Олийваўртамахсустаълимвазирлиги тошкентдавлатиқтисодиётуниверситети

Мустақил ишлаш учун назорат саволлари

1. 
   Шахсий карточка тушунчаси ва уни юритиш бўйича ишларни ташкил этиш тартиби.
   
2. 
   Юридик шахслардан ундириладиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ҳисоби қандай юритилади?
   
3. 
   Жисмоний шахслардан ундириладиган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ҳисобини қандай юритилади?.
   
4. 
   Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича ортиқча тўланган суммаларини ҳисобга олиш ёки солиқ тўловчининг ҳисоб рақамига қайтарилган маблағлар ҳисобини юритиш тартибига изоҳ беринг?.
   

6. 
   Шахсий карточкаларда пеня ҳисоблаш ва тўлаш тартиби.
   
7. 
   Солиқ тўловчиларнинг шахсий карточкаларини юритилишини назорат қилиш қандай амалга оширилади?
   

6. БОБ. СОЛИҚЛАРНИ УНДИРИШ МЕХАНИЗМИ ВА УНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ

1. 
   Солиқларни ундирувига жавобгар солиқ органлари таркибий бўлинмалари
   
2. 
   Солиқларни ундириш механизмини такомиллаштириш масалалари
   

1. Солиқларни ундирувига жавобгар солиқ органлари таркибий бўлинмалари

Солиқ назорати солиқ тўловчиларни, солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни ҳисобга олишнинг, шунингдек солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини назорат қилишнинг ягона тизимидан иборат.

@TDIU_ARM
Солиқ назорати давлат солиқ хизмати органлари томонидан солиқ тўловчиларни, солиқ солиш объектларини ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни, бюджетга ва давлат мақсадли жамғармаларига тушаётган тушумларни ҳисобга олиш, солиқ текширувлари воситасида ҳамда солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа шаклларда амалга оширилади.
Давлат солиқ хизмати органлари назорати, солиқ тўловчиларнинг солиқ мажбурияти юзага келгандан кейин, қонунчиликда белгиланган тадбирлар ижроси бўйича амалга оширилади.
Солиқ тўловчининг солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ юзага келадиган мажбурияти солиқ мажбурияти деб эътироф этилади.
Солиқ мажбуриятини бажариш учун солиқ тўловчи: ҳудудий Давлат солиқ инспекциясида ҳисобга туриши;
солиқ солиш объектлари ва солиқ солиш билан боғлиқ объектларни аниқлаши ҳамда уларнинг ҳисобини юритиши;
молиявий ва солиқ ҳисоботини тузиши ҳамда уни ҳудудий Давлат солиқ инспекциясига тақдим этиши;
солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида ҳамда тўлиқ миқдорда тўлаши шарт.
Солиқ мажбуриятини бажариш бевосита солиқ тўловчи томонидан амалга оширилади, лекин истисно тариқасида Солиқ кодексига ва бошқа қонунларга мувофиқ солиқ мажбуриятини бажариш бошқа шахсга юклатилиши ҳам мумкин.
Юридик шахснинг алоҳида бўлинмалари бўйича солиқ мажбурияти мазкур алоҳида бўлинмалар томонидан, агар уларга алоҳида мол-мулк ажратилган бўлса ва улар мустақил балансга эга бўлса, мустақил равишда бажарилади.
Солиқ солинадиган мол-мулк ишончли бошқарувга топширилганда бошқарув муассиси бўлган солиқ тўловчининг солиқ мажбурияти, агар бу мажбурият унга бошқарув муассиси томонидан юклатилган бўлса, ишончли бошқарувчи томонидан бажарилиши мумкин.
Солиқ мажбурияти бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган тақдирда, солиқ тўловчига нисбатан Солиқ кодексда назарда тутилган тартибда унинг бажарилишини таъминлаш чоралари қўлланилади.
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунида Давлат солиқ хизмати органларига белгилаб берилган асосий вазифаларидан бири солиқларни ундириш ҳисобланади. Бюджет, бюджетдан ташқари мақсадли жамғармалар даромадларини шакллантиришда асосий манба ҳисобланган солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг ўз вақтида ундирилишини таъминлашда солиқ хизмати органларининг вазифалари ва мажбуриятлари ҳам ушбу қонун ва Солиқ кодексида ўз аксини топган.
Солиқ хизмати органларига биринчи навбатда, солиқлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг тўғри ҳисоблаб чиқарилиши, тўлиқ ҳажмда ва ўз вақтида бюджет ва бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларга тўланишини назоратини амалга ошириш вазифаси юклатилган.
Шунингдек, солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича солиқ қарзи, шу жумладан қонунчиликда белгилган тартибда қўлланилган жарима суммаларини қонун ҳужжатларига мувофиқ, солиқ органларининг инкассо топшириқномлари асосида банк муассасалари томонидан солиқ тўловчининг
банк ҳисобварағидан сўзсиз тўланиши назорати ҳам солиқ хизмати органлари томонидан амалга оширилади.

@TDIU_ARM
Ҳозирда давлат солиқ сиёсатини амалга ошириш ва солиқ қонунчилигига, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг тўғри ҳисобланишига, уларнинг тўлиқ ва ўз вақтида тўланишига риоя қилинишини таъминлаш, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларнинг Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига ҳамда бошқа қонун ҳужжатларига мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетига, давлатнинг мақсадли жамғармаларига ва бюджетдан ташқари жамғармаларга тўлиқ миқдорда тушишини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2013 йил 24 январдаги «Чакана савдо ва хизмат кўрсатиш соҳасида ҳисоб- китоблар механизмини янада тартибга солиш тўғрисида»ги ПҚ-1910-сонли Қарорига асосан Давлат солиқ хизмати органларининг қуйидаги таркибий тузилмаси шуғулланмоқда.
Давлат солиқ инспекцияларида солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг ўз вақтида тушириш мақсадида солиқ назорати йўлга қўйилган. Бу борада жисмоний шахслар ва якка тартибдаги тадбиркорларнинг солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратишда ҳар бир бўлинма томонидан бажарадиган ишлар белгилаб берилган. Улар қуйидагилардир:

1. 
   ЯТТларга қатъий белгиланган солиқ ва суғурта бадали, жисмоний шахсларга эр ва мол-мулк солиқлари ҳисобланиши учун базага киритиладиган маълумотларни (09, 16 ва 17 шакллар) белгиланган тартибда ҳамда муддатларда тўлдириш Жисмоний шахсларга солиқ солиш бўлими, ушбу маълумотларни (ҳисобланган солиқларнинг) электрон базага (ШХВга) киритиш Солиқлар ва мажбурий тўловлар тушумларини ҳисобга олиш, таҳлил қилиш, маълумотлар базасига хизмат кўрсатиш бўлими томонидан амалга оширилади.
   
2. 
   ЯТТлар бўйича ўтказилган текширувлар натижасида қўлланилган молиявий жарималар, текширувни амалга оширган масъул ходим томонидан тақдим этилган 10-шакл асосида Солиқлар ва мажбурий тўловлар тушумларини ҳисобга олиш, таҳлил қилиш, маълумотлар базасига хизмат
   

кўрсатиш бўлими томонидан ушбу ЯТТнинг ШХВга киритилади.

3. 
   Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича қарз суммаси, шу жумладан муддатида тўланмаган молиявий жарималар, Солиқ кодексида белгиланган тартибда мажбурий ундирувга қаратилади.
   
4. 
   Дастурий маҳсулдаги солиқ қарзларини ҳар бир ЯТТ ва жисмоний шахс кесимида белгиланган муддатдан кечиктирмасдан тегишли участка солиқ инспектори (УСИ), Солиқлар ва мажбурий тўловлар тушумларини ҳисобга олиш, таҳлил қилиш, маълумотлар базасига хизмат кўрсатиш бўлими ва Жисмоний шахсларни солиққа тортиш бўлими бошлиқлари томонидан далолатнома асосида уч томонлама тасдиқланган ҳолда, Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлимига ижро учун топширилади.
   
5. 
   Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими «Жисмоний шахсларнинг солиқ мажбуриятларини ҳисобга олиш» дастурий маҳсули орқали солиқ қарзи мавжуд ҳар бир ЯТТга 3 кун муддатда огоҳлантириш талабномаларини тайёрлаб, ҳудудлар кесимида рўйхатини тузиб тегишли УСИларига тақдим этиш мақсадида билдирги билан ДСИ бошлиғи (ўринбосари)га киритади.
   
6. 
   Тайёрланган огоҳлантириш талабномалари ДСИ бошлиғи (ўринбосари) муносабат белгиси орқали Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими томонидан УСИларига рўйхат ва шахсий имзоси орқали топширилгандан кейин, икки кун муддатда шахсан ёки почта хизмати орқали буюртма хат билан қарздорларга этказилиши таъминланади.
   
7. 
   УСИ солиқ қарзини узиш тўғрисидаги огоҳлантириш талабномаларини қарздор ЯТТ га этказган кундан бошлаб бир кун муддатда Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлимига огоҳлантириш талабномасининг фуқаро олганлигини тасдиқловчи (корешоги) нусхасини ёки почта орқали буюртма хат билан топширилганлиги тўғрисидаги квитанстияни тақдим этади.
   
8. 
   Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими Солиқ кодексининг 61 ва 62-моддаларига асосан солиқ қарзини узиш тўғрисидаги огоҳлантириш талабномасини ЯТТ томонидан олинган кундан эътиборан тегишлилигича ўттиз кун ичида солиқ қарзи узилмаган тақдирда,
   

огоҳлантириш талабномасини бажаришнинг белгиланган муддати ўтган
кундан эътиборан уч иш кунида солиқ тўловчининг мол-мулкига қаратиш мақсадида судга ариза (даъво) тайёрлайди.

9. 
   УСИ даъво аризаси тайёрлаш учун белгиланган муддатда ўзига бириктирилган участка бўйича аризага (даъво аризаси) илова қилинадиган тегишли ҳужжатларни (тўлов хабарнома корешоги, қарздор фуқаронинг яшаш жойидан маълумотнома, солиқ қарзи тўғрисида солиштириш далолатномаси) йиғиб, Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлимига берилишини таъминлайди.
   
10. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими ходимлари тегишлилиги бўйича фуқаролик (иқтисодий) судига даъво аризаси киритадилар ҳамда суд жараёнида ДСИнинг ишончли вакили сифатида иштирок этадилар.
    
11. 
    
    @TDIU_ARM
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими томонидан қарздор ЯТТлар бўйича судлардан қабул қилиб олинган ижро ҳужжатларни
    

«Ижро варақаларини рўйхатга олиш китоби»да қайд этиб, уч иш кунидан кечиктирмасдан ҳудудий Суд ижрочилари бўлимига ижросини таъминлаш учун юборади.

12. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими Суд ижрочилари бўлимлари билан ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг
    

5 санасига қадар иш юритувида бўлган, юборилган, ижро қилинган ва ижросиз қайтарилган ижро ҳужжатлари, ундирилган қарздорлик суммалари ва бошқа амалга оширилган ишлар бўйича таққослаш далолатномаларини тузади ва тасдиқ учун ДСИ бошлиғига (ўринбосари) киритади.

13. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими Суд ижрочилари бўлимлари томонидан ижросиз қайтарилган ижро ҳужжатларини қабул қилади, уларнинг асослилигини ўрганади ва этарли асосга эга бўлмаган ҳолатлар бўйича қайта ижрога қаратиш учун юборади ва бу ҳақда тегишли суд органига тақдимнома юборади.
    
14. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими солиқ қарзларини мажбурий ундиришга қаратиш ва умидсиз солиқ қарзларини ҳисобдан чиқариш учун иш жараёнида зарур бўлган бошқа ҳужжатларни
    

участка солиқ инспекторларидан талаб қилиб олади.

15. 
    Хизмат кўрсатувчи банк белгиси қўйилган тўлов топшириқномасининг нусхаси ЯТТ томонидан тақдим этилмаган тақдирда, талабномани бажаришнинг белгиланган муддати ўтган кундан эътиборан уч иш куни ичида Солиқлар ва мажбурий тўловлар тушумларини ҳисобга олиш, таҳлил қилиш, маълумотлар базасига хизмат кўрсатиш бўлими инкассо топшириқномаларини тақдим этади;
    
16. 
    УСИ томонидан ЯТТ дебитори билан ўзаро ҳисоб-китобларнинг солиштирма далолатномаси тақдим этилган тақдирда, Солиқлар ва мажбурий тўловлар тушумларини ҳисобга олиш, таҳлил қилиш, маълумотлар базасига хизмат кўрсатиш бўлими ушбу солиштирма далолатномаси асосида дебиторларнинг банк ҳисобварақларига ЯТТнинг солиқ қарзи суммасини солиқ тўловчи олдидаги қарзидан ошмайдиган миқдорда ундириш тўғрисидаги инкассо топшириқномасини тақдим этади.
    
17. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими Солиқ қарзини ундириш бўйича назарда тутилган барча чоралар кўрилганидан кейин қарз тўланмаган тақдирда ЯТТ бўйича иқтисодий судига «Банкротлик тўғрисидаги» Қонунига асосан банкрот деб топиш тўғрисида, жисмоний шахслар бўйича эса бюджет олдидаги қарзини кечиш тўғрисида Фуқаролик судига ариза билан мурожаат қилади.
    
18. 
    Солиқ қарзини мажбурий ундиришга қаратиш бўлими ЯТТларнинг солиқ қарзини мажбурий ундириш бўйича Солиқ кодексида назарда тутилган барча чоралар кўрилгандан кейин қарздорлик тўланмаган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексига асосан субсидиар тартибда ундириш чораларини кўради.
    

Солиқларни бюджетга ўз вақтида тушишига солиқ назоратининг таъсири солиқларнинг йиғилувчанлик даражасида кўринади. Солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси ҳисобланган ва бюджетга тўланган солиқ ва бошқа мажбурий тўловлардан келиб чиқиб аниқланади. Солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси қанча юқори бўлса солиқлар бюджетга ўз вақтида тушиши шунча яхши бўлади. Бундан ташқари солиқ қарзи камаяди. Республикамизда солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси йилдан-йилга
ортиб бормоқда.
2013-2017 йилларда республикамизда солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси ўсиш тенденциясига эга. Солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси 2013-йилда 93,5 % ни, 2012-йилда 95,8%ни, 2013-й илда 96,4%ни, 2014-йилда 96,8 %ни, 2015-йилда 97,3 %ни ташкил этган. Солиқларнинг йиғилувчанлик даражаси 2016-йилда 2013-йилга нисбатан 3,8 % га кўпайган. Бунга сабаб, ҳисобланган солиқ ва бошқа мажбурий тўловларнинг ундирилиш миқдорининг кўпайишидир.

@TDIU_ARM
Бизга маълумки, Давлат солиқ хизмати тизимида ахборот-коммуникация технологияларини ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Чунончи, интернетдаги www.солиқ.уз сайтида солиқ тўловчиларга 30дан ортиқ турдаги интерфаол хизмат турлари кўрсатиш жорий қилинган бўлиб, уларнинг идентификацион рақамини киритиш орқали “Солиқ қарзи мавжуд эмаслиги тўғрисида электрон ариза орқали маълумотномалар бериш” интерфаол хизмати асосида солиқ тўловчиларнинг солиқ органларига ташриф буюрмаган ҳолда солиқ қарзлари йўқлиги тўғрисида электрон маълумотномаларни автоматик равишда шакллантириш ва чоп этиш имконияти яратилган.
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини этиштирувчи ягона эр солиғини тўловчиси ҳисобланадиган хўжалик юритувчи шахслар томонидан бюджетдан ташқари мақсадли жамғармаларга мажбурий ажратмаларни тўлашдан озод этилишини назарда тутувчи ўзгартириш киритилди. Бунинг натижасида мақсадли жамғармалар бўйича янги пайдо бўладиган қарздорликларнинг олди олинишига эришилади, ҳамда қишлоқ хўжали маҳсулотларини этиштирувчилар ихтиёрида қоладиган маблағлар улар фаолиятининг ривожига ижобий таъсир кўрсатади.
Бугунги кунда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи субъектларни ҳар томонлама қўллаб қувватлашга эътибор қаратилмоқда. 2015 йилдан эътиборан, якка тартибдаги тадбиркорлар давлат солиқ хизмати органига ёзма билдириш юбориб, текширувлар натижалари бўйича қўшимча ҳисобланган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар, шунингдек молиявий санкстиялар суммаларини тўлашни ундириш тўғрисида қарор қабул
қилинган кундан эътиборан олти ой мобайнида тенг улушларда амалга оширишга ҳақли эканлиги белгиланди.
Бизга маълумки, солиқ қарзини узиш тўғрисидаги талабнома юридик шахс томонидан олинган кундан эътиборан ўн кун ичида солиқ қарзи узилмаган тақдирда, давлат солиқ хизмати органлари ундирувни солиқ тўловчининг дебиторлари ўтказиши лозим бўлган суммаларга қаратади. 2015 йилдан бошлаб, мазкур муддат ичида солиқ қарзини узмаган юридик шахслар солиқ қарзини узиш тўғрисидаги талабномани олган кундан эътиборан ўн кун ичида давлат солиқ хизмати органларига дебиторлар билан ўзаро ҳисоб-китобларнинг солиштирма далолатномаларини ёхуд тўлов муддати ўтган дебиторлик қарзи мавжуд эмаслиги тўғрисида ёзма билдириш тақдим этиши шартлиги белгилаб қўйилди. Амалдаги қонун ҳужжатларида солиқ қарзини ундиришни таъминлаш учун солиқ қарзи бўлган солиқ тўловчилар томонидан унинг дебиторлари билан ўзаро ҳисоб-китобларнинг солиштирма далолатномасини мажбурий тарзда тақдим этиш ҳамда тақдим этмаганлик учун жавобгарлик белгиланмаган. Эвропа мамлакатларининг (Швейстария, Германия, Франстия) ушбу йўналишдаги тажрибаси шуни кўрсатадики, солиқ тўловчи – қарздор солиқ қарзини узиш бўйича талабномани бажара олмаган тақдирда, солиқ қарзи бўйича ҳисоб-китоб қилиш имкониятини аниқлаш учун керак бўладиган солиқ тўловчи тўғрисида маълумотларни ўз ичига олувчи солиқ тўловчи томонидан имзоланадиган ҳисоб-китоб шаклида тушунтиришнома тақдим этади. 2015 йилдан киритилган ўзгартириш солиқ қарзини, шу жумладан солиқ тўловчи- қарздорнинг дебиторлари ҳисобдан мажбурий ундириш бўйича амалга оширилаётган ишлар самарадорлигини оширади.
Юқоридаги ижобий жиҳатлар билан биргаликда мамлакатимизда солиқ
қарзини қисқартириш ва янги қарздорликларни пайдо бўлишини олдини олиш бўйича бир қанча долзарб муаммолар ва камчиликлар мавжудлигини инкор этиб бўлмайди. Уларни бартараф килиш шу билан бирга солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ўз вақтида ундириш механизмини такомиллаштириш миллий иқтисодиёт ривожида муҳим аҳамият касб этади.
Муддатида тўланмаган солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни ундириш механизминитиг соғлом фаолият кўрсатишини таъминлаш учун шу механизмнинг биринчи таркибий қисми бўлган солиқ тўловчилар фаолиятида қуйидагиларга қатъий равишда риоя қилмоқ лозим:

1. 
   Ҳар бир солиқ тўловчининг (унинг жисмоний ёки юридик шахс эканлиги бу ўринда принципиал аҳамиятга эга эмас) солиқлардан ва уларни тўламасликдан қочиб қутилишнинг мутлақо иложи йўқ эканлигини аниқ тасаввур қилиши.
   
2. 
   
   @TDIU_ARM
   Солиқларнинг ўз вақтида ва белгиланган суммада тўламаётган, амалдаги солиқ қонунчилигига риоя қилмаётган, солиққа тортилишдан турли йўллар билан бўйин тортишга ҳаракат қилаётган солиқ тўловчиларга нисбатан жазо чораларини янада кескинлаштириш ва бу жазоларнинг қўлланилиш муқаррарлигига эришиш.
   

Бу ўринда қўлланилиши лозим бўлган жазо чораларини янада кескинлаштириш деганда уларни доимий равишда интизомли солиқ тўловчи бўлиб келган ва айрим ҳолларда ўзига болиқ бўлмаган ҳолда бюджет олдидаги ўз мажбуриятини бажара олмай қолган солиқ тўловчиларга нисбатан назарда тутмаяпмиз. Аксинча, жазо чораларининг янада кескинлаштирилиши ва аёвсиз тус олиниши солиқ тўлашдан систематик равишда қочиб юрган, доимий равишда турли йўллар ва воситалар орқали амалдаги солиқ қонунчилигини айланиб ўтишга ҳаракат қилаётган ва айланиб ўтган субъектларга нисбатан қўлланилиши керак.

2.