Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

9. Ekologik tarbiya
“Ekologiya” tushuncliasi ilk bor nemis zoologi E.Gekkel
tomonidan qollanilgan. Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekologik tarbiya (grekcha
“oikos” -turar joy, makon, “logos” - fan) o‘quvchilarga dastlabki
ekologik bilimlami berish, mavjud ekologik bilimlarini boyitish,
ularda tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etish ko‘nikma va
malakalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik jaiayondir.
0 ‘zbekiston Respublikasida tabiat va atrof-muhit muhofazasini
tashkil etishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu yo‘lda amalga
oshiriluvchi ijtimoiy-ekologik harakat mazmuni “0 ‘zbekiston
Respublikasining Atrof-muhitni muliofaza qilish Milliy harakat
rejasi”da o‘z ifodasini topgan.
Tabiat va atrof-muhitni muhofaza qilish, shuningdek, ekologik
muammolaming ijtimoiy xavfi xususida to‘xtalib, 0 ‘zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I. A.Karimov quyidagi ftkrni qayd
etadi: “Ekologik xavfsizlik muammosi allaqachon milliy va
mintaqaviy doiradan chiqib, butun insoniyatning umumiy
muammosiga aylangan. Ekologiya hozirgi zamonning keng
miqyosdagi keskin ijtimoiy muammolaridan biridir. Uni hal etish
barcha halqlaming manfaatlariga mos bo‘lib, sivilizatsiyaning
300
hozirgi kuni va kelajagi ko‘p jihatdan ana shu muammoning hal
qilinishiga bog‘liqdir”.
0 ‘quvlarda tabiatga nisbatan to‘g‘ri munosabatni. qaror
toptirish, mehr-muhabbatni uyg‘otish, atrof-muhit musaffoligiga
erishish ekologik muammolarni hal etish yo‘lida muhim bosqich
sanaladi.
Ekologik ta’lim o‘quvehiga aniq maqsadga muvofiq, izchil,
tizimli va uzluksiz ravishda nazariy ekologik bilimlami berishga
yo‘naltirilgan ta’limiy jarayonidir.
Nazariy ekologik bilimlar (ekologik ong) hamda atrof-muhit va
tabiat muhofazasi yo‘Iida olib borilayotgan faoliyat birligi ekologik
madaniyatni shakllantirishga xizmat qiladi. Ekologik ong tabiat va
atrof-muhitning mavjud holati, ulami muhofaza etish borasidagi
tushunchalaming ongdagi ifodasi bo‘lib, u murakkab ijtimoiypsixologik hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Ekologik faoliyat esa
ekologik bilimlarga tayanilgan holda tabiat va atrof-muhit
muhofazasini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan xattiharakatlar majmui demakdir.
Ekologik madaniyat o‘quvchining ijtimoiy talablarga muvofiq
tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etish qobiliyati.
Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning у ana bir muhim tarkibiy
qismi bolib, uni tashkil etish jarayonida quyidagi vazifalar, hal
etilishi zarur:
1. 0 ‘quvchilarning ta’lim jarayonida o‘zlashtirgan ekologik
bilimlar ini yanada oshirish.
2. Ulaming tabiat va atrof-muhit ekologiyasi to‘g‘risidagi
tasawurini boyitish.
3. 0 ‘quvchilarda tabiat va atrof-muhit muhofazasini ta’minlash
ijtimoiy zaruriyat ekanligi to‘g1 risidagi e’tiqodni shakllantirish*
4. 0 ‘quvchilarda ekologik faoliyat ko‘nikma va malakalami
tarbiyalash hamda ulaming tabiat va atrof-muhit muhofazasini
ta’minlash jarayonida faol ishtirok etishlariga erishish.
Oila va jamiyatda tashkil etilayotgan ekologik tarbiyaning suhbat, davra suhbati, ekskursiya, bahs-munozara, ijodiy
tanlovlar, uchrashuv, ijtimoiy-foydali mehnat (shanbalik, xashar,
ko‘kalamzorlashtirish) kabi shakl hamda suhbat, kuzatish, amaliy
301
faoliyatni tashkil etish, rag‘batlantirish va jazolash kabi metodlar
yordamida tashkil etish o‘quvchilarda ekologik madaniyatni qaror
topishini ta’minlaydi.
0 ‘quvchi tarbiyasida ishtirok etayotgan subyektlaming shaxsiy
namunalari, o‘quv manbalari, badiiy adabiyotlar, ommaviy axborot
vositalari (shu jumladan, internet) materiallari va ulaming g'oyalari
o‘quvchilarda ekologik madaniyatni shakliantirishning muhim
vositalari sanaladi.
“Ekologiya” tushunchasi ilk bor nemis zoologi E.Gekkel
tomonidan qo'llanilgan. Ekologik tarbiya ijtimoiy tarbiyaning
muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Ekologik tarbiya (grekcha
“oikos” -turar joy, makon, “logos” -fan) o‘quvchilarga dastlabki
ekologik bilimlami berish, mavjud ekologik bilimlarini boyitish,
ularda tabiat va atrof-muhit muhofazasini tashkil etish ko‘nikma va
malakalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik jarayondir.
Ekologik ta'lim deganda o‘quvchilarga berilishi lozim bo‘lgan
tabiat bilan inson orasidagi munosabatlami ifodalovchi bilimlar
tizimi tushuniladi. Ekologik tarbiya esa insonning atrof-muhitga
nisbatan munosabatini tarbiyalashdir.
Ekologik ta'lim-tarbiya umumiy ta'lim-tarbiyaning yangi
shakli va tarkibiy qismi boiib, maktabda barcha fanlami o‘qitishda
amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi. Ekologik ta'lim-tarbiyadan bosh
maqsad ham yosh avlodga atrof-muhit va uning muammolariga
ongli munosabatni shakllantirishdan iboratdir. Ekologik tarbiyalash
jarayonida yoshlami yashab turgan tabiatimiz boyliklarini tejabtergashga, uni muhofaza qilishga o‘rgata boriladi.
Atoqli pedagog V. A. Suxomlinskiy “Bolaiarga jonim fido”
asarida “Men bolalar “Alifbe”ni ochib, birinchi so‘zini g‘ijjalab
o‘qishlariga qadar awal dunyodagi eng ajoyib kitob-tabiat kitobini
mutolaa etishlarini istardim” deb ta'kidlaganidek, bu boradagi
barcha ishlami bolaning kichikligidanoq boshlash maqsadga
muvofiqdir.
Ekologik tarbiyada o‘quvchilarni o‘z maktabini; yashaydigan
muhiti-shahar va qishloq ko‘chalarini ко‘kalamzorlashtirish,
mevali va manzarali daraxt ko‘chatlari ekish, hiyobonlami, suv
havzalarini ozoda saqlash, uy hayvonlariga qarash kabi ishlarda
302
kuchi yetgancha qatnashishga jalb etish katta ahamiyatga ega.
Ekologik savodxonlik va madaniyat, awalo, oiladan boshlanadi.
Ekologik duyonqarashni shakllantirishning negizi oiladagi
tarbiyaga bevosita bog‘liqdir. Agar bu masala oilada to‘g‘ri yo‘lga
qo‘yilmagan bo‘Isa, uni maktablarda, keyingi ta'lim bosqichlarida
hamda mehnat jarayonlarida qaror toptirish qiyin bo‘ladi.
Ajdodlarimiz bola tarbiyasi masalasiga alohida e'tibor bilan
qaraganlar va bu borada ibratli an'analarni vujudga keltirganlar.
Bolalar go‘daklik chog‘laridanoq axloqiy va mehnat tarbiyasini
oilada boshlaganlar. Ularda mehnatga muhabbat, atrof-muhitga
hurmat, obodonchilik va ko‘kalamzorlashtirish hissi sabot bilan
singdirilgan. Masalan, atrofhi ifloslantirmaslik uchun axlatlami
alohida chuqurchalarga tashlash; xojatxonalami ariq, soy, buloq
suvlaridan uzoqroq joyda kovlash; yong‘in chiqmasligi chorasini
ko‘rish; turli ehtiyojlar uchun yashnab turgan daraxtda emas, balki
qurib qolganlaridan foydalanish; nihollami sindirib, payhon
qilmaslik; qushlaming uyasini buzmaslik kabi xatti-harakatlar
shakllantirilgan. Oila davrasida farzandlarga “Suvga tuflama, uni
iflos qilma, chunki barcha j onivorlar uni ichib bahra oladi”, “Gullab
turgan mevali daraxtning shoxini sindirma, u meva beradi, uni
o‘zing iste'mol qilasan”, “Pishib yetilmagan uzumni uzma, agar
uzsang katta gunoh ish bo‘ladi. Chunki unda ahli mo‘minning
nasibasi bor” - deb pandu-nasihatlar qilganlar. Islomdan avval
zardushtiylik dinida tabiatni, xususan, suvni iflos yoki isrof qilgan
kishi 400 darra kaltaklangan. Suvga hurmat islom dinimizda ham
saqlanib qolgan. Mana shu hurmat ta’sirida xaiqda ko‘plab
maqollar, rivoyatlar, ibratli hikoyalar, ertaklar vujudga kelgan.
Ekologik ta'lim va tarbiyalash tizimi bolalar bog‘chalarida,
umumiy ta'lim maktablarida, keyingi ta'lim bosqichlarida hamda
mehnat j amoalarida davom ettiriladi. Ekologiya fani hozirgi bozor
munosabatlari davrida ko‘pgina tarmoqlarga ega: o‘simliklar
ekologiyasi, zooekologiya, tuproq ekologiyasi, inson ekologiyasi
va boshqalar. Ekologiya fani tanlab olingan bir yoki bir necha
obyektning yashash sharoitini yoki normalarini o‘rganadi va
yashashning optimal darajasini aniqlashga yordam beradi. Bu
yo‘nalishdagi ishlar bizga ekologik bilimlami yetkazadi, ammo bu
303
bilan insoniyat cheklanib qolmaydi. Davr talabiga ko'ra, yana
boshqa yo‘nalishda ham ish olib borishni talab etmoqda. U ham
bo‘Isa ekologik tarbiya masalasidir.
Ekologik tarbiya albatta ekologik bilim asosida shakllanadi,
Iekin u o‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Ekologik tarbiya
insonda tabiatga nisbatan to‘g‘ri, oqilona munosabatni
shakllantirish masalasi ustida ish olib boradi va o‘z oldiga
talabalarda ekologik madaniyatni shakllantirishdek maqsadni
qo‘yadi. Ekologik tarbiyaning mazmuniga ekologik onglilik,
ekologik his-tuyg‘ular (tabiatga, insonlarga, hayotga nisbatan
munosabatlar) kiradi. Shunday qilib, ekologik tarbiya inson
hayotida, jamiyatda, vatanda muhim ahamiyat kasb qiladi.
Ekologik tarbiyaning shakllanishiga ekologik bilimlami
egallash bilan bir qatorda ekologik munosabatlami ham
shakllahtirib borish zarur bo‘ladi. Ekologik munosabatlarga:
1. Hayotga munosabat.
2. Yaxlitlik hissini tarbiyalash.
3. Javobgariik hissini tarbiyalash.
4. Tabiat go‘zalliklarini his etish kabi komponentlami kiritish
mumkin.
Inson umrining asosiy qismi oila davrasida kechganligi uchun
uning kamoloti tarbiya, iqtidor, salomatlik kabi tushunchalar bilan
uyg'undir. Chunki buiaming asoslaii aynan oilaviy muhitda
shakllanadi.
Oila shunday maskanki unda hayotning davomiyligini ta’minlovchi sliaxs shakllanadi.
Oila, jamiyat va tabiatda bugungi kunda shunday muammolar
paydo bo‘lmoqdaki, bularni osonlikcha hal etib bo‘lmaydi. Bu
muammolar eng avvalo, ekologiya, salomatlikni saqlashga tegishli.
Aholi istiqomat qilayotgan joylarni, ularni o‘rab turgan atrofmuhitni tezroq sog‘lomlashtirish, go'zal tabiatimizga rahna
solmaslik, odamlami turli kasalliklardan asrash, avaylash va
kasalliklaming oldini olish eng muhim masalalardan hisoblanadi.
Shuning uchun oilada ekologik tarbiyani shakllantirish juda katta
ahamiyatga ega.
304
Ekologik xavf mavjud bo‘ lib turgan holatda, bu bilan faqat
mutaxassislar shug'ullanishi lozim yoki ekologik tarbiyani faqat
tarbiyachilar yoki o‘qituvchilar beradi deb hisoblab, qo‘l
qovushtirib o‘tirish noto‘g‘ri. Ekologik tarbiyani awalo, eng
mustahkam va xotirada umming oxirigacha saqlanib qoladigan
qismini ona va ota - ya’ni oila beradi. Oilada bolani kichik yoshdan
ekologik tarbiyaga o‘rgatishda quyidagi omillar mavjud:
- milliy qadriyatlar, diniy, qadimiy urf-odatlami tushuntirib
borish;