Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

2. Eng qadimgi davrdan VII asrgacha ta’lim-tarbiya va
pedagogik flkrlar
Hoidrgi o‘zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming
yillar oldin yashagan bo‘ lib, ular yuksak va o‘ziga xos madaniyatni
vujudga keltirishda juda katta va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan.
Dastlabki tosh qurollaridan tirikchilik uchun foydalanish, ancha
332
takomillashgan mehnat qurollarini yasash, urug'chilik davriga
kelib, xo‘jalik hayoti va madaniy taraqqiyotda erishilgan yutuqlarni
o‘z ichiga olgan davrgacha bo‘lgan tariximiz ota-bobolarimizning
boy qadimiy madaniyatga ega bo‘Iganiigidan dalolat
beradi.Ajdodlarimiz tomomdan qo‘lga kiritilgan qadimiy
madaniyati tarkibidan ta’lim-tarbiyaga oid merosi ham alohida
o‘rin olgan. Zero, hozirgi turkiy va forsiyzabon xaiqlaming
bizgacha yetib kelgan muhim arxeologik topilmalari, tarixchilar,
adabiyot va san’at namoyandalarining ijodiy merosi, san'at va
adabiy asarlaming namunalari buning daliiidir. Ma’lumki, kishilik
jamiyatining vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik
jihatdan, ham ijtimoiy jihatdan takomillashib borgan. Dastlabki
diniy e’tiqodlar, eng oddiy ixtirolarning takomillashib borishi kabi
holatlar inson ongining ham shakllanib borishiga turtld bo‘ldi. Bu
jarayon minglab yillami o‘z ichiga olgan bo‘lib, ana shu davrda
inson ongi shakllanishinmg asosi sifatida qabul qilingan xulq-odob
qoidalari, ijtimoiy talabiar yuzaga kelgan. Ushbu talablar muayyan
davrda yaratilgan yodgorlikl arining asosiy mazmuni va mohiyatini
tashkil etadi. Eng qadimgi kishilarga xos bo‘lgan xislatlar, ulaming
dastlabki, oddiy istaklari, orzu-umidlari qadimgi eposlarda aks
etgan afsonaviy obrazlar hamda qahramonlar qiyofasida o‘z
ifodasini topgan. Ruhga sig‘inish (oriimizm), ajdodlar ruhiga
sig£inish (totemizm), sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar
yoritilgan afsona va rivoyatlarda eng qadimiy ajdodlarimizning
tafakkur dunyosi aks etgan. Ma’lumki, ibtidoiy kishilar mehnat
faoliyati jarayonida o‘z ehtiyojlarini qondirgan va bu jarayon yosh
avlodda ham mehnat qilish, amaliy faoliyatni yo'lga qo‘ya. olish
borasidagi nazariy bilim, ko‘mkma va malakalami hosil qilishga
zamin hozirlagan. Mehnat faoliyatini tashkil etish jarayoni
dastlabki paytlarda butun ijtimoiy hayotni yo‘lga qo‘yish negizida
amalga oshirilgan bo‘Isa, keyinchalik tarbiya inson faoliyati asosiy
jihati, ijtimoiy ongni shakllantirishning muhim omiliga aylandi.
Dastlabki urug‘chilik jamiyatidan oldin ham inson yashash uchun
kurashgan, mazkur davrda urug‘ning barcha a’zolari jamoa bo‘lib
harakat qilganlar. Keyinroq kishilar mehnat faolij^atini jamoa
a’zolarining yosh jihatlariga ko‘ra quyidagi uch giiruh asosida
tashkil etganlar.
- bolalar va o‘smiriar;
- ijtimoiy hayot va mehnatda to‘la ishtirok etuvchilar;
- keksalar.
Ibtidoiy jamiyatda bola o‘zi uddalay oladigan faoliyatning
tashkil etilishida bevosita ishtirok etib. hayot kechirish va mehnat
qilish ko‘mkmalarini o‘zlashtirgan. Bu holat og‘ir sharoitda
kechgan. o‘g‘il bolalar erkaklar bilan ov qilish, qurol yasash kabi
yumushlami bajarsalar, qizlar, ayollar tomonidan bajariladigan
mehnat sirlarini o'zlashtirar edilar. Hech qayerda yozilmagan odat
va an’analarga ko‘ra, yosh bolalar keksalar nazorati ostida ma’Ium
tajribalarga ega bo‘lardilar. Bola ma’Ium tayyorgarliklardan so‘ng
maxsus sinovlardan o‘tib, amaliy faoliyatda faol ishtirok eta olish
huquqini qoiga kiritar edi. Ushbu an’ana, ya’ni, bolalarni ma’Ium
yoshgacha enaga yoki murabbiyga topshirish yaqin davrlargacha
saqlanib qolgan, hatto hozirgi kunda ham ko‘ zga tashlanadi.
Jamiyatning ijtimoiy jihatdan taraqqiy eta borishi bolalarga
dalalami o‘ichash, suv toshqinlarining oldini olish, kishilami turli
kasalliklardan davolash usullariga oid bilimlami berishga bo‘lgan
ehtiyojni yuzaga keltirdi. Mazkur ehtiyojni qondirish yo‘lidagi
harakatning tashkil etilishi natijasida turli maktablar faoliyat yurita
boshladi. Maktablarda asosiy e’tibor bolalarga og‘zaki bilimlar
berish bilan birga ularda yozuv ko‘nikmalarinmg shakllantirilishiga
qaratildi. Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat paydo
bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik qo‘shni mamlakatlardan kirib kelgan
harflar yordamida yozish usuli paydo bo‘ladi va bu usul tez tarqala
boshlaydi.
Eng qadimgi davrlarda yo‘lga qo‘yilgan ta’lim-tarbiyaga oid
qimmatli ma’lumotlami biz yana xalq og‘zaki ijodi namunalaii:
afsonalar, qahramonlik eposlari, qo‘shiqlar. maqol va iboralarda
ilgari surilgan g‘oyalardan ham olishimiz mumkin. Chunk! xalq
donishmandligining yorqin namunasi bo‘lgan xalq og‘zaki ijodida
xalq pedagogikasiga xos bo‘lgan tarbiya tajribalari umumlashgan.
Ibtidoiy kishilarning tabiat va jamiyat haqidagi tasawurlari, ular
334
tomonidan amal qilingan urf-odatlar, ijtimoiy munosabatlari
mazmuni xalq og‘zaki ijodining eng qadimgi janrlaridan bin
boigan afsonalarda ifodalangan. Afsonalaming qahramonlari
yaxshilikning tantana qilishi uchun yomonlik hamda numing
muqarrar mavjud bo‘lishi uchun zulmat bilan kurash olib boradilar,
yaxshilik va baxt-saodatga chulg‘angan o‘lkalarini yaratadilar.
Aksariyat afsonalaming qahramonlarini inson sifatida gavdalangan
xudolar tashkil etgan. Ibtidoiy tuzum kishilarining orzu-istaklari,
o‘y-fikrlari. maqsad va intilishlarini yoritishga xizmat qilgan
afsonalaming ko‘pchiligi bizga eng qadimgi yodgorliklar -
“Avesto”, Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma” asarlari orqali
ma’lumdir.
Qadimgi miflarda kishilaming tabiiy ofatlar va yovuz kuchlardan saqlanish borasidagi dastlabki tasawurlari tirik mavjudot
boshiga falokat keltiruvchi tabiiy kuchlarga qarshi mardonavor
kurashgan inson va uning xatti-harakatlari orqali ifoda etilgan.
Miflar asosida yaratilgan afsonalaming qahramonlari
tomonidan olib borilgan harakatlar qahramonlik eposlarining
yaratilishi uchun zamin hozirlagan. Qahramonlik eposlarida
vatanga bo‘lgan muhabbat, erk va ozodlik uchun kurash, yurtining
har bir qarich yerini asrash, qadrdon qabilasining farovonligi,
to‘kin-sochinligini ta’minlash yo‘lida jonini fido etish, qabilaning
sha’ni, sharafi, ori va nomusi uchun kurashish tuyg'ulari tarannum
etilgan. Zarina, Sparetra, To‘maris hamda Shiroq (Siroq)lar
tomonidan ko‘rsatilgan yuksak vatanparvarlik na’mimalari, Zarina
va Striangey, Zariadr va Odatida muhabbatlari, mardlik va
qahramonlik timsollari bo‘lgan Rustam va Siyovush (XorazmQang‘ eposi)laming jasoratlari to‘g‘risida hikoya qiluvchi
epopeyalar shular jumlasidandir. Bizgacha yetib kelgan epik asar
(afsona va rivoyat)larda asosan ajdodlarimizning yurt ozodligi,
vatan ravnaqi va qabila farovonligi yo'Iida olib borgan kurashlari
o‘z ifodasini topgan. qahramonlar vatanni va xalqni sevadi. Ornomusni muqaddas deb bilish, do'st va safdoshlarga sadoqat,
burchni yuksak darajada miglash, unga sodiqlik, vatan va xalqi
uchun o‘z jonini qurbon etish, har qanday mashaqqatga bardosh
berish, o‘z sevgi-muhabbati yo'lida aziyat kechishga tayyorlik kabi
335
insoniy tuyg‘u!ar ularning asosiy xususiyatlaridir. Qahramonlik
eposlarida ulug‘langan eng asosiy axloqiy xislatlari - jasurlik va
mardlikdir.
Jasurlik, kuchlilik va mardlik - qadimiy kishilarda tarkib
topishi zarur bo‘lgan eng muhim fazilatlar sanalgan. Tarixiy
shaxslaming hayoti va qahramonliklari borasida ma'iumotlar
beruvchi rivoyatlar fikrimizning yorqin dalilidir. Ularda muayyan
shaxs faoliyati, donishmandligi, qahramonliklari, tarixiy shaxs ega
bo‘lgan axloqiy fazilatlar: nazokat, kamtarlik, aql-idrok, o‘zgalarga
muhabbat, yorga vafo, sadoqat, baxt, odillik, odamiylik, oliy
himmatlilik va mehnatsevarlik kabilar ulug‘langan.
Qadimgi ajdodlarimiz insonga xos jasurlik, adolat, sadoqat va
insoniylik kabi xislatlami qadrlaganlar. Bu xislatlar insonda o‘zo‘zidan shakllanmagan. Tabiat va jamiyat hayotida ro‘y bergan
o‘zgarisMar, ibtidoiy urug‘chilik davrida qaror topgan turmush
tarzi insonda ana shunday xislatJarning shakllanishini taqozo etgan.
Eng qadimgi qo‘shiq va link she’rlarda jasurlik, adolat, sadoqat va
insoniylik kabi xislatlar tarannum etilgan. Bunday qo‘shiq va link
she’rlar XI asrda yashagan ulug‘ olim Mahmud Qoshg‘ariy
tomonidan yaratilgan “Devonu-Iug‘atit-turk” asari orqali bizgacha
yetib kelgan.
Turkiy xalqlarning tarixini yorituvchi qadimgi manbalarda
pand-nasihat va o‘gitlar etilgan asarlar ham ko‘plab uchraydi. Ana
shimday asarlar jumlasiga Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu
lug‘atit-turk” asari ham kiradi.
Asarning mohiyatini yoritishga xizmat qiluvchi manbalaming
aksariyatida Mahmud Qoshg‘ariyning qo‘shiqlami xalq orasidan
yiqqanligi ta’kidlanadi. Aziz Qayumov esa bu she’r parchalarining
asl nusxasida o‘sha davrda mavjud bo‘lgan badiiy ijodga nisbatan
yuksak talabchanlik aniq sezilib turishi, she’rlami yaratgan
shoirlaming juda ma’lumotli ekani, chuqur bilim va nafis badiiy
didga ega ekani xususidagi fikrlarni qayd etadi va pand-nasihatga
oid qo‘shiqlami alohida guruhga ajratib, ulami tarjima qilib,
mazmunini tahlil etadi.
Pand-nasihat janridagi asarlaming mazmunida asosiy o‘rmni
ilm olishga undash, uning foydalari, ilm ahlini hurmat etish
336
to‘g‘risidagi fikrlar egallaydi. Yoshlarga ilmli kishilarga
yaqinlashish, ulardan o‘gitlar olish maslahat beriladi:
0 ‘g‘lim, senga qoldirdim o‘git,
Unga amal qil.
Olimlarga yaqinlash, bahra olgil,
Tutib dilo‘ (3-t. 445-bet).
Demak, o‘g‘ilga nasihat qilgan ota bilimli kishilardan yaxshilik
kelishiga ishonadi, ammo ulaming fikrini eshitibgina qolmay,
amalda unga rioya etish lozimligini ham uqtiradi.
0 ‘gitlarda ilm-ma’rifat hamda muayyan hunar borasidagi
ko‘nikmalaming ezgu maqsadlami amalga oshirishga xizmat
qilishiga erishish kerak deyiladi.
Ilm o‘rganish yo‘lida aziyat ehekkan, mashaqqat tortgan
kishigina uni to‘laqonli o‘zlashtira olishi, kasb-hunar sirlarini
mukammal egallashi mumkin, deydi. Bilimli, yuksak fazilatga ega
bo‘lgan kishilar hayoti doimo mashaqqatli kechadi. Umr bo‘yi ilm
va hunar asoslarini о ‘zlashtirgan olim va fozillar hayoti ham bir kun
kelib poyoniga yetadi. Bilimlarining ko‘lami ortib, yuksak orzuistaklari amalga oshayotgan bir paytda insonning umri tugaydi.
“Devonu-lug‘atit-turk” asarida insoniy fazilatlarning yana biri
- xushxulqlik alohida ajratib ko‘rsatiladi. Bilim va hunar egasi
boiish, ezgulik, yaxshilik yo‘lida hamda umum manfaati uchun
mehnat qilish xushxulq insonga xos fazilat ekanligini alloma
alohida qayd etib o‘tadi:
Ulug'liging oshsa agar,
Xushxulq bo‘lg\il.
Bek yonida xalq uchun
Xo‘b ish qilg‘il (1-t. 95 bet).
Kishilar o‘rtasida totuvlik, o‘zaro ahillikning yuzaga kelishi
yurtning farovon bo‘lishi, odamlaming to‘kin-sochin yashashining
asosiy omili ekanligiga alohida urg‘u berar ekan, alloma mazkur
fikrlami quyidagicha ifodalaydi:
Qo‘ni-qo‘shni qarindosh
Ko‘rsin sendan yaxshilik.
Ne-ne sovg‘a qilishsa,
Yaxshirog‘in qil tortiq (1-t. 137 bet).
Ushbu pand-nasihatlar she’rlamixig amaliy hayot bilan uzviy
bog‘iangamidan dalolat beradi.
Mol-dimyo to'plashga nisbatan yuzaga kelgan hirsni shoir
xuddi tog‘dan kelayotgan seiga o‘xshatadi. Molu-davlat yig‘ish
hirsiga berilgan kishi sel ostida qolgan toshdek chilparchin boiadi,
deyiladi:
Mol yig‘ishni sel kelish deb hisobla,
Mol egasin tosh kabi yumalatar (3-t. 69 bet).
Shu bois aqlli inson bunday xavf ro‘y berishining oldini olishi,
atrofdagilarning nazaridan qolmasligi lozim.
Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan ta’lim-tarbiyaga oid pandnasihatlarga boy she’rlar turmush tarzining turli tomonlaxini
yoritishga xizmat qiladi. She’rlarda ilgari surilgan g‘oyalardan у ana
biri inson hayotining abadiy emasligi, shu sababli imkon qadar
kishilarga yaxshilik qilish lozimligi, yoshlik kuchi va husniga
ishonish suvga suyanish bilan barobar ekanligi alohidata’kidlanadi.
Demak, eng qadimgi ma’rifiy yodgorliklarda ifoda etilgan va
qadrlangan xislatlar - jasurlik, mardlik, adolat, sadoqat, insoniylik,
xushmuomalalikdan iborat bo‘lgan. Tabiiyki, ushbu xislatlar
insonda o‘z-o‘zidan shakllanmagan. Tabiat va jamiyat hayotidagi
o‘zgarishlar, ibtidoiy urug‘chilikka asoslangan turmush tarzi
insonning ana shunday xislatlarga ega bo‘lishini taqozo etgan. Ikki
katta kuch - yaxshilik va yomonlik o‘rtasidagi ayovsiz kurash
insonda yuqorida qayd etilgan xislatlaming bevosita shakllanishiga
turtki bo‘lgan.