+ 822)
a
7
taqribiy formulaga ega bo’lamiz.
Javob: Г = т ^ ( з , , + 4dtd2 + 8d22) « ° ' 05J ^ (Щ + 4d,d2 + 8d22)
Masala. Massasi m, issiqlik sig’imi с o ’zgarmas bo’lgan jism boshlang’ich
momentda Го temperaturaga ega bo’lsin. Havo temperaturasi o ’zgarmas va r ( 7 > r )
ga teng. Jismning cheksiz kichik dt vaqt ichida bergan issiqligi jism va havo
temperaturalari orasidagi farqqa, shuningdek vaqtga proporsional ekanligini e'tiborga
olgan holdajismning sovish qonunini toping.
Yechish. Sovish davomida jism temperaturasi 7’0 dan т gacha
pasayadi.
Vaqtning t momentida jism temperaturasi T ga teng bo’lsin. Cheksiz kichik dt
vaqt oralig’ida jism bergan issiqlik miqdori masala shartiga ko’ra
dQ=-k( T- f)dt
ga teng, bu yerda k=const - proporsionallik koeffitsienti.
Ikkinchi tomondan, jism T temperaturadan т temperaturagacha
soviganda
beradigan issiqlik miqdori Q=mc(T-r) ga teng. Demak, Q^mcdT.
dQ uchun topilgan har ikkala ifodani taqqoslab, m cd’Y -- k(T -f)dt
differensial
tenglamani hosil qilamiz. O ’zgaruvchilami ajratish
natijasida quyidagiga ega
bo’lamiz:
d T
к .
------ = -------d t.
7 —
t
me
Bu tenglamani integrallab, quyidagini topamiz:
к
^ 1
ln|7 - r | = ------f + ln C ,y o k i T-x=Ce ш .
me
Boshlang’ich shart (t=0 da T=T0) С ni topishga imkon beradi: ^ =
~ z
Shuning uchun jismning sovish qonuni quyidagi ko’rinishda yoziladi:
kt
T = r + ( 7 j - r ) e mc.
ч
Javob: /' = г + (7„ - т)е ш .
Masala. Egri chiziqning istalgan nuqtasidan koordinata o ’qlariga parallel
to ’g’ri chiziqlar o’tkazishdan hosil bo’lgan to’g ’ri to’rtburchak shu egri chiziq bilan
ikki qismga bo’linadi. Bu bo’laklardan Ox o’qqa
yopishganining yuzi
ikkinchisinikidan ikki marta katta. Agar egri chiziq M 1; 1) nuqtadan o ’tishi m a‘lum
bo’lsa, uni toping.
Yechish. Egri chiziqning M{x,y)
nuqtasi
orqali
Oy o ’qqa parallel MA
to ’g ’ri chiziq va Ox o ’qqa parallel MB to ’g ’ri chiziq o ’tkazamiz (3-rasm)
Masala shartiga ko’ra SaltU = 2S CBM . M a‘lumki,
x
x
s ocma
= j ydx, S rHU = S OBMA - S orMA = x y - \ y d x
n
Noma‘lum funks iy a uchun j
yd x = 2]
x y - 1 y d x | yoki 3
jy d x - 2 xy
munosabatlami hosii qilamiz.
3-rasm
Oxirgi munosobatlaming ikkala tomonini x bo’yicha differensiallash natijasida
2
x y ' =y differensial tenglamani hosil qilamiz. Bu o ’zgaruvchilari ajraladigan
tenglamaning yechimi / ~Cx ekanligini topish qiyin emas.
Boshlang’ich
shartdan
foydalanib,
C=1 ni topamiz. Shunday
izlanayotgan egri chiziq y 2=x paraboladan iborat ekan.
Javob: y 2=x.
Quyidagi differensial tenglamalami yeching (1.1-1.20):
1.2 . ( \ + y 2}dx = xydy.
qilib,
1. 1. {\ + y 2}dx + (\ + x 2}dy = Q.
1.3.
х ф + y 1 + y y '-JI
+ x 2 = 0.
1.5.2 x j l - ^ 2 = y '( l + x 2).
1.7.(x + 2 ) ( y 2 + l)( y 2 - x 2y 2)d y = 0.
1.9. sec2xsec>'o!* = -ctg*sinyiiv .
1. 11, ( y + xy)dx + (x - xy)dy .
1.13. sinjccosyatr = cosjrsin^rfy.
1.15. x odx + \Jl + x 2dy = 0 .
1.17. У + ytgx = 0 .
1.19. (xy2 + y 2)dx + ( x 2 - x 2y)dy = 0 .
Quyidagi Koshi masalalarini yeching (1.21-1.22):
1.21. y 2 + x 2y ' = 0, v ( - l ) = l
1.22. 2(\ + e‘)yy' + e“ = 0,_v(0 ) = 0
1.23. (1 + х 2) у гс Ь с-(у2- 1 ) х ус1х = 0, y{\) = - \ A .2 A .2 y '4 x = y , ^ |r=4 =1 >' = «Л "2
1.4. (x + \ f d y - ( y - 2 ' ) 2d x .
. J~ 2x
1
.
6
.
y y = ------- .
У
1.8. у 2 sin xdx + cos2 x In y d y = 0 .
1. 10. x + xy + y y '(i+ x ) = 0
1. 12. y y '+ x = 1
1.14. l + (l + / ) e J = 0
1.16. y '(x 2- 4 ) = 2xy
1.18. y'-Ja2 + x 2 =
1.20. (xy2 + y 2)dx + ( x - xy)d y = 0
1.25.
у = (2
у +
])cigx; у\х_, =
\ .
1.26. / = 2у[у\пх; y\x=t = 1
4
2
1.27. ( 1 + /) < & = луг/у; y |i 2 = 1 .
1 . 2 8 . / s i n x - . y c o s x = 0 , y ^ Y j = l.
1.29. Balandligi H =l,5m , asosining diametri D = lm bo’lgan silindrik idish suv bilan
to ’ldirilgan. Suv idish
tubidagi diametri d=5sm bo’lgan teshik orqali oqizib
)
yuborilganda idish qancha vaqtda bo’shashini aniqlang.
1.30. O ’q vo=200m/s tezlik bilan harakatlanib
h= \0 sm qalinlikdagi devorni teshib,
(
undan
V!=80
m/s tezlik bilan uchib chiqadi. Devorning
qarshilik kuchi o ’qning
'
harakat tezligi kvadratiga proporsional. O’qning devor ichida harakatlanish T vaqtini
toping.
1.31. A (0;-2) nuqtadan o ’tuvchi va ixtiyoriy nuqtasida o ’tkazilgan
urinmaning
1
burchak koeffitsienti urinish nuqtasi ordinatasining uchlanganiga teng bo’lgan chiziqni
toping.
1.32. Egri chiziqning istalgan nuqtasidagi urinmasining koordinatalar o ’qlari
orasidagi kesmasi urinish nuqtasida teng ikkiga bo’linadi. Shu egri chiziqni toping.
1.33. Jismning havoda sovish tezligi jism temperaturasi va havo temperaturasi
ayirmasiga proportsionai. Agar havo temperaturasi 20°C bo’lganda jism 20 minutda
100°C dan 60 С gacha sovisa, uning temperaturasi necha minutda 30°C gacha
pasayadi?
2-§. Bir Jiasti differensial tengtamalar.
J
K
_■ j
Agar / parametrning ixtiyoriy noldan farqli qiymatida f{ tx ,t y ) = t " f( x ,y )
ayniyat bajarilsa, j[x,y) funksiya n-tartibli bir Jinsli funksiya deyiladi.
Masalan, / {x,y) = x* + 3x2y funksiya uchun
f( tx ,ty ) = ( t x f + 3(tx)2ty = t yx 3 + 3t3x 2y = t 3(x :>
+ 3x2y ) = t3f { x , y ) .
Demak, bu funksiya 3- tartibli bir jinsli bo’ladi.
Agar A x,y) - nol - tartibli bir jinsli funksiya bo’lsa, u holda
У = fix,у
)
(
1
)
differensial tenglama bir jinsli deyiladi.
Ravshanki, bir xil tartibli bir jinsli P(x,y) va Q(x,y) funksiyalar qatnashgan
P(x,y)dx +
Q{x,y)dy=0
(2)
tenglama bevosita bir jinsli differensial tenglamaga olib kelinadi va shunung uchun u
ham bir jinsli tenglama deb yuritiladi.
(I) tenglamani, shuningdek, (2) tenglamani o ’zgaruvchilari
ajraladigan
tenglamaga keltirish mumkin.
J{x,y) - nol - tartibli bir jinsli funksiya bo’lgani uchun quyidagi ayniyatga ega
bo’lamiz:
f( tx ,ty ) = f ( x , y ) .
/ parametmi ixtiyoriy tanlab olishimiz mumkinligidan foydalanib, bu ayniyatda
t = —
x
almashtirishni amalga oshirsak,
f ( x , y ) = f { \ £
ayniyatni hosil qilamiz.
у =
их formula orqali yangi izlanayotgan
и funksiyani kiritib
У = «’(«)
(3)
ko’rinishdagi tenglamaga ega bo’lamiz, bu yerda
у ^ их bo’lgani uchun,
У
=
u ' x
+ и .
bo’ladi. Buni (3) qo’yamiz:
u ' x + u = i p ( u )
Natijada и fiinksiyaga nisbatan
u<_ ч А и )-и
x
ko’rinishdagi o’zgaruvchilari ajraladigan tenglamani hosil qilamiz.
Bu tenglamani integrallash quyidagicha amalga oshiriladi.
d u
d x
r
d u
r d x
„
----------------= — ;
---------------- = — + C ;
< p ( u ) - u
x
* < p { u ) - u
J X
Bundan keyin hosil bo’lgan umumiy integralda yordamchi и funksiya o ’miga
— ifodani qo’yamiz.
x
Ushbu
dy _ J ax + by + c
dx
^ a,x + bty + c,
ko’rinishdagi tenglama bir jinsli yoki o’zgaruvchilari ajraladigan
tenglamaga
keltiriladi.
a
b
Agar
" ,
Ai
# 0 bo’lsa x - u + a , y = v + f) almashtirish amalga oshiriladi,
(ax + by + c = 0
bu yerda a va p sonlar J
tenglamalar sistemasini qanoatlantiradi.
[ajjr + bsy + c1 = 0
Natijada bir jinsli tenglamani hosil qilamiz.
a
b
Agar
L = 0 bo’lsa, berilgan tenglama
a ,
b ,
dy =
^ k j a ^ + b ^ + c ^
dx
a, x +
bxy + c,
ko’rinishda bo’ladi, bunda
к = — = — . Bundan keyin
"i
A
axx + b^y = t yoki
ax + by = t
almashtirish berilgan tenglamani o ’zgaruvchilari ajraladigan tenglarnaga keltiradi.
Masala. Quyidagi tenglamaming umumiy yechimini toping:
a) (_y2 -
2xy)dx + x 1 dy = 0 ;
b) xy'= -Jx2 -
у 2 +
у ;
c) (
x - 2 y + 3)dy + (2x + y - l ) d x = 0 ;
d)
2(x +
y)dy + (Зл +
Зу -
\)dx = 0
Yechish. a) (y1 -2xy)dx +xldy = 0 tengiama tarkibidagi
P = y 2 - 2xy, Q = x 2
funksiyalar ikkalasi ham ikkinchi tartibli bir jinsii funksiyalar bo’lgani uchun bu
tengiama bir jinsii tengiama bo’iadi.
Shuning uchun y=xu almashtirishni qo’llaymiz. U holda dy- xdu t udx va
tengiama
x 2{u2 -2 u )d x + x 2(xdu + udx) = 0 yoki (u1 - u)dx + xdu = 0 ko’rinishda
b o ’ladi.
O’zgaruvchilami
ajratamiz: — =
va hosil qilingan tenglamani
x
n(l - u)
integrallaymiz:
O ’ngtomondagi integralni topamiz:
< - - Ь г Ч
<4>
JC
w(l -
u)
1 —
\ =
( - + —
Ии =
+ j —
= lnlul - Inll - u\ + lnlCl = In
м(1- и ) \ a
l - u j
и
l - u
11
1
1
11
Topilgan ifodani (4)ga q o ’ysak,
Си
Си
1 ~ u
In JC = In
1 - u
, yani x =
yoki u = -- - ga ega bo’lamiz.
I - и
С + д:
v
Jf2
.
.
.
So’ngi ifodadagi и o ’miga — ni qo’yib, у = ------- umumiy yechimni topamiz.
x
C + x
„2
Javob: у ■
C + x
b) Berilgan tenglamani / = ^ j l
+ — ko’rinishda yozsak uni bir jinsii
differensial tengiama ekanligiga ishonch hosil qilamiz.
y - x u almashtirishni qo’llaymiz. U holda y '= u + x u '. Bu ifodalami berilgan
du
/----- г
du
dx
tenglarnaga qo’ysak x — = V l-w bo’ladi. O ’zgaruvchilami ajratib, - = = = — ni
dx
V l- u 2
x
hosil qilamiz, bu yerdan arcsin u~\n\Cx\.
Bundan
u ^y/x bo’lgani uchun, arcsin— = lnCbd umumiy integralni topamiz.
x
Natijada _y = A-sin(lnC|jr|) umumiy yechim topiladi.
c) Berilgan tenglamani
dy _ - 2 x - y + \
dx
x - 2 y + 3
ko’rinishda yozib olamiz.
- 2
- 1
^
= 4 +1 = 5 * 0 bo’lgani uchu'i x = u + a , y = v + p almashtirishlami amalga
. . . .
,
„
Г—
2jc
- v +1 =
0
oshiramiz, bu yerda a va p parametrlar •!
tenglamalar sistemasini
[jr - 2 y + 3 = 0
qanoatlantiradi.
Bu sistemani yechamiz:
a = - 1 /5
p
= 7 /5
Endilikda x = u - U 5 \ y - v + 7 /5 lami (5) ga q o ’yamiz
( u - 1 / 5 - 2 v - 1 4 / 5 + 3)dv + (2u - 2 / 5 + V + 7 / 5 - \) d u = 0;
(m — 2v)dv + (2u + v)du = 0 ;
i/v _ 2u + v
du
2v — и '
dv
2 + v lu
- 2 x - ^ + 1= 0
f y = l - 2 x
x - 2 y + 3 = 0
1 д г-2 + 4л; + 3 = 0
du
2 v ! u - \
у
Hosil bo’lgan bir jinsli tenglamani yechish uchun — = / belgilash kiritamiz. U
и
holda: v = ut; v' = t'u + t.
Natijada o’zgaruvchilari ajralgan
2 + t
t'u + t = -
2 / - 1
tenglamani hosil qilamiz.
Uni integrallaymiz:
dt
2 + t
2 + 1 - 2 t2 + 1
2(1 + t - t 2)
— u = --------- / = ------------------ = - i -----------
du
2/ - 1
2t - 1
I t - 1
du _
1
1- 2/
rdu
1 r ( \- 2 t) d t
dt-
p U —L f i
J
7 J 1
u
2 1 + / —/
и
2 1 + / —/
- i l n j l + / - / 2| = ln|n| + lnC,
In jl + / - / 21 = - 2 In |C,«|
In l + / - n = ln
l + f - f 2= ^ f .
и
t - — , м = л + 1/5; v = >>- 7 / 5 bo’lgani uchun
и
t
V
y - 7 /5
5 j - 7
u
л + 1/5
5л+1
to’ladi. Endi .y va x larga qaytamiz:
l + t - t
%
o l + 5^
7 - f 5' - 7
и
25 С,
5 л + 1
^ 5 л + 1 ,/
(5л + 1)2
» (5л + 1)2 + (5_y - 7X5x + 1) - (5y - 7)2 = 25C2 «
» 25л2 + 1 Ox + 1 + 25лу + S y - 35* - 7 - 2 5 / + 7Oy - 49 = 25C2
» 25л2 - 25x + 25xy + 75
у
- 25
у г
= 25C2 + 4 9 -1 + 7 0
x 1 - x + x y + Ъу - у г -
= C 2 +
^ = C
2
25
Bundan berilgan tenglamaning
x 2 - x +
xy +
Зу -
у 1 =
С umumiy integralini
tosil qilamiz.
Javob: x 1 - x + xy + З у - у 1 = С .
d) Berilgan tenglamani
dy _
3x + 3 y - I
dx
:o’rinishda yozib olamiz.
-3 -3
2
2
J holda
2л
+ 2 y
= - 6 + 6 = 0 bo’lgani uchun Зл + Зу = t almashtirishni amalga oshiramiz.
3 ( / - l ) .
" i ' - j ;
2
/
,
,
dt = dx\
3
2 1
2t(t' - 3) = -9 / + 9; 2»' = 6/ — 9/ + 9; 2tt’ = -3 / + 9
) ’zgaruvchilami ajratamiz:
3< + 9
)xirgi tenglamani integrallaymiz:
f - 3
3
-d t-
- - d x .
2
3
/ + 3 In |/ — 3j = ——л + С,
Endi
у va
x larga qaytamiz:
2л + 2 y + 2 In |3(л + у - 1)| = - л + С2 О
<=> Зл + 2у + 21пЗ + 21п|л + з '- 1 | = С2<=>
Зл + 2у + 21п|л + у - 1| = С .
Javob: З л + 2 ^ + 2 1 п |л + ^ - 1 | = С .
Masala. Ko’zguning shunday shaklini
topingki, unga berilgan
nuqtad
tushgan hamma nurlar ko’zgudan qaytganda berilgan yo’nalishga parallel bo’lsin.
Yechish. Koordinata boshini berilgan nuqtaga deb olamiz va abssissalar o ’q
berilgan yo’nalishga parallel ravishda yo’naltiramiz.
Nur ko’zguning N(x,y) nuqtasiga tushsin. Agar Ox o ’q bilan egri chiziqni
N(x,y) nuqtasiga o ’tkazilgan A N urinma orasidagi burchakni a orqali belgilasak,
holda
masala
shartiga
ko’ra: Z.KNT = a .
Ikkinchi tomondan numing tushi
burchagi (/ONFt) uning qaytish burchagi(z7W&') ga teng bo’lganidan
s
burchaklarni
ga to’ldiruvchi burchaklar
sifatidaZCW/f = ZKNT
va bund
ZONA = a . Shunday qilib, О AM uchburchak teng yonli va AO=OM (4-rasm).
4-rasm
Bunda:
N P
i
i
i------ г
lg a = y ' = -----= ----- ,
AO = A P - OP = -----
x, ON =
J x ! +
y - .
АР
AP
Y'
Natijada ushbu differensial tenglamani hosil qilamiz (bu y e r d a - erkli o ’zgaruvchi
У
Г~2----
2
I- t X + Л/*' + У2
~ - х = ^ х 2+ у2 yoki
X' = -----
------------.
У'
У
Bu tengiama birjinsli tengiama bo’ladi.
x--yz almashtirishni bajarsak
yz'= -J\
dz
dy
л/Г
yoki In | z +VT+? j = In >■+In
С , ya’ni
z + J l + z 2 = C y
I + г ‘
У
z ni tenglamaning o’ng tomoniga o’tkazib, so’ngra hosil bo’lgan tenglikni
ikkala tomonini kvadratga ko’tarsak, quyidagiga ega bo’lamiz:
C 2y 2
= 1 +
2Cyz y o k i* g a qaytib,
y 2 =
^ ^ jr
+
~ j ni hosil qilamiz.
Demak, ko’zguning izlanayotgan shakli parabolalar oilasiga mansub.
Javob: y 2 = — ( x + —
C l
2 С
Masala.
Istalgan M (xy)
nuqtasida o’tkazilgan urinmaning ordinatalar
o ’qidan kesgan kesmaning OA/vektoming uzunligiga nisbati o ’zgarmas bo’lgan egri
chiziqni toping.
Yechish. Izlanayotgan egri chiziqda ixtiyoriy M(x,y) nuqta olamiz. (5-rasm).
M nuqta orqali o ’tkazilgan urinmaning tenglamasi:
Y - y = y ' { X - x )
ko’rinishga ega bo’ladi, bu yerda X, Y - nuqtalaming o ’zgaruvchi koordinatalari, y '-
izlanayotgan funksiyaning berilgan nuqtadagi
hosilasi. Urinmaning Oy o ’qidan
ajratgan OB kesmasini topish uchun X=Q deymiz. U holda O B = Y = y-xy'. Shartga
ko’ra
U
OB
O M
holda
=
a , bu yerda
a=const.
y ' ^
- a J S V y 1
ko’rinishdagi bir jinsli tenglamaga ega bo’lamiz.
y=xu
almashtirishni
bajarsak,
du
dx
v r
tenglamani hosil qilamiz. Uni
+ u ‘
x
integrallaymiz: и + 4 \ + u 2 = Cx ° .
Bu
yerda и ni tenglikning o’ng tomoniga
o ’tkazib, so’ngra hosil bo’lgan tenglikning
ikkala
qismini kvadratga ko’tarsak, quyidagiga ega bo’lamiz:
1 = C 2x 2a - 2Cux~°, eski у o’zgaruvchiga qaytsak,
qo’yilgan masalaning yechimini hosil qilamiz:
1
y = - ( C x ' - - — x Ua).
2
С
- x u °).
С
Javob: y — — (Cx' °
2
Quyidagi differensial tenglamalaming umumiy yechimini toping (2.1-2.12).
2.1.
xy' =
у + orcos —.
x
2.3. (4л - 3y)dx + (2 y - 3x)dy = 0.
2.5:S ^ = lgy.
X
X
2.7. (x-2y- 1 )dx+(3jr-6y ^2)dy -0.
2.9. x 2 + y 2 -
2xyy’ = 0
2. 11. ( y 2 — 2xy)dx + x 2dy = 0
2.2 . 2jк2у ' = х 2 + у 2.
2.4.дгу' = X l n y - l n x ) .
2 .6 .x + y - 2 + ( \ - x ) y ' = 0.
2.8. (4x-3y)dx+(2y~3x)dy-■ 0.
-
v
2 .10. у - e 1 + —
x
2.12. (x 2 - 3 y 2)dx + 2xydy = 0
Quyidagi differensial tenglamalaming boshlang’ich shartni qanoatlantiruvchi
yechimlarini toping (2.13-2.17).
2.17.
у 2 + х 2у ' = хуу'; у |1=3 = 4 .
2.18. Ox o’qiga parallel hamma nurlar ko’zgudan qaytib bitta nuqtadan
o’tadi. Shu ko’zguning shaklini toping.
2.19. /4(0,1) nuqtadan o ’tuvchi shunday egri chiziqni
topingki, uning
istalgan M nuqtasining O M radius-vektori, shu nuqtadan o ’tkazilgan urinma va
Oy o ’qi hosil qilgan uchburchak teng yonli bo’lsin.
2.20. Egri chiziqning ixtiyoriy nuqtasidan o ’tkazilgan urinmasining burchak
koeffitsienti urinish nuqtasi radius-vektori burchak koeffitsientining kvadratiga teng.
Agar bu egri chiziq (2,-2) nuqtadan o ’tsa, uning tenglamasini toping.
3-§- ChteiqU differensial tenglamalar va ularga keltlriladlgan tcnglam»Ur.
Noma‘lum funksiya va uning hosilasiga nisbatan chiziqli bo’lgan
ko’rinishdagi tenglama chiziqli differensial tenglama deyiladi. Bu yerda P(x) va
Q(x) biror oraliqda berilgan uzluksiz funksiyalar. Agar Q (x )-0 bo’lsa, (1) tenglama
bir jinsli, aks holda birjinsli bo Imagan chiziqli differensial tenglama deyiladi.
bir jinsli chiziqli differensial-tenglamani yechish bilan shug’ullanamiz.
Ravshanki, bu tenglama o ’zgaruvchilari ajraladigan tenglama bo’ladi. Uni
integral lay miz:
Bir jinsli bo’lmagan chiziqli differensial tenglama asosan 2 ta usul bilan
yechilishi mumkin. Bu usullar mos ravishda Bernulli2 va Lagranj3 usullari deb
yurutiladi.
a) Bernulli usuli.
Bu usulda noma'lum funksiya у = uv ko’rinishda ifodalaniladi, bu yerda и funksiya
j
+ р (*)У = £?(*)
(
1
)
Dastlab
y '+ P ( x ) y = 0
Bundan y = Ce J/>(X,A umumiy yechimga ega bo’lamiz .
— + P(x)u = 0
dx
tenglamani qanoatlantiradi, ya’ni
2 Yakob Bernulli ( 1654-1705) — sveytsariyalik matcmatik
’ Lagranj Jozef Lui ( 1736-1813)- fransiyalik matematik
и = Схе 1
.
(3)
у ' =
и — +
V—
hosilani berilgan (1) tenglamaga qo’yib, quyidagilarga ega b o ’lamiz:
dx
dx
dv
du
\
и — + v— +
P(x)uv =
Q(x)
Bundan (2) va (3) ni inobatga olsak, noma'lum v funksiya uchun
» 7 = 6 W . C,e
^ = Q(x);
C^dv = Q ( x ) e ^ ‘Uxdx
ax
dx
munosabatlarga ega bo’Iamiz.
Integrallab v ni topamiz :
C,v = jQ (x )e lPix'*dx + C2;
v =
j Q W e ^ ^ d x + С j
Natijada y = u v - Сл е f />(Х)Л .
jQ (x)e^n *)tbdx + С j , yani
y = e
g W e J....... f c + c
b) Lagranj usuli.
Dastlab bir jinsli
y ' + P (x)y = 0
tenglamaning
y = Ce
yechimi topiladi.
Bundan key in С parametmi x o ’zgaruvchining funksiyasi deb o ’linadi va ())
tenglamaning yechimi
y = C ( x ) e i" M*
(4)
ko’rinishda qidiriladi.
Ravshanki,
, = * =
+ С ( х ) е 1 РМ* ■ ( - P ( x ) ) .
( 1) ga qo’yamiz:
dC (x) -fn*)d
-------- e
dx
nisbatan tenglamaga kelamiz:
~1Пх)л-С (х )Р (х )е '1/’(‘|Л
+ P (x )C (x)e ^
Q(x) va natijada C(x) ga
dx
dx
Bundan dC(x) = Q(x)e^PU>d'dx va С(лг)=
+ С ni topamiz.
C(x) ni (4) ga qo’yib
y = e ^ U)dx{ \Q { x ) J '‘u 'd'd x + C
umumiy yechimga ega bo’lamiz. Kutilganidek, ikkala usul ham bir xil natijaga olib
keldi.
Endi biz chiziqli tenglamaga olib kelinadigan muhim tenglamani o ’rganamiz.
№*0 va №*1 bolsin
y + P ( x ) y = Q { x ) - y \ n * 0,1
(5)
qo’rinishdagi tenglama
Bernulli tenglamasi deb yuritiladi.
z — —-7Г
almashtirish yordamida Bemulli tenglamasi chiziqli tenglamaga
y"
keltirishini ko’rsatamiz.
Buning uchun (5) tenglamaning ikkala tarafini У ga bo’lamiz:
У
У
Г,
,
,
( л - 1 )у"~2
,
( n - l ) y '
. . .
...
. ,
. . •
Bundan
2
=
— ~ г-----
у = - - ----- ш mobatga olib,
z ga nisbatan chiziqli
tenglamaga ega bo’lamiz:
— — + Pz = Q , z - ( n - \ ) P z = - ( n - \ ) Q
n - 1
Misol. Quyidagi tenglamalaming umumiy yechimini toping.
a)
y '+ 2 x y = 2 x e - xl;
c) xy'+y = y 2 lnjc;
b)
x y '- 2 y = x 'c o s x ;
d ) (2x - y 2 )y' = 2y.
Yechish. a) y'+2xy = 2xe~x tenglama chiziqli differensial tenglama.
Bemulli usulidan foydalanamiz. y=uv deylik. U holda y'=vU+uV bo’ladi va
bulami berilgan tenglamaga qo’ysak, u quyidagi
v u ’+ u (v + 2 x v ) = 2 x e ~ x* ko’rinishga keladi.
ctv
v’+2xv=0 bo’lishini talab qilamiz. O ’zgaruvchilami ajratib, — = ~ 2 x d x ni
v
hosil qilamiz, bu yerdan In |v| = - x 2 + In |C |,
v = C e J
.
C = 1 deb v = e x .
xususiy
yechim
bilan
cheklanish
mumkin. v ning ifodasini almashtirilgan
v u ' = 2 e *2 tenglamaga qo ’yamiz:
e * \ ' = 2 x e x\
du = 2xdx Bu yerdan: u = x 2 + C ma‘lumki, y=uv, u holda
umumiy yechim у = e *2( x 2 + C) ko’rinishda hosil bo’ladi.
Javob: y - e ~ x\ x 2 + C )
b) x y ' - 2 y = x 3 cos x tenglama
,
2 у
2
у -----— =
x co s
x
X
chiziqli differensial tenglarnaga olib kelinadi
(
х ф
О).
Bu tenglamani Lagranj usuli yordamida yechamiz:
Dastlab bir jinsli
у
'- 1 У - = о
X
tenglamaning yechimini topamiz.
dy
2 у
dy
2 d x
2
— = —— о — = ------ о у = C x .
dx
x
у
x
Bundan keyin С parametr x o ’zgaruvchining funksiyasi deb o ’linadi va (1)
tenglamaning yechimi
У
= С (х )х 2
ko’rinishda izlanadi.
Ravshan ki,
dC (x) _2
dx
x + 2дгС(дс).
, 2 у
2
,
.
у -----— =
x cos
x ga qo yamiz:
x
у - — = — 'fo-
x 1 +
2xC(x) -
= x 1 cosx va natijada C(x) ga
x
dx
x
nisbatan tenglarnaga kelamiz:
dC(x)
---- )—L = co sx
dx
Bundan C (x) = sinx + С ni topamiz.
C(x) ni
у =
C (x )x 2 ga qo’yib
y = (sinjr +
C) x 1
umumiy yechimga ega bo’lamiz.
Javob: y = jr2(sinjc + C)
c)
xy'+ y = y 1 In
x tengiama Bemulli tenglamasidir. Uning ikkala qismini
y 2 g a b o ’lib, — = z deb olamiz, u holda
У
I
,
1
,
, I
I
I .
у = - , / = - - у r
'
,
— In
x
Bundan
x z ’- z = - \ n x
ko’rinishdagi chiziqli tengiama
hosil
bo’ladi.
Lining umumiy yechimi:
z = In
x + 1 +
Cx bo’ladi.
z ni
—
bilan almashtirib, berilgan tenglamaning у = --------- *,— —
у
In x + 1 + Cx
umumiy yechimini hosil qilamiz.
Javob: у = -------- ?---------.
In x + 1 + Cx
d) Dastlab berilgan
( 2 x - y 2) — =
2y tenglamani
2 yx '-2 x = ~ y 2 ko’rinishda
dx
yozib olamiz. Bu tengiama x-x (y ) funksiyaga nisbatan chiziqli tenglamadir. Shu
sababli x=uv almashtirish bajaramiz. U holda x ’=u'v+uv'.
Olingan natijalami
so’ngi tenglarnaga qo’ysak,
2yvu'+ 2u(yv'-v)= -y2, y v '- v = 0 ,— = — ,lnv = ln y , v= y, 2 y v u '~ -y l
v
у
u ' = —
u = — —+ C, x = - —y 2 + C y hosil bo’ladi.
2
2 у
2
Javob: x = — y 1 + Cy
2
Masala.
Egri chiziqning istalgan M(x,y)
nuqtasi uchun OM kesma, shu
nuqtadan o ’tkazilgan MP urinma va Ox o’q hosil qilgan
uchburchakning yuzi
4 ga teng. Egri chiziq /1(1,2) nuqtadan o’tadi. Uning tenglamasini toping. (6-
rasm)
Yechish. Uchburchakning yuzi
S = ^ O P -M C formula buyicha topiladi, bu
yerda MC=y son M nuqtaning ordinatasi. OP ni topishda uning MP urinmaning
Ox o ’q bilan kesishish nuqtasining abssissasi ekanligidan
foydalanamiz, MP
urinmaning tenglamasi ushbu ko’rinishda bo’ladi:
Y - y = y ' (X - x ).
Butenglam ada У 0 desak, X = x ~ — , O P - x - — ni hosil qilamiz.
У
у'
1
у
dy
Masalaning shartiga asosan 4 = —(jc — —^)y yoki
1
dy
differensial tengiama hosil bo’ladi.
Bu у argumentning noma‘lum
x
funksiyasiga
nisbatan
chiziqli
differensial
tengiama.
x=uv
almashtirish
bajargandan
so’ng
4
umumiy integral x = y ( —j + C ) ni
У
hosil qilamiz.
x= 1 da v=2 demak, С = — — .
2
Natijada
egri
chiziqning
izlanayotgan tenglamasini ushbu ko’rinishda
4
L
У
2 ■
4 Z
У
2 '
6-rasm
hosil qilamiz: x = ■
Javob: дг =
M asala.
m massali nuqta vaqtga proporsional bo’lgan kuch ta’sirida
to’g’ri chiziqli harakat qilmoqda. Boshlangich t- 0 vaqt momentida v=0 bo’lsin.
Havo qarshiligi tezlikka proporsional bo’lgan holda tezlikni
I
ning funksiyasi
sifatida aniqlang.
Yechish. t
momentda nuqtaga ikkita kuch, yani vaqtga proporsional bo’lgan
= k tt
kuch va F2 = —kv havoning qarshilik kuchi ta’sir etadi;
ulaming
umumiy ta’sir etuvchisi quyidagicha:
F =
Ft + Ft = kxt - kv
d v
Ikkinchi tomondan, Nyutonning ikkinchi qonuniga binoan F - m — .
F
dt
uchun topilgan
ikkala ifodani taqqoslab, — + —v _ !b-,
tenglamani hosil
dt
m
m
qilamiz.
Bu tenglama v ga nisbatan chiziqli differensial tenglamadir. Uni yechishda
Bemulli usulini qo’llab,
v = и ( t ) w ( t )
almashtirish kiritamiz, u holda
A
k
k
к
v '=
u ' w +
uw ' ,
u ’ w +
UW
' + ----
U W
= - * - / , u'm> + u (w ’+ — w) = — t .
m
m
m
m
,
к
. d w
к ,
,
к
ч----- w = 0 , ------ = ------- d t у In w = -------
1
,
m
w
m
m
к <
k
k
- i
w = e m , e m u ' = — t , u ' = —/”
m
m
u = — ( / - — )eK +C, v = — { ! - — ) + C e m
к
к
к
к
к
Umumiy yechimga v|(O = 0 boshlang’ich shartdan foydalanib, С = - ~ m ni
к г
topamiz, u holda izlanayotgan tezlik ushbu ko’rinishda bo’ladi:
к ,,
m
m
v = - i ( r — - + — e
)
m
к
к
к. ,
m m
Javob: v = — ( / -----+— e )
m
к
к
Quyidagi tenglamalami umumiy yechimlarini toping (3.1-3.16.).
З . \ . у '+ 2 х у = х.
3 .2 .y'~ y e ‘ = 2xe"*.
3.3. y ' x \ n x - у = Зх3 In2
x.
3 . 4 . / =
1
2x — y 2
3.5. У - _yc/gx = sin x
3.6. x 2y 2y + x y 3 = 1
3.7.2 xydy = ( / - x ) d x .
3 .8 .( x 3 + e ' ) y = 3 x > .
3.9.xdx = (------y 2)dy.
3.10. v '- j^ c o s x = y 2 c o s x .
У
3.11.
(а 2 +
х 2)у' + ху = 1 .
3.12. у ' + — у = -
У
2
е х
- у = —
х
х
3.13. ху' + у = - х у 2.
3.14. х у ’ + у = lnjt + 1.
3.15. (2х + \)у' + у = х .
3.16. у + х у = ху*.
Quyidagi
differensial
tenglamalaming
boshlang’ich
shartni
qanoatlantiruvchi xususiy yechimlarini toping (3.17-3.22).
3.17.ДГ + ху' = у , y (\) = 0.
ЗЛ И .у'- yigx = — ^ _ ,.у ( 0) = 0.
C O S X
3.19. v 'c o s * - v s in jr = 2jc, v(0) = 0. ,
,
,„4 .
'
*
3 .2 0 ./+ .y c o sjr = cosjc,py(0) = l.
3.21. Ъу2у ' + y* = jr +1; у U = - l . 3.22.
x 2) y '- ху = х у 2, y\xM= ^
3.23. m
massali
moddiy
nuqta
vaqtning
kubiga
proporsional (k-
proporsionallik koeffitsienti) kuch ta’sirida to’g’ri chiziqli harakat qilmoqda.
Tezlik bilan vaqtning ko’paytmasiga proporsional (ki - proporsionallik koeffitsienti)
bo’lgan havo qarshiligini hisobga olgan holda tezlikning t vaqtga bog’lanishini
toping. Boshlang’ich tezlik v0 ga teng.
3.24. Elektr
yurituvchi
kuchi
£ ( r ) = £ 0 sin w t
ga, qarshiligi
R ga
o’zinduktivlik koeffitsienti L ga teng bo’lgan g ’altakdagi / tok kuchini t vaqtning
funksiyasi kabi toping. (Boshlang’ich tok kuchi /„=0 ga te n g )
3.25. m massali moddiy nuqtaga t vaqtga proporsional bo’lgan kuch ta’sir
etadi (A,-proporsionallik
koeffitsienti). Tezlikka proporsional (k - proporsionallik
koeffitsienti) bo’lgan havo qarshiligini hisobga olgan holda nuqtaning tezligini
toping. (Boshlang’ich t=0 vaqt momentida vo=0)
3.26. ( ~~Л ) nuqtadan o ’tuvchi shunday egri chiziqni topingki, uning istalgan
nuqtasining abssissasi va shu nuqtada o ’tkazilgan urinmaning boshlang’ich ordinatasi
yordamida qurilgan to’g ’ri to ’rtburchakning yuzi
o ’zgarmas bo’lib, a 2 ga teng
bo’lsin.
3.27. A (l,2 ) nuqtadan o ’tadigan egri chiziqning
istalgan urinmasining
boshlang’ich ordinatasi urinish nuqtasining abssissasiga teng. Uning tenglamasini
toping.
4-§. To’liq differensialli tenglamalar. Integraltovchi ko’paytuvchi.
Agar
P(x,y)dx i
Q(x,y)dy- 0
(1)
tenglamaning chap tomonini birorta
U(x,y) funksiyaning to ’liq differensiali, ya’ni
P(x,y)dx+Q(x,y)dy-dU(x,y)
(2)
bo’lsa, ( 1) tenglama
to'liq differensialli tenglama deyiladi.
Bu holda uni
dU(x,y) 0 ko’rinishda yozish mumkin va bu yerdan
U(x,y)=C
umumiy integralga ega bo’lamiz
Bu yerda P(x,y) va Q(x\y) funksiyalar D sohada aniqlangan va uzluksiz bo’lib,
uzluksiz
Pfk хгУ\ xususiy hosilalarga ega bulishi talab qilinadi.
dy
dx
U holda ushbu /‘(x,y)dx i Q{x,y)dy differensial ifoda birorta U(x,y) funksiyaning
to’liq differensiali bo’lishi uchun I) sohaning barcha nuqtalarida
SP = dQ
dy
dx
tenglikning bajarilishi zarur va yetarlidir.
(3)
...
dU ,
e u
dU = ----
dx + -----
dy
dx
dy
ifodani (2) bilan solishtirsak
^ - = P (x,y)
(4)
dx
^ ~ = Q (x,y)
dy
tengliklarga ega bo’lamiz.
Endi V funksiyani topish uchun у ni fiksirlab (4) ni integrallaymiz:
U = jP ( x ,y ) d x + C (y).
C(y) ni topish uchun bu tenglikni у bo’yicha differensiallaymiz:
^ ~ = Q (x,y) = -^-
y)dx + C'(y).
dy
dy J
Bu yerdan C \ y ) = Q ( x ,y ) ~ — fP(x,y)dx.
dy 3
Demak, C (y) = ] ^ Q (x ,y )- -^ - j p ( x , y ) d x + С
va
U = $P(x,y)dx+ ^ Q ( x , y ) ~ j- ^ -P (x ,y )d x jd y + C.
Demak, berilgan tenglamaning umumiy integral) quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
fP ( x ,y ) d x + ^ Q ( x ,y ) - - ^ ~ jP (x ,y )d x dy = C. (5)
Aslini oiganda konkret misollami yechishda
tayyor
(5)
formuladan
foydalanmasdan, umumiy holdagi kabi yo’l tutish maqsadga muvofiq.
Izoh. Ayrim hollarda (1) tenglamani hadlarini
guruhlash bilan d L -0
ko’rinishga keltirish mumkin. Buning uchun u
(M tdx
+
N xdy)
+
( M 2dx + N 2dy)
+
...
+
(M ndx
+
N ndy)
=
0
(
6
)
ko’rinishga keltiriladi.
Bunda shunday
l / l(x ,y ),U 2(x,y),...,U lt( x ,y ) funksiyalar topiladiki, ular uchun
M ldx + N-fity = d ii\(x ,y )
M 2dx +
Nydy =
dU 2(x, y )
M J x + Nndy =
dUn(x ,y )
munosabatlar bajariladi.
U holda (6) ning umumiy integrali Ul( x ,y ) + U2(x ,y ) + ... + Ul!(x ,y ) = C
ko’rinishga ega.
Agar
(3) shart bajarilmasa, u holda (1) differensial tenglama to’liq
differensialli bo’lmaydi. Biroq bu tenglamani tegishli
ju(x,y) funksiyaga ko’paytirish
bilan to’liq differensialli tenglamaga keltirish mumkin. Bunday funksiya berilgan
differensial tenglama uchun integrallovchi ko'paytuvchi nomi bilan yuritiladi.
M(x,y) uchun (3) dan
* k 3 j ! k e ) yoki Q & - P ? t L = J w _ ? e \
(7)
ду
дх
dx
dy
y d y
d x )
shatni hosil qilamiz.
Faqat x ga bog’lik bo’lgan ц(*) integrallovchi ko’payruvchi u c h u n — = 0 va
dy
(3) quyidagi ko’rinishni oladi :
d P _ 8 Q
dx
{ d y
d x )
dx
Q
Demak,
№ SB
V{x)
= e
*
(
8
)
Faqat у ga bog’liq bo’lgan /j(y) integrallovchi ko’payruvchi uchun huddi
shunday
JP JQ
f
dv dx ,
M y ) = e
ko’rinishni topamiz.
Misol. To’liq differensialli tenglamalami yeching:
a) - d y - — -dx = 0
;
x
x
b) (3x2
+ 6 xy2)dx + (6x2y + 4 y , )dy = 0\
.
2x ,
у 1 -
Ъхг ,
c) —j d x + ------
dy = 0;
У
У
d ) (sin
у + >>sin
x + —
)dx + {x cos
у - cos* + —
)dy = 0.
*
У
Yechish. a) — ~ ^ r d x = Q tenglamaning chap qismi £/ = — funksiyaning
X X
x
у
to’liq differensiali ekanligini ko’rish oson. Shuning uchun tenglamani
d (—) = 0
x
ko’rinishda qayta yozib olamiz, bu yerdan y=Cx umumiy yechimni topamiz.
b) (3x2 + 6xy1 )dx + (6x2y + 4 y3 ) d y - 0 tenglamani ham hadlarini guruhlash
bilan 3x 2dx + 6xy(ydx + xdy) + 4y 3dy = 0 ko’rinishga keltirish mumkin. So’ngra
3
x 2dx = d (x 3), 6xy(ydx + xdy) = d(3(xy)2), 4 y >dy = dy*
bo’lgani uchun dx3 + d(3{xy)2) + dy4 = 0 ni yoki d ( x 3 + 3(xy)2 + y 4) = 0 ni hosil
qilamiz.
Bu yerdan
x 3 + 3(xy)J
+ y 4 = С umumiy integralni topamiz.
Javob: x 3 + 3(xy)2 + y 4 = C .
c )
~ d x + ?
— 0 tenglamada
P (x ,y ) = ~ , Q (x,y) = - — ~
y
у dy
у
у
дР
6x dQ
6*
, dP
dQ ,
. . .... _
.
2x ,
у 2- i x 1
— = — r , — = — T . Demak, — = — shart bajanldi. Bundan —Tdx+~— j— dy
ду
у
Ox
у
ду
дх
У
У
ifodaning birorta l!{xy) funksiyaning to’liq differensiali ekanligi kelib chiqadi.
r, ..
.
•
, •
d u
2x
dU
y 2- 3 x 2
.
.
.
.
Endi shu U funksiyani,
y a m ---- = —7 , ----- = - — — tenglamalami
дх
у
ду
у
qanoatlantiruvchi funksiyani topamiz.
dU
2x
dx
U (x ,y ) = \ ^ i dx +
(9)
У
У
ko’rinishda ekanligi kelib chiqadi, bu yerda
) - noma‘lum funksiya.
(9) ni у bo’yicha differensiallaymiz
dU
Зх2
„ л
- r ~ = ---- т + <
Р\У)-
dy
у
Ammo
= —— ~ ~ , shuning uchun quyidagini hosil qilamiz:
dy
/
/ - 3 * г
3jc2
„ ч
ч
1
----;— = —г + v\y\
У
У
У
Ravshanki, ohirgi tenglikni
< А У ) = - -
( 1 0 )
У
funksiya qanoatlantiradi.
Natijada, (10) ni (9) ga qo’yib umumiy integralni topamiz:
3 tenglamadan U funksiya
У
У
d) Berilgan tengiama uchun
P (x ,y ) = sin_y + ^sin
x + —,
Q (x ,y ) = x c o s y - cosx + —,
*
У
dP
- d
Q
— = c o s j + sm x, - ^ = cos^ + sinjc.
dy
dx
,
_
.
dP
8 0 ,
, .
,i
Demak, — = —— shart bajarilgan.
dx
ax
Umumiy integralni topishda tayyor (5) formuladan foydalanamiz:
jP ( x ,y )d x =
J(sin
у + >
x + —)dx = * sin у - ycos x +
In
x
\ P( x, y) dx = - ( x s \ n y - у
COS Л - -^r-) = * COS
- COS X
dy J
dy
x
d
^
1
Q {x ,y ) ------\P (x,y)dx \dy= K ^ c o sy -c o sjH ------- (x cos у - cosx))dy =
dy 1
)
J
У
= jrsin у — y c o s x + In у - Arsing + _ycos.x = In y.
Bu yerdan
Arsing - ^ c o s jr + \nxy = C
ko’rinishdagi umumiy integralni topamiz.
Javob: A rsin ^ -^ c o s^ + lnxv = r .
Misol. Quyidagi differensial tenglamalarning integrallovchi k o ’paytuvchilarini
toping va bu tenglamalami integrallang.
a )
( \ - x 2y ) d x + x 2( y - x ) d y = Q;
b) (2x y 2 - y)dx + ( y 2 + x + y)d y = 0;
c) ( x 2 - y)dy + (x 2y 2 + x)dy = 0.
Yechish.
a) Bu holda P (x ,y ) = \ - x 2y ,Q (x ,y ) = x 2( y - x ) ,
d P _ d Q
dI1
2
dQ
2
dy
dx
- x 2 - 2xy + 3x2
2
— = - x ,-= ^ = 2 x y - 3 x , — -------- = ------ -— ------- ■- = — n isb a tx g a bog hq.
dy
dx
Q
x ( y ~ x )
x
Demak, ц = ц {х ) integrallovchi ko’paytuvchi (8) formula bo’yicha topiladi:
- f
2-dx
1
= < r 2," ' = - V .
X
Tenglamaning
ikkala tomonini
-V
ga ko’paytiramiz va quyidagicha
X ~
almashtirishlar bajaramiz:
vdy =
ekanligini e ‘tiborgaolsak d | ^ - - x y t
bo’ladi. Bundan
1
У 1
------ xy + — = C hosil bo’ladi.
x
2
I
V2
Ja v o b :------ w + — - C
x
2
b) Bu holda
P (x,y) = 2xy2 - y , Q (x,y)
=
y 2 + x + y,
дР
л
, &Q , ,dP 5£>w „ 2(2w - l )
2
.
.
,
— = 4 л у - 1 ,—- = 1,(— - ^ - ) / P = \
nisbat
faqat у ga
ду
ox
ду
ox
y(2 xy - 1)
у
d P d Q
_f< fc
1
Demak, fj = ц(у) integrallovchi ko’paytuvchi
jj(y ) = e
F
= —
bo’yicha topiladi.
Tenglamaning ikkala tomonini —r ga ko’paytiramiz:
У
(2л : - — )dx + (\+
— )dy = 0 yoki 2 x d x - ( — d x - ^ - d y ) + (\ + — )dy
У
У
У
У
У
У
Bunda — d x - —- d y = d {—) bo’lgani uchun x 2 - — + y + \n y = C
У
У
У
У
umumiy integralni hosil qilamiz.
c) Yuqoridagi misollarga o’xshash yechamiz:
7)P
P (x ,y ) = x 2- y , Q (x,y) = x 2y 2 + *, — =1,
dy
4>
Do'stlaringiz bilan baham: