Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

394
2. Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek
Ulug‘bek 1394 yilning 22 martida Eronning g‘arbidagi
Sultoniya shahrida bobosi Sohibqiron Amir Temurning harbiy
yurishi paytida tavallud topdi. U Shohruh Mirzoning to‘ng‘ich
o‘g li boiib, unga Muhammad Tarag‘ay ismi berildi. Lekin uni
bobosi alohida mehr bilan “Ulug‘bek” deb atayvergani uchun
uning asosiy ismi Ulug‘bek bo4lib qoladi va jahonga ana shu nom
bilan shuhrat tarqatadi. Ulug‘bekning otasi Shohruh Amir
Temurning uchinchi o‘g‘li bo" lib, Xuroson hukmdori, ma’rifatli,
ilm-fanga qiziqqon shoh edi. Onasi Gavharshodbegim ham o‘z
davrining oqila, bilimdon ayollaridan hisoblanardi.
... “Taqdir bu ulug‘ zotning zimmasiga behad ulkan va
mashaqqatli vazifalar yukladi. Buyuk sarkarda amir Temur bunyod
etgan saltanatning vorisi bo‘lishdek mislsiz sinov aynan unga nasib
etdi”.1
Ulug‘bekning bolalik yillari bobosi Temurning harbiy
yurishlarida o‘tdi. Garchi Ulug‘bek tug‘ilganda biroz zaif bo‘lgan
bo‘lsa-da, harbiy yurishlar davrida chiniqdi.
Amir Temur nabirasi Ulug‘bekning o‘ tkir zehnli, aqlu farosatli
bo‘lganligi uchun juda sevardi. “Ko‘zimning nuri, saltanatimning
umidli niholi”, deb erkalatardi. Biroq, Ulug‘bek Mirzo nozik bo‘lib
o‘sdi. Buning ustiga ko‘p vaqtini kitob mutolaa qilish bilan
o‘tkazar, davlat ishlariga rag‘bati yo‘q ko‘rinar edi. Ulug‘bekning
tarbiyasi bilan buvisi Saroy Mulk xonim shug‘ullanib, sevimli
nabirasiga o‘quv-yozuvni o‘rgatgani, tarixiy mavzularda hikoya va
ertaklami so‘ylab bergani uning hayotida o‘ ziga xos maktab bo‘ Idi.
1405-1411 yillarda, o‘sha davming qomm-qoidalariga binoan
amir shoh Malik yosh mirzoga otabegi bo‘lib tayinlangan. Otabegi
Ulug‘bekka asosan harbiy va siyosiy tarbiyadan ilm
o‘rgatgan.O‘rta asrlardan saqlanib qolgan kitoblarda malum
bolishicha, saltanatga vorislar davlatni boshqarishda muayyan
tartib-qoidalar bayon qilingan qollamnalar asosida tayyorlangan.
1 И.А.Каримов. Истиклол ва маьнавият. Тошкент, «Узбекистан», 1994 й., 96-бет.
395
Shulardan biri Shahzodalar va Xonzodalar bilishi zarar bo‘lgan
“Suluk ul-muluk” (Podshohiarga qo‘llanma) kitobidir.
Ulug‘bek ham an’anaga ko‘ra mazkur kitobni mukammal
o‘rganar va unda ko‘rsatilgan davlatni idora qilish san’ati - turli
lavozim egalarini tayinlash, soliq to‘plash, ruhoniylar, mansabdorlar hamda boshqa yurtlardan kelgan elchilami qabul qilish,
xayru sadaqa berish kabi tartib-qoidalar bo‘yicha ko‘nikmalami
egallaydi.
Uiug‘bek yoshligidan ko‘p kitoblami mutolaa qiladigan bo‘lib,
u ayniqsa, matematika, astronomiya ilmlariga qiziqdi.
U bobosining xos munajjimi mavlono Badriddin bilan kocp
vaqtini o‘tkazar, undan hisob va taqvimdan dars olar, ba’zi
kechalari, qor tinib osmon yorishgan paytlarda yulduzlaming o‘mi
va harakatini kuzatish bilan mashg‘ul bo‘lar edi.
1411 yilda 17yoshliUlug‘bekMirzoMovarounnahrvaTurkistonning hokimi etib tayinlanishi Temuriylar xonadonida
Ulug‘bekning mavqei naqadar yuksak ekanligidan dalolat beradi.
Ulug‘bek hokim bo‘lgach, bobosidan farqli o‘laroq harbiy yurishlar
bilan qiziqmadi. Aksincha, u o‘rta asrlardagi boshqa hokimlardan
o‘zgacha yo‘l tutdi, ko‘proq ilm-fanga moyil edi.
Samarqanddagi madrasa qurilishi 1417 yili boshlanib, uch yilda
qurib bitkaziladi. Tez orada Ulug‘bek madrasaga mudarris va
olimlami to£play boshlaydi va shu tariqa uning falakiyotshunoslik
maktabi shakllanadi. Bu maktabning asosiy mudarrislari ilmiy
ishlarga qulay sharoit va panoh izlab Temur davridayoq
Samarqandga kelgan Taftazoniy, Mavlono Ahmad va Qozizoda
Rumiy kabi olimlar edi. Qozizodaning maslahati bilan Ulug‘bek
otasining mulki Xurosonning Koshon shahridan G‘iyosiddin
Jamshid Koshiyni chaqirtirdi. Shunday qilib, Movarounnahming
turli shaharlaridan va Xurosondan to‘plangan olimlar soni 1417
yilga kelib 100 dan ortib ketdi. Ular orasida adiblar, muarrixlar,
xattotlar, rassomlar, me’morlar bor edi. Lekin yulduzshunoslik va
riyoziyot sohasidagi olimlar sharafliroq va obro‘liroq edi. Ular
orasida Qozizoda va Koshiy eng salobatli va nufuzli edilar.
1420 yili Samarqand madrasasining tantanali ochilishi bo‘ldi.
Manbalarda qayd etilishicha, “madrasa binosi bitishiga
396
yaqinlashganda, bu yerga to‘plangan adabiyot, san’at va fan
namoyandalari Ulug‘bekdan madrasaga kimni mudarris etib
tayinlamoqchisiz, deb so‘rashganda, Ulug‘bek, barcha fanlardan
xabardor biror odamni qidirib topaman, deb javob bergan. Shu
yerda g‘ishtlar orasida oddiy kiyimda o‘tirgan mavlono
Muhammad Ulug‘beknmg bu gapini eshitib qolgan va shu onda
o‘midan turib, bu vazifaga men loyiqman, degan. Shundan keyin
Ulug'bek uni imtihon qilib, uning chinakam bilimdon odam
ekanligiga ishonch hosil qilgan va uni hammomda yuvintirib,
yaxshi kiyintirish to‘g‘risida buyruq bergan. Madrasaning ochilish
kunida mavlono Muhammad mudarris sifatida ma’ruza o‘qigan;
Mavlono Muhammadning olimlardan 90 kishi ishtirokida qilgan
ma’ruzasini Ulug‘bek bilan Qozizoda Rumiydan boshqa hech kim
tushima olmagan. Chunki bu ma’ruza haddan tashqari ilmiy
jihatdan kuchli va murakkab masalalami o‘z ichiga olgan edi.”
Bu yerda tilga olingan Qozizoda Rumiy (Salohiddin Musa bin
Mahmud) mashhur matematik va astronomdir. U Ulug‘bek
madrasasining dastlabki mudarrislaridan biri edi. G‘oyat bilimli bu
olimni zamondoshlari “o‘z davrining Aflotuni” deb ataganlar.
Ulug‘bek “Ziji” o‘rta asrlardagi eng mukammal asar bo‘lib,
tezda zamondoshlarining diqqatini o'ziga jalb etdi. Eng awal, bu
asar Samarqandda Ulug‘bek atrofida to‘plangan olimlar ijodiga
katta ta’sir ko‘rsatdi.
1449 yili Ulug‘bekning fojiali halokatidan so‘ng Samarqand
olimlari asta-sekin Yaqin va o‘rta Sharq mamlakatlari bo‘ylab
tarqalib ketadilar. Ular o‘zlari borgan yerlarga Samarqand olimlarining yutuqlarini va “Ziji”ning nusxalarini ham yetkazadilar.
Jumladan, Ali Qushchi 1473 yili Istambulga borib, u yerda
rasadxona quradi. Shu tariqa Ulug‘bek “Ziji” Turkiyada tarqaladi
va Turkiya orqali Ovro‘pa mamlakatlariga ham yetib boradi.
Hozirgi kundagi ma’lumotlarga ko‘ra “Zij”ning 120 ga yaqin
forsiy va 15 dan ortiq arabiy nusxasi mavjud. 0 ‘rta asrlarda yozilgan hech bir astronomik yoki riyoziy asar bunchalik ommalashmagan. “Ziji” musulmon mamlakatlarining deyarli barchasida
o‘rganilgan.
397
Mirzo Ulug‘bek xizmatlaridan yana bin shimdaki, u awalo
yosh avlodning aqliy va ma’rifiy tarbiyasiga katta ahamiyat berib,
ulami dunyoviy bilimlami egallashga da’vat etdi, har qanday
johillik va bilimsizlikka qarshi kurashdi. U insonning imkoniyatlari
cheksiz ekanligiga ishora qilib, yoshlarni ilm egallashga, insofli va
himmatli bo‘lishga, halollik va rostgo‘ylikka da’vat etadi.
Ulug‘bekning biiimlarmi nafaqat kitoblardan, balki bevosita
hayotning o‘zidan ham olishni tavsiya etadi.
Ulug‘bek yangi-yangi ilmiy kashfiyotlar qilishni inson uchun
oliy fazilat deb biladi. U Movarounnahr shaharlarini, xususan
Samarqand va Buxoroni ilm-u ma’rifat dargohiga aylantiradi.
Ulug‘bek “Bilimga intilish har bir muslim va muslima uchun
farzdir” degan shiomi ilgari suradi va uni madrasaning peshtoqiga
yozdirib qo‘yadi. Madrasada esa ilmning turli. sohalarining o‘qitilishiga jiddiy e’tibor beriladi.
Ulug‘bekning fikricha, ta’lim-tarbiyada matematika, falakkiyot
fanlari bolaning aqliy qudrati va qobiliyatini o!stirishda muhim
vosita bo‘lsa, tarix v a adabiyot fanlari esa bolalarning vatanparvar
bo‘lib yetishishlariga xizmat qiladi.
Ulug‘bek ta’lim-tarbiyada mudarrislaming odil va halol bo‘lishiga, o‘zpedagogik mahoratlarini, bilimlarini oshirib borishga, har
bir mashg£ulotni yuksak saviyada o‘tkazishga da’vat qiladi, ana shu
bilangina o‘quvchilarda bilimga qiziqish orttirish mumkinligini
ta’kidlaydi. Uning fikricha, tarbiyachi awal o‘zini tarbiyalashi,
bilim va malakalarini egallashi lozim.
Ulug‘bek bolalami tarbiyalashda uy sharoiti va ota-onalaming
faoliyatiga yuqori baho beradi, ulami hayotda ctiidamli, mehnatsevar qilib tarbiyalash juda zarur deydi. Buning dalili sifatida
“Zij” ustida ishlash paytidagi qiyinchiliklar haqida shunday deydi:
“Yulduzlar jadvalini tuzish maqsadida biz kechayu kunduz
ishladik, o‘z mo'ljallagan maqsadimizga yetguncha biz o‘zimizga
qadar yaratilgan jadvallami taqqosladik, qayta tuzdik va shu tariqa
yuz qaytalab tuzatishlar kiritgach, o‘n sakkiz yildan so‘nggina o‘z
ko‘zlagan niyatimizga yetdik”1.