Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

9-mavzu. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash 
 Jaloliddin Manguberdi 
Mo‘g‘ul davlatining tashkil topishi. Chingizxon va Xorazmshoh 
munosabatlari
Mo‘g‘ullar haqida juda ko‘plab ma’lumotlar mavjud bo‘lib, ular 
menu (menva) nomi ostida Xitoyning Tan sulolasi (618-908) solnomasida 
ilk bora tilga olinadi. Mo‘g‘ul atamasi haligacha o‘zining ilmiy isbotiga 
ega emas. Ular Oltoy va Janubiy Sibirdagi turkiy qabilalarga yaqin va 
qondosh bo‘lganliklari ehtimoldan xoli emas. Bu xususda olimlar turli 
fikrlarni bildiradilar. Mo‘g‘ul etnogenezi ham murakkab masala bo‘lib, 
har holda elat sifatida ular XIII asrda yuzaga kelgan bo‘lishlari kerak. X-
XI asrlarda esa asli Amur daryosi bo‘ylarida yashagan 16 ta urug‘-
aymoqlarga bo‘lingan tatan (tatar)larning tarkibiy qismi sifatida ularning 
bir urug‘idan alohida, moxe (mo‘g‘ul) qabilasi vujudga kelgan deyiladi. 
Bu qabila tezda kuchayib, 1135-39 yillari Xitoyga qator yurishlarni 
amalga oshirishadi. Hatto Xitoy imperatorlari 1147 yili mo‘g‘ullar bilan 
ittifoq tuzishga ham majbur bo‘lishadi.
XII asr o‘rtalariga kelib Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mo‘g‘uliston 
hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi 
mo‘g‘ullar rahnomasi Yesugay bahodir ta’siriga o‘ta boshlaydilar. Lekin 
unga qarshi turgan tatar, markit qabilalarni bo‘ysundirish osonlik bilan 
kechmaydi. 
Yesugayni 
tatarlar 
ziyofat 
paytida 
xiyonatkorona 
o‘ldirishgandan so‘ng, uning o‘g‘li bo‘lmish Temuchinning ta’siri 
mo‘g‘ullar ichida ko‘tarila boshlaydi. Temuchin (1155-1227) 
(mo‘g‘ulcha, temir ustasi)-kuchli va tadbirkor, ayyor sarkarda bo‘lib, 
parokanda qabilalarni turli yo‘llar bilan o‘z qo‘li ostida mustahkam 
birlashtirgan shaxs edi. 1186 yilda u boshqa bir mo‘g‘ul sarkardasi 
Jamuxa yordamida o‘zining eski raqibi markitlarni bo‘ysundiradi. Ba’zi 
ma’lumotlarga ko‘ra bu g‘alabadan so‘ng mo‘g‘ul no‘yon (harbiy 
boshliqlar)lari va navkarlari uni olqishlab, mo‘g‘ul hukmdori-xon deb 
e’lon qilishgan. XIII asr boshida esa yana bir boshqa kuchli qabila tatarlar 
ustidan ham g‘alaba qozoniladi. Temuchin 1203 yili kerayitlarning xoni 
O‘ngxonni mag‘lub etib, qo‘ng‘irot va naymanlar ustidan o‘z 
hukmronligini o‘rnatdi. 

---

181 
Mo‘g‘ullarni birlashtirish chog‘ida Temuchin kuchli harbiy tuzilmani 
tashkil etdi. Unga ko‘ra mo‘g‘ul qabilalari mingliklarga bo‘lingan bo‘lib, 
u butun bir boshli harbiy okrug vazifasiga to‘g‘ri kelar edi. Okruglar 
tepasiga sadoqatli kishilar qo‘yilar edi. Temuchin juda intizomli, sadoqatli 
va o‘ta jangovar harbiy tuzilmalarni yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Ularni 
boshqarishni esa avvalo, o‘z o‘g‘illari-Jo‘chi, Chig‘atoy, O‘gedey, Tuli, 
xotini Burte-fujen, safdoshlari Subutoy, Jebelarga topshirdi. O‘z 
hokimiyatini to‘liq mustahkamlab olgach Temuchin 1206 yili 
mo‘g‘ullarning umum qurultoyi (qurultoy halq xohishi degan ma’noni 
anglatgan)ni chaqiradi. Qurultoyda u oliy mo‘g‘ul hukmdori-xon deb 
tantanali e’lon qilinib, unga bosh shaman Teb-Tangriy “Chingizxon” 
degan faxriy nom beradi. Chingiz so‘zi tarixchi Rashididdinning 
yozishicha, kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi. 
Qurultoyda odat bo‘yicha Chingizxon o‘z tug‘i-bayrog‘ini ko‘tardi, 
10 ta lavozim joriy etib uni o‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrodagi 
Qoraqurum shahrini markaziy poytaxt deb belgiladi. O‘z qo‘li ostidagi 
mansablarni esa 3 toifaga bo‘lib, ularga aniq vazifalarni bo‘lib berdi. 
Ularga Boorgu, Muxali, Nayaa ma’sul bo‘ldilar. U o‘z qo‘shinlarini ham 
isloh etdi. Butun Mo‘g‘uliston 95 ta harbiy-ma’muriy birlikka bo‘lindi. 
Yangi mo‘g‘ul davlati - Eke Mo‘ng‘ul ulus (buyuk mo‘g‘ul davlati) deb 
atala boshlandi. Qurultoydan avvalroq 1203-yildayoq hali bir tizimga ega 
bo‘lmagan qonunlar to‘plami vujudga kelib, u o‘z ichiga yorliqlar 
(buyruqlar), yasoq (qonunlar), bilik (nasihat)larni olgan edi. “Yasoq“ 
bizgacha to‘liq yetib kelmagan bo‘lib, u turli ko‘rinishlarda, manbalarda 
qayd etiladi. “Yasoq” o‘z ichiga quyidagilarni kiritgan: xalqaro, shaxsiy, 
savdo va sud huquqlari. Chingizxon tayin etgan davlat bosh hakami Shiki-
Xutuxuga “Yasoq”qa qarab ish tutishni qat’iy belgilab bergan edi. 
“Yasoq” qonunlari mo‘g‘ullarning qadimiy urf-odatlari, an’analari, 
mavjud siyosiy tuzum mohiyatidan kelib chiqqan holda keskin va juda 
qattiq ohangda, patriarxal harbiy tuzumni o‘zida aks ettirgan ravishda 
tuzilgan edi. “Yasoq” qonunlarining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan 
bo‘lgan: 
1. Hukmdor (xon) “Yasoq”qa qat’iy rioya etishi xususida qasamyod 
qilishi va unga amal qilish, amal qilmagudek bo‘lsa, xonni umrbod 
qamash mumkin bo‘ladi; 
2. Chingizxon mo‘g‘ullar orasida diniy adovat kelib chiqmasligi uchun 
barchaga to‘la diniy erkinlik beradi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi; 
3. Ayollar naslni davom ettiruvchi bo‘lganliklari uchun ham, urush 
vaqtida ularning gunohlari kechirilishi lozim; 

---

182 
4. Jazolash darajasi sifatida o‘lim jazosini eng ko‘p miqdorda qo‘llash; 
5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat 
qilmaslik. 
Chingizxon shaxsiy gvardiyasi sonini (keshiktan) 9000 kishigacha 
yetkazdi. Ular har 3 kunda navbatchilik qilar, ularning ishini shaxsan xon 
nazorat qilar edi. 1204-yili uyg‘ur alifbosi mo‘g‘ul yozuvi uchun qabul 
qilindi. Shuningdek, mustaqil davlat belgisi bo‘lgan muhr (tamg‘a) hamda 
taqvim qabul qilindi. Chingizxon 1209 yilda tang‘utlarni, 1211-yilda 
uyg‘urlarni, 1215-yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt Chjundu (Pekin) 
bilan birgalikda o‘ziga tobe qilib oldi. Xitoydagi Sin sulolasi tugatilib, 
juda katta o‘lja olindi. Xitoy yurishi vaqtida yuksak harbiy mahorat va 
urushning yangi usullari qo‘llanildi. Madaniy jihatdan ancha qoloq 
mo‘g‘ullar ko‘p jihatdan uyg‘ur va musulmon ahli tajribasidan keng 
foydalanishdi. Sharqiy uyg‘urlarning boshlig‘i Ediqut (Saodatbek) 
Chingizxonning do‘sti va maslahatchisi, sobiq naymanlar xoni 
Tayanxonning muhrdori uyg‘ur Tatatunga esa mo‘g‘ullarni savodga 
o‘rgatar edi. Musulmon savdogarlarini zehni, tadbirkorligiga Chingizxon 
doimo yuqori baho bergan edi. Shu bilan birga ulardan ko‘pincha 
ayg‘oqchilar sifatida ham foydalanar edi.
Xitoyni zabt etgan Chingizxon shu bilan kifoya etib qolmasligi aniq 
edi. Badavlat Movarounnahr savdo ahli, o‘lkamiz behisob boyliklari, 
yuqori madaniyatli ajdodlarimiz yaratgan ajoyib me’moriy binolar, 
qolaversa qadimiy yurtimizning fayz-u tarovati mo‘g‘ullarni anchadan 
beri o‘ziga jalb qilayotganligi ma’lum edi. Musulmon mamlakatlarining 
behisob boyliklari to‘g‘risidagi afsona-rivoyatlarni eshitib, tekin o‘lja va 
boyish istagida bo‘lgan mo‘g‘ul harbiy zodagonlari Chingizxon 
boshchiligida zimdan harbiy yurish qilish istagida turar edilar. Chingizxon 
davlati g‘arbda Qipchoq cho‘llari, qoraxitoylarning ko‘chmanchi G‘arbiy 
Lyao (Si Lyao) va xorazmshoh-anushteginiylar davlati bilan chegaradosh 
edi. Shubhasiz uning g‘arbdagi eng yirik va kuchli qo‘shnisi hamda raqibi 
buyuk Xorazmshoh-anushteginiylar davlati (1097-1231) edi.
Sulton Qutbiddin Muhammad Oloviddin Xorazmshoh (Muhammad 
Xorazmshoh) (1200-1220) davriga kelib mamlakatning hududlari behad 
kengaya boshladi. Sulton o‘z onasi bo‘lmish «Xudovandayi-jahon, dunyo 
va din saxovatpeshvosi Ulug‘ Turkon- - ikki dunyo ayollari malikasi 
(Ismat ad-dunyo va ad-din Ulug‘ Turkon)» unvonini unga pesh qilib olgan 
qipchoq xoni Jonkishining qizi Turkonxotun harbiy ko‘magi hamda 
qo‘llab-quvvatlashi natijasida o‘z hokimiyatini mustahkamlab olishga, 
zafarli yurishlar qilishga muvaffaq bo‘ldi. U 1203-yili G‘ur davlatini, 

---

183 
1204-yili Hirotni, 1207-yili Buxoroni qo‘lga kiritadi. Sulton Otsiz (1127-
1156) davridan boshlab xorazmshohlar qoraxitoylarga o‘lpon to‘lab turar, 
aks holda ko‘chmanchilar mamlakatga bostirib kirib, uni xonavayron 
qilishlari turgan gap edi. Muhammad Xorazmshohning qoraxitoylar bilan 
birinchi janggi 1207 yili muvaffaqiyatsiz yakun topgan edi. Sulton 1209 
yili navbatdagi o‘lpon yig‘ish uchun kelgan qoraxitoylar elchisi Tushi olib 
kelgan yorliqni namoyishkorona yirtib tashlab, uni o‘limga mahkum etadi. 
1210 yili sentabr oyida Sirdaryo bo‘yidagi Ilamish dashtida qoraxitoylar 
bilan bo‘lgan hal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to‘liq mag‘lubiyatga 
uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu o‘ldiriladi. Movaraunnahr 
butkul Xorazmshoh qo‘liga o‘tib, hamma joylarda sadoqatli kishilar 
hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni Usmonxon xorazmshohlar 
vassaliga aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga uylanadi. Xorazmshoh – 
Anushteginiylar davlati Sharqning eng buyuk davlatiga aylanib, o‘z ichiga 
Movarounnahr, Xuroson, Mozandaron, Kirmon, Iroqi Ajam, Ozarbayjon, 
Seiston, G‘azna, Balx, Qandahor o‘lkalarini olgan edi.
Qoraxitoylar 
ustidan qozonilgan g‘alaba musulmonlarning 
«g‘ayridinlar» ustidan «buyuk g‘alabasi» deb ta’riflanib, sulton farmoniga 
ko‘ra musulmon olamining hamma o‘lkalariga bu xususda maxsus 
xitobnomalar tarqatildi. Mazkur g‘alabadan o‘ta ruhlangan Sulton 
Muhammad Xorazmshoh o‘ziga «Iskandari Soniy (ikkinchi Iskandar)» va 
saljuqiylarning buyuk sultoniga taqlid qilib «Sulton Sanjar» unvonlarini 
oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning yerdagi soyasi) 
deb «kamtarona» yozdirishni buyuradi.
1212 yili xorazmlik noib Do‘stobaning zo‘ravonligiga qarshi 
Samarqandda qoraxoniylar xoni Usmonxon boshchiligida isyon 
ko‘tardilar. Isyonni qattiqqo‘llik bilan bostirgan xorazmshoh Muhammad 
Usmonxon va 10000 dan ziyod kishini qatl ettirib, O‘zgangacha bo‘lgan 
hududda yashayotgan barcha qoraxoniylarni qirg‘in-barot qildiradi.
1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g‘ullarning 
Jo‘chi boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu 
yerlarda Chingizxonning buyrug‘iga ko‘ra markit qabilalariga zarba 
berish uchun yurish qilgan edilar. O‘zaro to‘qnashuvdan so‘ng mo‘g‘ullar 
Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida 
hech qanday ko‘rsatma olmaganliklari uchun orqaga chekindilar. 
Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda joylashgan 
davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy yurish qilish niyati 
ham bo‘lganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o‘sha yili 
olinganligini eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa 

---

184 
Chingizxon davlati xususida aniq ma’lumot olib kelish maqsadida 
sayidlar avlodidan bo‘lmish taniqli zot Bahovuddin Roziyni o‘z elchisi 
sifatida xon huzuriga jo‘natadi.
Bahovuddin Roziy boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon 
Pekinda qabul qilib, ularga ijobiy munosabatda bo‘ladi. Xorazm davlati 
elchilariga Chingizxon o‘zaro ikki davlat o‘rtasida tinchlik va do‘stlik 
hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o‘zini “Sharq hukmdori”, 
Xorazmshoh Muhammadni “G‘arb yerlarning egasi” deb ta’kidlaydi. 
Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz ekanligini anglagan 
Xorazmshoh o‘z diqqat-e’tiborini yana janub hamda g‘arb yerlariga 
qaratadi.
1217-yili Bag‘dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) sultonning 
Bag‘dodni unga topshirishi va uning nomini xutbaga qo‘shib o‘qishini 
qat’iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh 100 000 kishilik qo‘shin bilan 
abbosiylar xalifaligiga yurishni boshlab yuboradi. Xorazmshohlar 
tangalari va xutbalardan xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton farmoniga 
ko‘ra, termizlik shayx Olamulk at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi. 
Sultonning yuqoridagi hatti-harakatlari ko‘pchilik ulamolar, din 
peshvolari tomonidan ma’qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar 
diniy rahnamo xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga 
nisbatan salbiy munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo‘ladilar. 
Ulamolar noroziligini hisobga olmagan Sulton ularning ko‘pchiligini 
jazoga tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin Bag‘dodiyni qatl ettiradi. Bu 
hol diniy ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro‘ 
e’tiborining pasayishiga va unga qarshi muxolif kuchlar safining 
kengayishiga olib keladi. Bag‘dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli 
muvaffaqiyatsiz yakun topadi. 
Abbosiylar xalifaligiga muvaffaqiyatsiz yurishdan so‘ng, 1218 yili 
Muhammad Xorazmshoh o‘zining yangi poytaxti deb e’lon qilgan 
Samarqand shahriga kirib keldi va xutba, tangalardan esa xalifa nomini 
chiqarib tashlash xususida farmon berdi. O‘sha yili Muhammad 
Xorazmshoh Chingizxon huzuriga yana o‘z elchilarini yuboradi. Bunga 
javoban Chingizxon kechiktirmasdan qimmatbaho sovg‘alar va mollar 
ortilgan katta karvon bilan o‘z elchilarini xorazmshohlar sultoni huzuriga 
yuboradi. Sultonga mo‘ljallangan qimmatbaho sovg‘alar ichida 
Chingizxon o‘lja olgan tuya o‘rkachidek keluvchi oltin bo‘lagi ham bor 
edi. Elchilarga xorazmlik taniqli savdogar Mahmud Yalavoch (Mahmud 
al-Aromiy) rahbar etib tayinlanib, yana 2 ta odam, buxorolik savdogar 
Alixo‘ja va o‘trorlik Yusuf qanqalar elchilik rutbasiga ega edilar.

---

185 
Sulton Muhammad bu elchilarni 1218-yil bahorida Buxoro shahrida 
qabul qiladi. Elchilar Chingizxon sultonning zafarli yurishlaridan 
xabardor ekanliklari, uni qudratli podshoh sifatida tan olib “o‘zining eng 
ardoqli o‘g‘illari qatorida” ko‘rishini bayon etishadi. Chingizxon o‘z 
nomasida kuch-qudrati zafarini ko‘rsatish ma’nosida Xitoy va qo‘shni 
mamlakatlarni qanday kuch bilan egallaganligini ham aytib o‘tadi. 
Elchilar nomasi shubhasiz sultonga ma’qul bo‘lmaydi. Ayniqsa, mo‘g‘ul 
davlatining xonini, uni o‘zining “o‘g‘li” qatorida ko‘rish, bu sharq 
ustamonligida qaram qilish yoki o‘z homiyligini olish degan ma’noni 
anglatishni sulton yaxshi tushunadi. Elchilarga sulton javobi ma’lum 
emas, lekin o‘sha tunda u o‘z yoniga Mahmud Yalavochni chorlab bor 
haqiqatni bayon etishni, uning xizmatiga o‘tib, maxfiy josus bo‘lib xizmat 
qilishni buyuradi. O‘z hayotidan xavfsiragan Mahmud Yalavoch, muarrix 
an-Nasaviyning yozishicha, “sulton eshitishni xohlagan” ma’lumotni 
aytib, sulton taklifiga ko‘nadi. Xorazmshoh unga qimmatbaho javohir 
sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini 
bildiradi.
Chingizxon Mahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to‘plangan 
ma’lumotlardan mamnun bo‘ladi. Zero Yalavoch soxta “josus” rolini 
o‘ynab, bor haqiqatni Chingizxonga yetkazgan edi. O‘sha yiliyoq, ya’ni 
1218-yili, Chingizxon sulton Muhammadga o‘z minnatdorchiligini izhor 
etish va o‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar 
karvonini jo‘natadi. Ulkan savdo karvoni 450 ta musulmon savdogari va 
500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi. O‘z davlati 
qudratini namoyon etish niyatida Chingizxon Tang‘ut va boshqa 
davlatlardan o‘lja olingan, janubiy Sibir va Xitoydan talab keltirilgan 
ajoyib, sara mollar bilan xurjunlarni to‘ldirgan edi. Karvon bilan, 
shuningdek, Chingizxon elchisi, mo‘g‘ullardan bo‘lgan Uxuna ham 
bo‘lib, u Xorazmshohga Chingizxon nomasini olib kelayotgan edi. Noma 
jahon fotihligiga da’vo qilayotgan Chingizxon nomidan buyruqnamo 
ohangda yozilgan edi. Unda jumladan, “... biz bundan buyon davlatlar 
o‘rtasida tinchlik o‘rnatilishini buyuramiz...” deyilgan edi. Noma 
Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi bo‘lishga ishtiyoqi baland 
ekanligidan dalolat berar edi. 
Ushbu karvonda asli movarounnahrlik bo‘lmish Umarxo‘ja O‘troriy, 
hammol Merokiy, Fahruddin Dizaqiy Buxoriy, Aminuddin Haraviy 
singari savdogarlar karvon sarbonlari hamda o‘rda elchilari edilar. Karvon 
Urganch tomon yo‘l olgan edi. Lekin xorazmshohlarning chegara viloyati 
O‘tror yerlariga kirib kelishi bilanoq bu karvon ushlab qolindi. O‘tror 

---

186 
hokimi Inalxon (Inolchiq, uning forsiy taxallusi G‘oyirxon edi) Turkon 
xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs bo‘lgan. Inalxon, 
arab tarixchisi ibn al-Asir, an-Nasaviylarning yozishicha, Xorazmshoh 
ijozati bilan bu karvonlarni talashga buyruq berib, karvon a’zolarini 
josuslikda ayblaydi va ularni qirib tashlaydi. Talab olingan mollar 
Samarqand va Buxoro savdogarlari o‘rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh 
ushbu savdo mollari pulini o‘ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda esa, 
Inalxon garchi karvonni to‘xtatish buyrug‘ini olgan bo‘lsa ham, o‘z 
holicha uni qirib tashlagan deb ham aytiladi. Nima bo‘lganda ham, 
Xorazmshohlar qo‘pol siyosiy xatoga yo‘l qo‘yib, elchilarni qirg‘in-barot 
qildiradilar. O‘tror fojeasidan so‘ng Chingizxon Ibn Kafrojiy Bug‘roni 
ikki mulozim bilan Xorazmshoh huzuriga elchi etib jo‘natdi. As-
Subqiyning yozishicha, Chingizxon O‘tror fojeasining aybdori Inalxonni 
tutib mo‘g‘ullar qo‘liga topshirishini, elchilar o‘limining sabablarini 
keskin 
tarzda 
so‘raydi. 
Mo‘g‘ullar 
bilan 
munosabatlarni 
keskinlashtirmaslik uchun O‘tror hokimini Chingizxon qo‘liga topshirish 
kerak degan taklifni ko‘targan Jaloliddinning fikrini sulton rad etadi. 
Sulton buyrug‘i bilan elchi bo‘lmish Ibn Kafroj Bug‘ro o‘ldirilib, ikki 
mulozimning soqol-mo‘ylovlari sharmandali tarzda qirib tashlanadi. 
Xorazmshoh mo‘g‘ullar bilan ertami-kechmi, urush bo‘lishini yaxshi 
anglagan edi. Qolaversa, mamlakatda mo‘g‘ullar bostirib kirishi xususida 
turli mish-mishlar ham avj olgan edi. Nima bo‘lganda sulton ham 
Chingizxonga shu yo‘sinda dag‘dag‘ali javob berishga qaror qildi. 
Tarixchi Rashiddin o‘zining «Jome at-Tavorix» asarida yozishicha 
Xorazmshohning ushbu dag‘dag‘asi va qilmishi «Chingizxonning 
yuragiga shunday ta’sir qildi-ki, unda ortiq chidam va toqat qolmadi. 
Nafrat o‘ti bilan yonib u bir o‘zi tepalikka ko‘tarildi, bo‘yniga belbog‘ini 
tashlab, bosh yalang yerga yotib ibodat qildi. Uch kungacha yig‘lab 
xudoga nola qilib yordam so‘radi…»
Chingizxon islom olamining dushmani bo‘lib qolmaslik uchun 
shunday yo‘l tutdi-ki, urush boshlanishiga rasman Xorazmshoh sababchi 
bo‘lib qoldi. O‘zini esa “Olijanob xaloskor” deb hisobladi. Aslida esa 
urush bo‘lishini u har jihatdan xohlar edi. Albatta Xorazmshoh ham katta 
xatoga yo‘l qo‘ygan edi, lekin urushning sababchisi va boshlovchisi u 
emas edi. 
Mo‘g‘ullar Xorazmshoh ustiga harbiy yurish qilishdan avval, 
xonning buyrug‘iga ko‘ra harbiy sarkarda Jebe Yettisuv va Qashg‘ar 
ustiga 1218 yil harbiy yurishlar qilib, Kuchluk davlatini tor-mor keltirdi. 
Musulmonlarni doimo ta’qib etib kelgan Kuchlukka qarshi bosh ko‘targan 

---

187 
Sharqiy Turkiston islom ahli Jebeni naymanlar zulmidan ozod etuvchi 
«xaloskor» deb qabul qildi. Zero, Jebe musulmonlar uchun din erkinligi 
kafolatlanishini e’lon qilib, mo‘g‘ullar hukmronligini mustahkamlagan 
edi. Shunday qilib mo‘g‘ullar O‘rta Osiyoga harbiy yurish qilishdan avval 
zahira kuchlarini mustahkamlab Talas vodiysigacha bo‘lgan yerlarni o‘z 
imperiyalari tarkibiga qo‘shib oldilar. Shunday qilib ular bevosita 
Xorazmshohlar bilan chegaradosh bo‘lib qoldilar. 
XIII asr boshlaridan Xorazmshoh Anushteginiylar davlati yuqorida 
ta’kidlanganidek, o‘z hududining kengligi, saltanat egasining nufuzi, 
xalqning salohiyatligi, madaniyatliligi, xo‘jalik hayotining yuqori 
saviyaligi bilan musulmon olamida buyuk davlat sanalar edi. O‘zining 
ko‘proq qang‘li-qipchoq hamda turkmanlardan iborat muntazam 
qo‘shiniga ega edi. (Ma’lumotlarga ko‘ra umumiy qo‘shinning soni 
400.000 ga qadar yetib, bu mo‘g‘ullar qo‘shiniga nisbatan 2 barobar ortiq 
edi.) Davlat musulmon olamida qabul qilingan qonun chiqaruvchi-dargoh 
hamda ijroiya-devonlar tizimida boshqarilar, davlat boshlig‘i sulton 
hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan 
edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat 
kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar, 
sadrlar va boshqa ko‘plab saroy mansablaridan iborat ulkan arkoni davlat 
doirasi qurshab turar edi. 
Hokimlar ko‘p holda o‘z bilganicha ish tutishar, soliqlar to‘plashning 
ham aniq tizimi yo‘q edi. Hashar yo‘li bilan biron-bir yo‘l, ko‘prik, qal’a 
va boshqa inshootlarni qurish (suhra giriftan) keng tarqalgan edi. Davlat 
ahvoli tang bo‘lganda ko‘p holda iqtodorlarga ishonch qolmas edi. Ayrim 
viloyat hokimlari shaxsan Turkon xotunga bo‘ysunib, o‘z bilganlaricha 
ish tutar edilar. Sulton Muhammadning volidasi Turkon xotunning 
qo‘shin oliy sarkardalari bo‘lmish qipchoq sarkardalari bilan aloqasi 
mustahkam, o‘zi shu qabilaga mansub bo‘lganligi uchun ularni hamisha 
qo‘llab-quvvatlab turar edi. Sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, vazirlar, 
hokimlar ko‘p holda uning ijozati va ko‘rsatmasi ila tayin etilar, ular ham 
o‘z navbatida, Turkon xotunga avvalo bo‘ysunar edilar. Turkon xotun 
boshqa turkiy qabiladan bo‘lmish kelini Oychechak va uning o‘g‘li, 
nabirasi Jaloliddinni yoqtirmas, bu ikki ayol o‘rtasida davlatda ichki 
siyosiy ixtilof kuchli edi. Xorazmshoh “farzandlik mehri va hokimiyatga 
olib kelgan shaxs” sifatida onasini so‘zini ikki qilmas, hamisha uning 
fikrlariga xohlasa-xohlamasa qo‘shilar edi. Xorazmshohning onasi Turkon 
xotun aslida davlatdagi birinchi darajali shaxs hisoblanar, uning shiori 
«e’tasamtu Billohi Vahda» (ya’ni, yolg‘iz Ollohdan panoh so‘rayman) 

---

188 
muhriga yozilgan bo‘lib, hukmdor farmoniga shu muhri bilan u birinchi 
imzo qo‘ysa, uning farmoni vojib hisoblanar edi. Turkon xotun amri bilan 
taxt vorisi etib o‘z qavmidan bo‘lgan nevarasi O‘zloqshoh tayin etilgan 
edi.
Muhammad Xorazmshoh o‘zining yon-atrofdagi (G‘ur, Xuroson, 
Movarounnahr, Mozandaron, Ozarbayjon va boshqalar) uncha kuchli 
bo‘lmagan yerlarni tezlik bilan o‘z qo‘l ostida birlashtirib, o‘z 
g‘alabalariga juda berilib ketgan edi. Qoraxitoylar ustidan qozonilgan 
g‘alabadan (1210) so‘ng esa u o‘zini mutloq yengilmas (“Iskandari 
Soniy”, “Sulton Sanjar”, “Ollohning yerdagi soyasi” va boshqa 
unvonlarga ega) deb hisoblab, islom olamiga egaligini ham da’vo qila 
boshladi. Uning armiyasi soni garchi son jihatdan ko‘pchilikni tashkil 
etsada, bu qo‘shin harbiy intizomi uncha mustahkam bo‘lmagan, 
salohiyati ancha past, ko‘proq janubliklardan olingan yollanma qo‘shin 
edi. O‘z navbatida bu qo‘shin vatan mudofaasi uchun emas, balki ko‘proq 
istilo, talon-taroj, o‘lja olish uchun mo‘ljallangan qo‘shin edi. Haqiqatda 
Xorazmshoh kuchli, o‘ziga munosib keluvchi raqib bilan kurash olib 
borgani yo‘q hisobi, bu esa yuqorida qayd etilganidek, o‘z harbiy 
mahoratiga ulkan ahamiyat berishiga olib kelgan edi. 
Joylarda noib va hokimlik lavozimidagi Xorazmdan bo‘lmish 
amaldorlar oddiy xalqqa nisbatan ko‘pincha zo‘ravonlik, tayziq ila 
munosabatda bo‘lar, bu esa Xorazmshohlar davlatiga nisbatan aholining 
noroziligiga sabab bo‘lar edi. Soliqlar miqdori bir me’yorda turmas, 
mehnatkash ommaning ahvoli ancha og‘ir edi. Masalan, 1219-yili 
Xorazmshoh xiroj solig‘ini bir yo‘la uch marotabagacha undirib olishga 
buyruq bergan edi. 1206, 1212-yillarda Buxoro va Samarqanddagi xalq 
g‘alayonlar zo‘ravonlik va soliqlar oshib ketishiga qarshi qaratilgan edi. 
Soliqlar va zo‘ravonlikdan ezilgan xalqning Sulton Muhammadga e’tiqodi 
va ishonchi mo‘g‘ullar bosqini arafasida susayib ketdi. Shuningdek, 
sultonning Bag‘dod xalifaligiga yurishi va o‘z holicha termizlik 
sayidlardan bo‘lmish Shayx Olamulk Termiziyning xalifa deb e’lon 
qilinishi Movarounnahr ulamolari ichida haqli norozilikka sabab bo‘ldi. 
Taniqli movarounnahrlik din arbobi Shayx Majididdin Bag‘dodiyning 
ta’qib etilishi esa sulton bilan ruhoniylar orasida munosabatlarni mutloq 
keskinlashtirib yubordi. 
Chingizxon o‘zining yaxshi tizimga asoslangan ayg‘oqchilar 
tarmog‘i orqali Xorazmshohlar davlatidagi ushbu ahvoldan boxabar edi. 
Shuningdek, u ushbu qadimiy madaniyat va yuqori salohiyatga ega 
Movarounnahr ahlini osonlikcha bo‘ysundirib bo‘lmasligini ham yaxshi 

---

189 
bilib, bo‘lajak mahorabaga jiddiy tayyorgarlik ko‘rdi. O‘tror voqeasidan 
avvalroq Chingizxon qo‘shinlarining Yettisuvga qilgan harbiy yurishlari 
sulton Muhammadni tashvishga solib qo‘ygan edi. Garchi Xorazmshoh 
katta qo‘shinga ega bo‘lsa-da, o‘zaro ixtiloflar, sarkardalarga 
ishonchsizlik, o‘z hokimiyatidan xavfsirash Xorazmshoh qo‘shinining 
zayiflashuvi, intizomning pasayishiga olib kelgan edi. Muhammad 
Xorazmshoh mo‘g‘ullarga zarba berish xususida Urganchda harbiy 
kengash chaqiradi. Unda ko‘zga ko‘ringan davlat arboblari, aslzodalar, 
harbiy sarkardalar ishtirok etadilar. 
Asli xivalik mashhur fikhshunos hamda davlat arbobi Shahobiddin 
al-Xivaqiy bor qo‘shinni Sirdaryo bo‘yiga to‘plab, uzoq yo‘l bosib 
kelayotgan mo‘g‘ul qo‘shiniga chegara bo‘yidayoq hal qiluvchi zarba 
berish to‘g‘risida yagona va harbiy jihatdan haq fikrni bildirdi. Shahzoda 
Jaloliddin ham aslida shu fikrga qo‘shilgan edi. Lekin Xorazmshoh o‘z 
sarkardalariga, ayniqsa qipchoq harbiylariga ishonchsizlik bilan qarar, 
katta qo‘shinni bir joyga to‘plashdan, qo‘shin yig‘ilganda esa o‘zini 
taxtdan ag‘darib tashlashlari mumkin ekanligidan cho‘chir edi. Shuning 
uchun sulton va uning onasi tazyiqi bilan Kengash mudofaa usuliga 
o‘tishni ma’qul deb topdi. Jami 450 taga yaqin shahar (qal’a) va 
viloyatlardan iborat bo‘lmish davlatda qo‘shin katta jangga kirib vatan 
sharafini himoya qilish o‘rniga shahar va qal’alarga bo‘lib tashlandi. Ba’zi 
markaziy shaharlar, jumladan Buxoro va Samarqand mudofaasini 
mustahkamlash zarur degan fikrga kelindi, xolos. Ammo bu mudofaa ham 
yaxshi tashkil etilmadi. 
Chingizxon 1219-yili o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy 
harbiy kuchlari bilan anchadan beri puxta tayyorlangan Xorazmshoh-
Anushteginiylar davlati ustiga harbiy yurishni boshladi. Bu kuchlar yozni 
Irtish daryosi bo‘yida o‘tkazib, sentabr oyida chegaradan o‘tadi. 
Chingizxonga uyg‘ur ediquti (xoni) Baurchak, qarluqlar xoni Arslonxon 
va Olmaliq hukmdori Sig‘noqteginlar ham o‘z qo‘shini bilan kelib 
qo‘shildilar. Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy 
qozoq cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqinida 
to‘plab uni 4 qismga bo‘ladi.
Chig‘atoy va O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal etib, 
egallash uchun qoldirildi. Ikkinchi qism esa Jo‘chi boshchiligida 
Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchig‘lig‘kent, 
Sig‘noq shaharlarni bosib olish uchun yuborildi. Uchinchi qismidagi besh 
ming chog‘li qo‘shinga Uloq no‘yon va Suketu Cherbi bosh bo‘lib 
O‘trordan janubga, Xo‘jand va Banokatni egallash vazifasi topshirildi. 

---

190 
Chingizxon o‘zi bosh bo‘lgan to‘rtinchi, asosiy qism (uning tarkibida 
taniqli sarkardalar Jebe va Subutoy ham bor edi) Zarafshon vohasi tomon-
Buxoro hamda Samarqandni istilo etish uchun yo‘l oldi. 
Chegaradagi O‘tror mustahkam shahar qal’a bo‘lib, mo‘g‘ullarga olti 
oy davomida mardonavor qarshilik ko‘rsatgan edi. O‘tror hokimi Inalxon 
(G‘oyirxon) qo‘lida 20.000 chog‘li suvoriy bo‘lib, Xorazmshoh unga 
yordam tariqasida 50.000 kishilik “lashkari birun”ni ham yuborgan edi.
Qamal davomida qo‘shimcha tarzda yana Qoracha Hojib 
boshchiligidagi 10.000 kishilik qo‘shin ham yuborilgan edi. O‘tror hokimi 
jasur va mard sarkarda Inalxon unga mahorat bilan boshchilik qilar edi. 
Ammo ayrim zotlarning xiyonatkorligi tufayli besh oylik qamaldan so‘ng 
Inalxon deyarli bir oy davomida o‘z qo‘shini bilan shahar qal’asida 
qarshilikni davom ettiradi. Oxir-oqibatda Inalxon deyarli bir o‘zi qolib, 
qal’a tomiga chiqib, qo‘liga tushgan narsasi bilan mo‘g‘ullarga hujum 
qilgan. Mard sarkardani mo‘g‘ullar tiriklayin qo‘lga tushirib, 
Samarqandga Chingizxon huzuriga yuborganlar. Chingizxon esa 
manbalarning yozishiga ko‘ra, “kumushni eritib o‘z huzurida 
sarkardaning quloq va ko‘ziga quyishni buyurgan”. Inalxon shu tariqa 
vahshiyona ravishda o‘ldirilgan. O‘tror shahri o‘z jasorati evaziga 
mo‘g‘ullar tomonidan butkul buzib tashlandi. Buxoro yo‘nalishida 
ketayotgan Chingizxonga esa Zarnuq (Zerinuh) va Nur qal’alari jangsiz 
taslim bo‘ladilar.
Chingizxon 1220-yilning fevral oyi boshlarida (ba’zi adabiyotlarda 7 
fevralda deyiladi) Sharqning qadimiy go‘zal shahri, Sharqdagi islom dini 
gumbazi, “butun musulmon shaharlari onasi” nomini olgan “Islomiy 
ilmlar markazi” Buxoro yaqinida paydo bo‘ldi. Uch kunlik shahar qamali 
boshlandi. Buxoroda bu paytda 12.000 lik shahar garnizoni va 20.000 
kishilik “lashkari birun” mavjud edi. Lashkarlarga nufuzli sarkardalar 
Ixtiyoriddin Qo‘shlu, Inanchxon Og‘ulhojib, Hamid Pura Qoraxitoy, 
Suyunchxon, mo‘g‘ullardan qochib o‘tgan uyg‘ur sarkardasi Ko‘kxon 
(Go‘rxon) bosh edilar. 
Sarkardalardan Inanchxon bazo‘r Amudaryodan o‘tib qutulishga 
muvaffaq bo‘ladi, Hamid Pura Qoraxitoy mardonavor jangda halok 
bo‘ladi, qolgan-qutgan harbiylar Buxoroga qaytib chekinishga majbur 
bo‘ladilar. Ahli Buxoro o‘z himoyachilaridan ayrilgandan so‘ng, shahar 
ahli jonini salomat saqlab qolish niyatida shaharliklar maslahatlashib, 
Buxoro qozisi Badriddin qozi boshchiligidagi bir guruh oqsoqollarni 
Chingizxon huzuriga yuboradilar. 10 fevral kuni Buxoroga mo‘g‘ullar 
kirib keladilar. Buxoroga kirib kelgan Chingizxonning hatti-harakatlari 

---

191 
xususida Rashididdin shunday deb yozgan edi: «Chingizxon otda masjidi 
jome oldiga kelib to‘xtadi va shaharning kazo-kazolarini o‘z huzuriga 
chaqirtirdi. Mo‘g‘ullar shahar omborxonalarini ochib, g‘allalarni tashib 
oldilar. Qur’on nusxalari saqlanadigan sandiqlarni otlarga oxur qildilar, 
masjidlarga meshlarda sharob keltirib joylab qo‘ydilar, shahar hofizlari va 
o‘yinchilarini chorlab, raqsga tushirdilar. Mo‘g‘ullar dol-guliga keltirib 
o‘z ashulalarini aytar edilar. Oqsuyaklar, ulamolar va shayxlar otboqarlar 
o‘rnida otlarni qo‘riqlash uchun otxonalarda turar va o‘sha qabila 
kelishlarini, amr-farmonlarini bajo keltirish balan mashg‘ul edilar.» 
Buxoro talon-taroj xususida muarrix ibn Attor shunday yozgan edi: «Ul 
kun haqiqatda dahshatli kun bo‘ldi. Bori manguga ketgan erlarining, 
xotinlarning, bolalarning tovushlarigina eshitilib turdi. Vahshiylar 
xotinlarni. qizlarni ham o‘zlarining birodarlari ko‘z oldida tahqirladilar. 
Bu taxqirlarga ularda ko‘z yoshlaridan o‘zga qurol topilmadi. Ko‘plar 
dahshatli manzaralardan ko‘ra o‘limni ortiq ko‘rdilar. Qozi Badriddin, 
Imom Rukniddin va uning o‘g‘li bu nomussizlik manzaralariga chiday 
olmay, g‘azablanib, o‘zlari teng bo‘lmagan dushmanga hujum qilib, 
halokat topdilar.»
Aksariyat shaharliklar o‘z qarshiliklarini davom ettirdilar, tunda esa 
yashirincha askarlarga yordam berib, mo‘g‘ul askarlariga qarshi hujumlar 
uyushtirdilar. Chingizxon bunga javoban shaharni yoqib yuborishga 
buyruq berdi. Ko‘kxon boshchiligidagi 400 ta mudofaachilar Buxoro 
arkida yana 12 kun qattiq qarshilik ko‘rsatdilar. Arkni egallash uchun 
qilingan mo‘g‘ullar hatti-harakatlari zoe ketdi. Qal’adagi chuqurliklar 
odam va hayvon o‘liklari bilan to‘lib ketdi. Ko‘kxon va u boshchiligidagi 
mudofaachilar qahramonona halok bo‘lganlaridan so‘nggina ark 
egallandi. Buxoroliklar qarshiligi mo‘g‘ullarni qattiq g‘azablantirdi. Bu 
jasorat evaziga mo‘g‘ullar shahar ahlidan 30000 chog‘li kishini qirib 
tashladilar. Kelib chiqishidan qat’iy nazar qolgan aholi qullikka mahkum 
etildi. Ma’rifatli, nozik ta’b, madaniyatli va ilmli Buxoro ahli sahroilar 
tomonidan zulm va tahqirlanish girdobiga tortildi. 
Buxorodan so‘ng Chingizxon Samarqand tomon yo‘l oldi. 1220 yil 
mart oyi boshida u Samarqandga yetib kelib, yon-atrofdagi qishloqlarni 
yer bilan yakson qildi. Chingizxon Samarqandni egallashga alohida 
ahamiyat berdi. Samarqandning Movarounnahr uchun, Xorazmshohlar 
uchun ahamiyati beqiyos ekanligini Chingizxon yaxshi bilar edi. Shuning 
uchun uni egallashga katta e’tibor bilan qaradi. Shaharda 110.000 kishilik 
harbiy garnizon (undan 60.000 tasi turkiy, 50.000 tojiklar edi.), 20 ta harb 
ilmiga o‘rgatilgan fil ham mavjud edi. Sulton Muhammadning tog‘asi 

---

192 
To‘g‘ayxon shahar noibi bo‘lib, shahar mudofaaga birmuncha tayyor ham 
edi. 
Shahar oziq-ovqat zahirasi, mudofaa istehkomlarining puxtaligi 
jihatidan bir necha yillik qamalga ham chidash mumkin edi. O‘z 
qarorgohini mo‘g‘ullar bosqini boshlanishi bilanoq sarosimada Balxga 
ko‘chirgan Sulton Muhammad ham Samarqand mudofaasiga umid ko‘zi 
bilan boqar edi.
Chingizxonning o‘zi shahar tashqarisidagi Ko‘ksaroy qo‘rg‘onidan 
turib shahar qamaliga boshchilik qildi. 1220-yilning mart oyining 
boshlarida shahar qattiq qamal qilinib, to‘xtovsiz hujum boshlandi. 
Qamalning 3-kunidan boshlab shahar qamaliga Chingizxonning shaxsan 
o‘zi boshchilik qila boshlaydi. Qamalning beshinchi kuni ulamo, zodagon, 
shahar harbiy boshliqlari keyingi qarshilik maqsadga muvofiq emas va 
ommaviy qirg‘in bo‘lishini oldini olish kerak, degan maqsadda 
mo‘g‘ullarga taslim bo‘lishga qaror qiladilar. Shahar qozisi va 
shayxulislom boshchiligida Chingizxon huzuriga Samarqand ahli 
nomidan elchilar tashrif buyuradilar. Mo‘g‘ullar Samarqand bosh suv 
inshooti – «Jo‘yi arziz – «Qo‘rg‘oshli novasi» ni buzib tashlab, shaharni 
tashnalik girdobiga giriftor qildilar. Shahar istehkomi buzib tashlandi. 20 
000 chog‘li shahar mudofaachilari suv toshqini bois taslim bo‘lishga 
majbur bo‘ldilar. Taxminan 1000 nafarli mudofaachilar esa, sulton 
tomonidan 1211-1214 yillarda qurilgan Jome – masjidiga kirib, 
dushmanga zarba bera boshladilar. Mo‘g‘ullar masjidiga o‘t qo‘yib, 
mudofaachilarni tirik o‘limga mahkum etdilar. Shahar qozisi va 
shayxulislom vakolati bilan tashqariga olib chiqib ketilgan 50000 nafar 
kishidan boshqa barcha aholi qatlamlari behad talon-taroj qilindi. 30000 
nafar hunarmand ahli Chingizxon qarindosh-urug‘lariga taqsim qilib 
berildi. Tirik qolgan shahar ahliga 200000 dinor o‘lpon majburiyati 
yuklatildi. Samarqandda jami aholining faqat ¼ qismigina tirik qoldi. 
Mo‘g‘ullar tomoniga xiyonatkorona o‘tib ketgan sobiq shahar noibi 
To‘g‘ayxon tez orada o‘zining 30000 kishisi bilan Chingizxon buyrug‘iga 
ko‘ra qirib tashlandi.
Taslim bo‘lgan shaharda mo‘g‘ullar qilgan talon-tarojliklar tufayli 
“sayqali ro‘yi zamin ast” deb ulug‘langan, sharqning buyuk shaharlaridan 
biri hisoblangan, bir paytlar gullab-yashnab turgan Movarounnahr 
poytaxti huvillab qoladi va yer bilan yakson qilinadi.
Hukmdorning subutsiz va ma’suliyatsizligi, harbiy boshliqlarning 
o‘zaro ittifoq bo‘lmaganligi xalq, mamlakat taqdirini o‘z holiga tashlab 
qo‘yishi oqibatida bu dahshatli voqea sodir bo‘lgan edi. Bu vaqtda Sulton 

---

193 
Muhammad Xorazmshoh janubda, Balxdagi o‘z qarorgohida turib, 
voqelikni befarq kuzatuvchi sifatida harakatsiz turar edi. Mo‘g‘ullar kirib 
kelayotgan vaqtdayoq unga Iroqqa qarab chekinishni ba’zi amaldorlar 
maslahat berishgan edi. Ko‘pgina sargardonliklardan so‘ng sulton Kaspiy 
dengizining janubidagi Ashuradi oroliga borib o‘rnashadi. Ham jismoniy, 
ham ruhiy, ma’naviy ezilgan sobiq hukmdor bu yerda plevrit (o‘pka 
qobig‘iga suv yig‘ilishi) kasaliga chalinib, o‘z o‘g‘illarini yoniga 
chorlaydi. O‘z gunohlariga iqror bo‘lgan holda ushbu orolda xorlik va 
azob-uqubat bilan 1220-yilning dekabr oyida vafot etadi. Oradan 
birmuncha vaqt o‘tgandan so‘ng Jaloliddin otasining murdasini tog‘liq 
Ardahi qal’asiga olib borib dafn etadi. Ardahi mo‘g‘ullar tomonidan zabt 
etilgandan so‘ng, o‘z vaqtida sultonni tiriklayin qo‘lga tushira olmagan 
alamzada mo‘g‘ullar uning murdasini kavlab olib, O‘gedeyga (O‘ktoy) 
yuborishgan. O‘gedey esa uning murdasini yoqib yuborishni hamda kulini 
ko‘kka sovurishni buyurgan. Shuningdek, xorazmshohlarning o‘z vaqtida 
sulton tomonidan Ardahiga yashirilgan eng qimmatbaho 10 ta sandiqqa 
joylangan javohirlari ham mo‘g‘ullar qo‘liga o‘lja bo‘lib tushgan edi.
Chingizxonning katta o‘g‘li Jo‘chi boshchiligidagi mo‘g‘ul 
bosqinchilari reja bo‘yicha Sirdaryoning yuqori qismidagi yerlarni 
egallashi lozim edi. Bosqinchilar ma’lum muddatdagi qamaldan so‘ng 
Sig‘noq va Borchilig‘kent shaharlarini egallaganidan so‘ng mustahkam 
qal’a hisoblangan Xo‘jandga hujum boshlaydilar. Mo‘g‘ullar 20.000 nafar 
qo‘shin va 50.000 ming chog‘li asirga tushgan hasharchilarni Xo‘jand 
atrofiga yig‘adilar. Xo‘jand hokimi Temur Malik asli turkiy 
sarkardalardan bo‘lib, Xorazmshohlar davlatida nom chiqargan, sulton va 
uning oilasiga tanish bo‘lgan shaxs edi. Mo‘g‘ullarga qarshi tura olish 
mumkin emasligini sezgan Temur Malik (malik-hokim ma’nosida) 
taxminan 1000 nafar askari bilan Xo‘janddan bir kilometr naridagi 
Sirdaryoning mo`jazgina orolida joylashib oladi. Qulay strategik 
ahamiyatga ega bo‘lgan orolga mo‘g‘ullar o‘qlari, palaxmon toshlari yetib 
bormas edi. Temur Malik buyrug‘iga ko‘ra 12 ta qayiq yasatilib, o‘q 
o‘tmasligi, yonib ketmasligi maqsadida bu qayiqlarning usti namat bilan 
qoplanib, sirka bilan shimdirilgan loy bilan suvab chiqiladi. Temur Malik 
uzoq vaqt mudofaa uchun endilikda orolchada turish maqsadga muvofiq 
emasligini tushunib, bor oziq-ovqat zahirasi va askarlarini 70 ta kemaga 
joylab, tunda daryoning quyi oqimi bo‘ylab suzib ketadi. Mo‘g‘ullar ikki 
sohil bo‘ylab Temur Malik kemalariga to‘xtovsiz hujumni uyushtirar 
edilar. Hatto Banokat bo‘yida daryoning u sohilidan bu sohiliga zanjir 
ham tortib qo‘yadilar. Uzoq, uzluksiz jang bilan ular Jandga qadar yetib 

---

194 
keladilar. Mo‘g‘ul sarkardasi Ulus Idi Borchilig‘kent va Jand yaqinida 
manjaniqlar (tosh otar zambaraklar) o‘rnatib, qayiqlarni bir-biriga 
tutashtirib, jasur sarkarda yo‘lini to‘sadi. Uzoq janglardan so‘ng Temur 
Malik Urganchga yetib keladi va Urganch himoyasida qatnashib, 
Jaloliddinning ozodlik kurashida faol ishtirok etadi. Keyinroq, uzoq 
sargardonliklardan so‘ng sarkarda Temur Malik o‘z yurtiga darvesh 
sifatida kelib, qahramonona ravishda mo‘g‘ul harbiylari qo‘lida halok 
bo‘ladi. Chingizxon 1220 yilning yozini Movarounnahr janubida 
o‘tkazmoqchi bo‘ldi. Chunki u janub shaharlarini egallashga shaxsan bosh 
qo‘shgan edi. Zero, janubda hali bosqinchilar qadami yetmagan bir qator 
boy viloyat va shaharlar mavjud edi. Avval u Nahshabga bostirib bordi. 
Shaharliklar mo‘g‘ullarning mislsiz zo‘ravonlik va bosqinidan yaxshi 
xabardor edilar. Nahshab ahli dahshatga tushib, shaharni mo‘g‘ullarga 
ixtiyoriy topshiradilar. 
Chingizxon yozni Nahshabda o‘tkazib, 1220 yilning kuzida Termizga 
yurishni boshlaydi. Termiz Hindiston va O‘rta Osiyo savdo yo‘llari 
tutashgan bir qulay yerda joylashgan bo‘lib, uning Amudaryo sohiliga 
tutashgan qal’asi o‘z vaqtida mustahkam ravishda barpo etilgan edi. 
Termiz hokimi Faxriddin habash mo‘g‘ullar bosqiniga mardonavor turib 
javob berishga qaror qildi. Mudofaaning o‘n birinchi kuni shahar 
egallandi. Shahar butkul talon-taroj qilinib, xonavayron etildi. Shahar ahli 
esa dashtga haydab chiqilib qirib tashlandi. Movaraunnahrning asosiy 
qismlari-Sirdaryo havzasi, Zarafshon, Qashqadaryo vodiylari, Buxoro 
vohasi, Shosh va Farg‘ona vodiysi egallangach, Chingizxon endilikda 
o‘zining asosiy e’tiborini Xorazmshohlar davlatining markazi Xorazm 
o‘lkasiga qaratdi. Bu yurishga o‘g‘illari Jo‘chi, Chig‘atoy, O‘ktoy 
(Ugedey)larni mas’ul qildi. Ayniqsa, xon musulmon Sharqining eng katta 
shahri bo‘lmish, madaniyat, savdo gullab yashnagan boy-badavlat 
qadimgi Urganch (Gurganj) istilosiga katta ahamiyat bilan qaradi. Ushbu 
yurish 1221 yilning boshida boshlandi.
1221 yilning boshida sulton deb e’lon qilingan Jaloliddin va 
shahzodalar Oqshoh, O‘zloqshohlar bilan Urganchga keladi. Lekin 
Urganchdagi siyosiy vaziyat, sobiq Jand noibi Qutlug‘xonning unga 
qarshi suiqasdi, qipchoq sarkardalarining xoinona o‘zlarining tutishlari, 
Jaloliddinni shahar mudofaasiga bosh bo‘lish fikridan qaytaradi. 
Qipchoqlar uni hokimiyat tepasiga kelishini xohlamas edilar. Bunday 
vaziyatda mudofaani tashkil etib bo‘lmasligi aniq bo‘lib qolgan edi. 
Ushbu voqealardan so‘ng Jaloliddin Temur Malik bilan birgalikda 300 ta 
kishi bilan shaharni tark etib Xurosonga yo‘l oladi. Uning ortidan esa, tez 

---

195 
orada Oqshoh va O‘zloqshohlar ham yo‘l olishadi. Jaloliddinning 
faoliyatini alohida qayd etib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lgani uchun 
keyinroq bu buyuk shaxs faoliyati to‘g‘risida batafsil to‘xtalinadi.
Urganchda esa shahardagi qipchoq sarkardalari-O‘g‘ul Hojib, Erbuqa 
pahlavon, Ali Darug‘iyniy va boshqalar Turkon xotunning jiyani yosh 
Xumorteginni sulton deb e’lon qiladilar. Turkon xotunning o‘zi 
Mozandarondagi Ilol qal’asiga kelib o‘rnashib, o‘z hayoti va boyliklarini 
saqlash taraddudiga tushadi. Qal’ada suvsizlikdan sillasi qurilgan sobiq 
malika mo‘g‘ullarga asirga tushib, xorazmshohlar xazinasini ular qo‘liga 
topshirdi. Qoraqurumda cho‘ri bo‘lgan Turkon xotun 1233 yili xor-u-
zorlikda vafot etadi. Xumortegin layoqatsiz, o‘z fikriga ega bo‘lmagan, 
qo‘rqoq shaxs edi. Urganchga Chingizxonning o‘g‘illari Jo‘chi, 
Chig‘atoy, O‘gedey, taniqli mo‘g‘ul sarkardalari Tulun cherbi, Ustun 
no‘yon, Qozon no‘yon boshqalar o‘z harbiy kuchlari bilan yetib keladilar. 
Xorazm Jo‘chi boshqaruvi ilkiga tushganligi uchun ham, Jo‘chi shaharni 
tinchlik bilan mo‘g‘ullarga topshirishni talab etadi. Lekin nima bo‘lganda 
ham jasur shahar himoyachilari mudofaaga qat’iy tayyorgarlik ko‘rib 
jonajon shaharlarini mo‘g‘ullarga berishdan qat’iy bosh tortdilar. Poytaxt 
atrofini 100.000 dan ziyod mo‘g‘ullar qo‘shini bilan o‘rab olish boshlandi. 
Shahar devorlarini buzish uchun manjaniqlar o‘rnatiladi. Mo‘g‘ullar 
shaharni katta kuch bilan zabt etishga kirishdilar. Yangi “sulton” shahar 
mudofaasiga bosh bo‘la olmaydi. 1221 yili boshidan boshlangan Urganch 
qamali deyarli 7 oy davom etadi. Shahar ahli mo‘g‘ullar qurol-yarog‘i, 
palahmon toshlarni otuvchi manjaniqlar zambaraklardan cho‘chimay 
mardonavor kurashga kiradilar. Nayza o‘qlaridan qo‘rqmay shahar 
devorlarining buzilgan yerlarini qayta tiklay boshlaydilar. Bir guruh 
urganchlik harbiy navkarlar shahardan deyarli 1 farsah uzoqlikdagi Bog‘i-
Xurram degan joyda mo‘g‘ullarga zarba berishga harakat qilib, 
qahramonona jang qildilar. Lekin Juvayniyning yozishiga ko‘ra, jangda 
qo‘shin va qurol jihatidan ustun mo‘g‘ullar shu yerlik tinch aholi 
jangchilar bilan birgalikda 100.000 dan ziyod aholini qirib tashlaydilar. 
Sulton zobitlarining boshlig‘i Faridun G‘uriy o‘zining 500 kishilik harbiy 
otryadi bilan mardonavor shahar devorlari va darvozalari himoyasiga bosh 
bo‘ladi. Lekin qo‘rqoq “sulton” Xumortegin shahar darvozasini ochib 
berib, o‘z hayotini saqlab qolish maqsadida xiyonatkorona ravishda 
mo‘g‘ullarga taslim bo‘ladi. Istilochilar shaharga bostirib kira 
boshlaydilar. Urganchda tarixchilardan an-Nasaviy, Juvayniylarning 
yozishlariga ko‘ra, har bir ko‘cha, mavzeni jon-jahdlari bilan himoya 

---

196 
qilganlar. Ko‘prik ustidagi jangda shaharliklar 3000 nafardan ziyod 
mo‘g‘ul askarlarini qirib tashlashga ham muvaffaq bo‘ladilar.
Shahardagi janglarda Xorazmlik mashhur alloma, faylasuf va olim, 
“Kubroviya” tariqatining asoschisi Ahmad ibn Umar Abul Janob 
Najmiddin al-Kubro al-Xevaqiy (1145-1221 yy.) ham faol qatnashdi. 
O‘ziga “Yo Vatan, yo sharofatli o‘lim” degan g‘oyani shior qilib olgan bu 
76 yoshdagi buyuk shayx mo‘g‘ullarning taslim bo‘lish haqidagi 
takliflarini rad etib, o‘zining behisob shogird, do‘st-yoron, muxlis-
safdoshlar bilan shahar ichki mudofaasida ishtirok etadi. Uning jangovar 
chaqirig‘iga muvofiq har bir qarich yerni shaharliklar qahramonona 
tarzda, bir tomchi qonlari qolguncha himoya qiladilar. Najmiddin Kubro 
qahramonona tarzda jang qilib, o‘lim oldidan mo‘g‘ul navkariga tashlanib 
uni avval halok qilib, shahid bo‘ladi. Shahar mudofaasi cho‘zilib, hatto 
Chingiz o‘g‘illari Jo‘chi va Chig‘atoy o‘rtasida ham ixtilof chiqib, 
shaharni egallash boshqa bir o‘g‘il - Ugedeyga topshirildi. Behisob qon 
daryo bo‘lib oqib, bundan so‘nggi himoya befoydaligini sezgan 
shaharliklar qolganlarni jonini saqlab qolish maqsadida taslim bo‘lishdan 
o‘zga choralari qolmaydi. 100000 dan ko‘proq hunarmandlar ajratib 
olinib, Mo‘g‘ulistonga jo‘natiladi. Shahar ahli dashtga haydab chiqarilib, 
bolalar va ayollar bo‘lib olinadi. «Ortiqcha» asirlar haqoratli o‘limga 
mubtalo etiladi. Juvayniyning yozishicha, har bir mo‘g‘ul askarga 
shaharliklardan 24 ta o‘ldirilgan askar to‘g‘ri kelgan ekan. Qolgan barcha 
narsalar beayov talon-taroj qilindi. Shahar qo‘lga olingandan uning asosiy 
qismi buzilgan, xonavayron bo‘lgan edi. Shundan keyin ham mo‘g‘ullar 
Amudaryo to‘g‘onini buzib, shaharni suvga bostiradilar. 
Urganch qamali bilan bir vaqtda Chingizxon 1221 yilning bahorida 
o‘zining e’tiborini Amudaryodan janubdagi yirik savdo yo‘llari ustida 
joylashgan boy madaniyat markazlari bo‘lmish Balx, Hirot, G‘azna, 
Qandahor, Nishopur va boshqalarga qaratdi. Chingizxon shaxsan Balx 
yurishiga boshchilik qilib, shaharni zabt etdi. Balx aholisini esa qirib 
tashladi. Ba’zi bir janublik Xorazmshoh noiblari, jumladan Amin-al mulk 
ham mo‘g‘ullar tomoniga xiyonatkorona o‘tib ketdilar. 
Jaloliddinga qarshi kurash vaqtida qator qal’a, shaharlar qattiq janglar 
ila ishg‘ol qilindi (Bamiyon, G‘azna, Qandahor, Gardiz, Valiyon va 
boshqalar.) Ularning janubdagi oxirgi egallagan shahri Hindistonning 
shimoliy g‘arbidagi Mo‘lton bo‘lib qoldi. 
Manbalarda “Jahon sultonlari poytaxti” va ”Insoniyat buyuk 
farzandlari beshigi” nomini olgan Urganch, Sharqdagi “islom tayanchi” 
Buxoro, qadimiy Afrosiyob vatani Samarqand, masjidlarning soni (1200 

---

197 
taga yetgan) bilan mashhur “qubbat-ul islom” Balx, o‘z madrasalari bilan 
dong‘i ketgan Marv, o‘zining nozikta’b ilmli kishilari bilan ma’lum 
Nishopur va ko‘plab ma’lum va mashhur shaharlar talon-taroj etilib 
vayron qilindi. Mo‘g‘ullarning kuchli zarbasiga uchragan ba’zi shaharlar, 
masalan, O‘tror, Sig‘noq, Borchilig‘kent va boshqalar umuman uzoq 
vaqtgacha dasht-biyobonlarga aylanib qoldi. Shu davrda yashagan arab 
tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1244) mo‘g‘ul bosqini xususida shunday deb 
yozgan edi: “Ular (ya’ni mo‘g‘ullar) hech kimga shavqat qilmadilar, 
aksincha xotinlar, bolalar, erkaklarni o‘ldirdilar, homilador ayollarning 
qorinlarini yorib, tug‘ilmagan go‘daklarni nobud qildilar... Bu musibat 
to‘lqinlari turli tomonlarga tarqaldi va uning fojeasi umumiy bo‘lib qoldi 
hamda u shamol bulutlarni turli tomonga haydagani kabi butun 
viloyatlarga yoyildi. Xitoy chegaralaridan bir xalq chiqib Turkistondagi 
Qashg‘ar va Bolasog‘un kabi viloyatlarni, Movaraunnahrdagi Samarqand, 
Buxoro va boshqa shaharlarini vayron etib, qirg‘in qilib, talon-taroj qilib 
egalladi. Tatarlar hech qaysi shaharlarni omon qoldirmadilar ketayotib 
hamma yerni vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan o‘tgan bo‘lsalar 
o‘zlariga yoqmagan barcha narsalarga o‘t qo‘ydilar”.