|
Afina ta’lim tizimi
Umumbashariyatga boy ma’naviy me’ros qoldirgan antik
davr (lot. antiquitas - qadimgi davr: e.av. VII—II asrlar, bunda
qadimgi yunon-rim sivilizatsiyasi tushuniladi) ko‘plab
sivilizatsiyalaming rivojlanishini belgilab bergan hamda ularda
ilm, fan, madaniyat shakllanishiga turtki bo‘lgan. 0 ‘sha davming
boshqa hududlaridagi davlatlardan farqli ravishda Qadimgi
Yunoniston (Ellada) madaniyati - uning davlatchilik asoslarini
belgilab bergan asosiy omillardan hisoblangan. Afina davlatming
Yunoniston polislari bilan bo‘lgan 30 yillik urushda (er.av. 404 y.)
fojiaviy magiubiyatidan so‘ng Fukidid Afina davlatchiligida
hokimiyat va fuqarolaming yuqori madaniyati o‘rtasida ajoyib
81
muvozanat o‘matilganligi, uning barcha sohalarida gurkirab
rivojlangani hamda magiubiyatdan so‘ng yana tiklanish
miunkinligiga ishonch bildirib quyidagilarni qoldirgan: hatto
metindek eng mustahkam hokimiyat qulashi mumkin, va faqat
guldek nozik inson tafakkuri hech qachon so‘nmaydi. Bundan
shunday xulosa qilish mumkinki, har qanday davlatning rivoji
uning ma’naviy madaniyati, ya’ni ilm, fan, san’at, ta’limning
rivojlanishiga bogiiq. Umuman olganda Afina madaniyati polis
hayotining ajralmas qismi hisoblangan.
Shu o‘rinda aytish joizki, Afina ma’naviy madaniyatining
asosini ilm, fan va uni egallashga, keyingi avlodga meros sifatida
qoldirishga qaratilgan ta’lim va tarbiya tashkil etadi.
Afina o‘z davrining madaniy, siyosiy va iqtisodiy markazga
aylanganligi yosh avlod taiim va tarbiyasiga qo‘yiladigan o‘ziga
xos talablami ham belgilab bergan edi. Shu sababli Afina taiim
tizimi Sparta va Rim taiim tizimlaridan jiddiy farqlanadi.
Afinada taiim va tarbiya Paydeyya deb yuritiladi (paydeyya
- qad.yunon. bola tarbiyasi; paydos - bola, o‘smir) va o‘sha
davming mutafakkirlari tomonidan falsafa kategoriyasi sifatida
qaralgan va hozirgi tilda “taiim tizimi”, tarbiyaning ma’lum bir
modeli sifatida tushunish mumkin.
Hukmron qatlamining taiim va tarbiyasi har tomonlama
rivojlangan shaxsni shakllantirish g‘oyasi - kallogatiyaga (yunon.
etuk, ajoyib inson; boshqalami lol qoldiruvchi inson) - qaratilgan
boiib, uning mohiyati insonning aqliy, jismoniy, ma’naviy va
estetik rivojlanishidan iborat boigan.
Har bir inson taiim va tarbiyasi darajasiga ko‘ra jamiyatda
ma’lum bir mavqega ega boigan. Afinada ham taiim maqsadli
ravishda tashkil etilgan va amalga oshgan. Bunga o‘g‘il bolalar 7
yoshdan jalb qilingan. Afinada Spartadagi kabi davlat taiim tizimi
boimagan, barcha maktablar xususiy va pullik boigan.
Ijtimoiy hayotda o‘qituvchi (didaskal) katta mavqega ega
boimagan, ular hunarmand va ustalarga tenglashtirilgan, ulaming
mehnati yuqori baholanmagan va aholining yuqori qatlam qatorida
ko‘rilmagan. Ular tomonidan ochilgan maktablar hunarmandlaming ustaxonasini eslatar va maktab ochish uchun yuqori
82
darajadagi bilim va tajribaga ega bo‘lish shart bo‘lmagan. Bunday
maktablarda turli yoshdagi bolalar ta’lim olishgan va o‘qituvchi
ulaming har biriga individual topshiriqlar berib bajarilishini nazorat
qilgan.
0 ‘g‘il bolalarga boshlang‘ich bilimlarni grammatist
(didaskal) yozish, o‘qish va sanash asoslarini o‘rgatish orqali
bergan. Boshlang‘ich yozish ko‘nikmalari eritilgan mum
tayyoqchalariga (ser) o‘tkir uchli cho‘plar (stilo) yordamida turli
xil belgi va shakllami yozish orqali shakllantirilgan. Barcha
bajariladigan yozuvlar o‘qituvchi tomonidan namuna sifatida
ko‘rsatilgan va ushbu namunalami talabga mos ravishda bajarganidan so‘ng ser va stilo husnixat ko‘nikmalarini shakllantirish
papims va pero orqali davom ettirilgan. Husnixatga o‘rganish
ancha murakkab jarayon bo‘lib, Aflotun guvohligicha uch yil
davom etgan. Dionisiy boshlang‘ich savodxonlik mashg‘ulotlarini
bunday tasvirlagan: “Husnixatga o‘rganishda biz awal harflami,
keyin ulaming shakllarini yod olamiz; keyin esa so‘z bo‘g‘inlari,
so‘zlar va ularni hosil bo‘lishi, sonlar, urg‘ular, gap tarkibi
o‘rganiladi. Shundan keyingina o‘qish va yozish o‘rganiladi: awal
bo‘g‘inlab, shoshmasdan va ma’lum darajada ko'nikma hosil
bo‘lganidan keyin toiiq fikr bayon etilishi o‘rganiladi. 0 ‘qishni
o‘rganganidan keyin o‘quvchi mazmunli o‘qish, urg‘ulami to‘g‘ri
qo'yish, ovozning ko‘tarilishi va pasayishi, nutq ritmini va umuman
“jozibali” o‘qishni mashq qilgan”.
Afina ta’limiga va umuman Antik davrga xos boigan bir jihat
shundan iborat ediki, insonlar mashhur shoir va yozuvchilaming
asarlarini yod bilishi va ulami omma oldida san’at darajasiga
ko‘tarib o‘qish urf bo‘lgan. 0 ‘quvchilar ham o‘sha davming
mashhur shoirlari, yozuvchilari, tarixchi va faylasuflarining
she’rlari, poemalari, tragediya va “tarixiy komediyalari”, gnomuslar (qisqa didaktik xarakterdagi matnlar), mif va afsonalar, gimn
va boshqa turdagi adabiy asarlami yod olishgan. Ayniqsa Ezopa,
Gomer, Gesiod va Solon, Esxil va Sofokl asarlari mashhur bo‘lgan.
0 ‘qishga o‘rgatishning asosiy didaktik usuli sifatida
o‘qituvchi tomonidan o‘qilgan har bir matn parchasini o‘quvchilar
birgalikda ovoz chiqarib takrorlashgan. Arifmetikaga o‘rgatish
*3
birmuncha qiziqarli olib borilgan, chunki o‘qituvchilar sanash
uchun buyumlardan ko‘rgazma sifatida foydalanishgan. 0 ‘sha
davrda sanashga o‘rgatishda hisob taxtasi (abak) asosiy va eng
samarali didaktik vosita hisoblangan.
0 ‘quvchi bolalar boshalng‘ich savodxonlikni grammatistdan
egallaganlaridan so‘ng ulaming keyingi ta’lim va tarbiyasi bilan
kifarist shug‘ullangan. Bunda asosiy e’tibor estetik tarbiyaga
qaratilgan boiib, o‘quvchilar musiqa taiimini egallaganlar.
Musiqa ta’limi antik davming taiim va tarbiyasida muhim o‘rin
tutgan. 0 ‘quvchilar keng tarqalgan musiqa asboblari - lira, kifar,
fleyta, sitrada chalishni, jo‘r boiib ashula aytishni o‘rganganlar.
Yunon mutafakkirlari fikriga ko‘ra, musiqani o‘rganish orqali
milliy an’analami saqlab qolish va uni takomillashtirishga
erishilgan, jo ‘r boiib ashula aytish orqali esa o‘quvchilarning
hamkorlik ko‘nikmalari shakllantirilgan.
Ushbu bosqichdan so‘ng o‘quvchilar taxminan 12 yoshlarida
umumiy jismoniy va boshlangich harbiy tayyorgarlik olish maqsadida gimnastika maktablarida (palestrlarda) taiim olishgan.
Palestrlarda olib boriladigan gimnastika mashqlari va harbiy
tayyorgarlik davlat nazorati ostida olib borilgan va bu jarayonga
alohida tayinlanganpedotriblar rahbarlik qilgan1.
Do'stlaringiz bilan baham: |
