tashkil etadi.
4.Benzol – S
6
N
6
, rangsiz yengil bugʻlanuvchi xushboʻy xidli suyuqlik xolda
uchraydi. Shu xildagi suyuqliklarga toluol, ksilol va stirol kiradi. Bularning
bugʻlari havodan 2,5-2,7 barobar ogʻir. Benzolin suyultirgich tariqasida ishlatish
man etilgan, ammo toluol va ksilol ishlatiladi. Benzol markaziy nerv tizimi va
yurak, oʻpka faoliyatiga ruhiy kuchli ta’sir qiladi. Ya’niy yengil zaxarlanish
oʻrtacha holatdagi mastlikka toʻgʻri kelsa, ogʻir zaxarlanish holatida esa odam
xushidan ketishi mumkin. Agar odam shu holatda uzoqroq turib qolib, kuchli
miqdorda zaxarlansa, nafas olish a’zolari va qon tomirlarining faoliyatini
boshqaruvchi markazlarining falaj boʻlishi oqibatida oʻlim sodir boʻlishi mumkin.
5.Benzin
- S
7
N
13
yengil bugʻlanuvchi, tabiatan rangsiz va oʻta yonuvchan
va portlash xususiyatiga ega suyuqlikdir. Qurilishda boʻyoqlarga suyultirgich
modda sifatida qoʻshib ishlatiladi. REMi 100 mg/m
3
dan oshmasliga kerak. Odam
vujudiga koʻp miqdorda singigan benzin bugʻi uning xushsizlanishiga va bu
miqdor 35000-40000 mg/m
3
ga yetganda esa oʻlimga sabab boʻlishi mumkin.
Surunkali uzoq muddat davomida benzin bilan muloqotda boʻlgan xollarda teri
kasadliklari-dermatit, folikulit va har xil boshqa yara koʻrinishlarida sodir boʻladi.
6. Xlor - CL - sargʻish-yashil, rangda boʻgʻuvchan noxush oʻtkir xidli,
havodan 2,5 baravar ogʻir, oʻta zaxarli gazdir. Xlor yuqori darajada zaxarli
moddalar guruhiga kiradi. Ish joylaridagi havoda ruxsat etilgan miqdori, REM = 1
mg/m
3
ni tashkil etadi. Xlor, eritma xolida qurilishda qish mavsumlarida
ishlatiladi. Xlor bugʻlari ta’siridan nafas olish yoʻllari va yurak faoliyati buzilishi
oqibatida fojiali oʻlim sodir boʻlishi mumkin. Xlordan zaxarlangan oʻpkada shish
paydo boʻlishi, pnevmoniya, yuzida esa xlor dogʻlari paydo boʻlishi va yaraga
aylanishi mumkin.
7. Vodorodli oltingugurt – H
2
S rangsiz, ammo aynigan tuxum xidiga
oʻxshash badboʻy hidli gaz. Havodan ogʻirroq boʻlgani uchun yer sathidan past
boʻlgan handak va quduqlarda yigʻilib qolish ehtimoli bor. Bu gaz yuqori darajada
126
zaxarli moddadar guruhiga kiradi, uning ish joylarida REM -10 mg/m
3
dan
oshmaydi. Undan eng avval oʻpka a’zolari va markaziy nerv tizimi zaxarlanadi.
Agar uning ta’sir miqdori 1000mg/m
3
ga yetsa shu zaxotiyoq zaxarlanish
boshlanib odamning xushi yoʻqola boshlaydi. Nafas olish markazi falaj boʻlishi
oqibatida bir necha daqiqa ichida oʻlim sodir boʻlishi mumkin.
8. Oltingugurt ikki oksidi – SO
2
- rangsiz, achchiq va boʻgʻuvchan xidli gaz.
Havodan 2,3 baravar ogʻir. Bugʻ qozonlari va pechlarda koʻmir, gaz va boshqa
yonilgʻi moddalarni yoqqanda hosil boʻladi. Ish joylarida REM 10 mg/m
3
ga teng.
Bu gaz qonga singib sulfat kislotasini hosil qiladi, bu salomatlik uchun juda
xavflidir. Agar SO
2
havo tarkibida oshib ketsa nafas yoʻllari jarohatlanishi, oʻpka
shishi paydo boʻlishi va xushdan ketish xali yuzaga kelishi mumkin. Bu xolda tez
va oʻz vaqtida yordam koʻrsatilmasa fojia sodir boʻlishi muqarrardir.
9. Karbon oksidi - SO , xidsiz va rangsiz gazsimon modda boʻlib, gʻisht
zavodlari, temir beton zavodlarida bugʻlab quritish xonalarida hosil boʻladi. Ish
joylarida REMi=20 mg/m
3
ni tashkil qiladi. Yengil zaxarlanganda bosh ogʻrishi,
koʻngil aynishi seziladi. Agar SO-ni havodaga miqdori bir necha ming mg/m
2
dan
oshib ketsa ogʻir oqibatlarga, ya’niy xushdan ketish va xatto oʻlim bilan
yakunlanish xavfi tugʻiladi. Zaxarli gaz mavjud boʻlgan ish joylarida yurak, oʻpka
va markaziy nerv tizimi bilan bogʻliq xastaligi boʻlgan shaxslarni ishlashi man
etilishi lozim.
10.Toluol – S7.H8 - yonuvchan, rangsiz suyuqlik boʻlib undan benzol xidi
keladi, qaynash harorati 110,6 0S. Boʻyoqlar va portlatgich moddalar tayyorlashda
va rezina sanoatida ishlatiladi. Ta’sir kuchi ham besnzolnikiga oʻxshash. Ruxsat
etilgan miqdori 50 mg/m
3
ni tashkil etadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |