Олийваўртамахсустаълимвазирлиги тошкентдавлатиқтисодиётуниверситети

Солиқ сиёсатида солиқ маъмурчилигини тутган ўрни ва унинг асосий йўналишлари.

Солиқлар ҳар бир давлатда муҳим иқтисодий дастак бўлиб хизмат қилган. Оддий қилиб айтганда, солиқлар фуқаролардан, аҳолидан, корхона ва ташкилотлардан давлат томонидан ундириладиган мажбурий тўловдир. Шунингдек, солиқлар мажбурий тўловни ифода етувчи пул муносабатларини билдиради. Бу муносабатлар солиқ тўловчилар (юридик ва жисмоний шахслар) билан давлат ўртасида бўладиган муносабатдир. Солиқларни тўлаш ҳар бир фукаронинг конституциявий бурчидир. Солиқлар кўринишида давлат бюджетига тушган маблағлар ижтимоий ҳимояга, маориф, маданият, соғлиқни сақлаш, мудофа, аҳолининг тинч яшаб меҳнат қилиши каби ижтимоий хизматларга сарфланади, Албатта тан олиш керак, ҳар бир фуқаро давлатнинг ижтимоий хизматларидан баҳраманд бўлади. Масалан, фуқоро йил давомида малум бир даромадга ега бўлдида, солиқларни бюджетга мунтазам равишда тўлаб борди. У томонидан тўланган маблағ бюджетдан сарфланиб қайсидир талаба ёки ўқитувчининг даромадига айланади. Демак, солиқ тўловчилар томондан тўланган маблағ мамлакат тараққиёти ва халқ фаровонлиги учун сарфланади.

Солиқ маъмурчилигини такомиллаштириш бугунги кунда муҳим аҳамият касб этади. Солиқ қонунчилигига асосан, солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни давлат бюджетига ўз вақтида тушиши ҳамда улар устидан олиб бориладиган назорат борасидаги солиқ тўловчилар ва давлат солиқ хизмати органлари ўртасидаги муносабат солиқ маъмурчилигининг асосий моҳиятини билдиради.

@TDIU_ARM
Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, солиқ тизимининг енг асосий вазифаларидан cолиқ ва йиғимларнинг бюджетга тўлиқ ва ўз вақтида тўланишини таъминлаш солиқ маъмурчилиги ҳамда унинг таъсирчанлигига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Солиқ маъмурчилиги давлат солиқ хизмати органлари томонидан тўлиқ тўловчиларни ҳисобга олиш, солиқ ва йиғимларни тўғри ҳисоблаш ҳамда уларни тўлиқ ва ўз вақтида тўланиши усгидан назорат олиб бориш билан боғлиқ тартиб қоидаларни ўз ичига олади. Ушбу қоидалар солиқ солишнинг адолатли тизимини яратишга, шунингдек, солиқ тулашдан бўйин товлаш ҳолатларини аниқлаш, бартараф этиш ва олдини олишга хизмат қилади. Яъни солиқ маъмурчилигининг самарадорлиги бутун солиқ тизимининг самарадорлигини таъминлайди. Солиқ тизимидаги бўлаётган ўзгариш ва янгиликлар солиқ маъмурчилигини мунтазам такомиллаштиришни тақозо етади.
Солиқ маъмурчилиги солиқ тўловчи билан боғлиқ бўлган солиқ ишини юритишнинг қуйидаги асосий йўналишларини ўз ичига олади:

• 
  Солиқ тўловчиларни ҳисобга олиш.
  
• 
  Солиқлар бўйича ҳисоб-китоблар ва декларацияларни тақдим этилишини назорат қилиш.
  
• 
  Солиқ тушумлари ҳисобини юритиш.
  
• 
  Текширишларни ташкил этиш.
  
• 
  Солиқ қонунчилиги бузилганда тегишли чоралар кўриш.
  
• 
  Солиқ тарғиботи.
  
• 
  Солиқларнинг йиғилувчанлигини таъминлаш.
  

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасида фуқароларнинг қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлаш бўйича мажбуриятлари ифодаланган. Ушбу асосда солиқ тўловчиларнинг давлат бюджетига солиқ ва тўловлар бўйича муносабатлари Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодексида белгилаб берилган. Мазкур конституциявий мажбуриятларнинг бажарилиши, яъни белгиланган солиқ
ва йиғимларни солиқ тўловчи - ҳар қандай юридик ва жисмоний шахслар томонидан бюджетга тўланиши давлат солиқ хизмати томонидан, биринчи навбатда, солиқ тўловчиларни ҳисобга олиш йўли билан таъминланади. Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект ўз фаолиятини бошлашдан олдин белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтиши шарт.
Хўжалик юритувчи субъектларни рўйхатга олиш тартиби тадбиркорлик субъектларига қулай шароитлар яратиш ва маъмурий сарф- харажатларни камайтириш мақсадида йил сайин такомиллашиб бормоқда. Мазкур жараён хозирги кунда Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 24 майдаги «Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатига олиш ва ҳисобга қўйишнинг хабардор қилиш тартибини жорий этиш тўғрисида»ги ва Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 20 августдаги «Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун рўйҳатдан ўтказиш тартиботлари тизимини тубдан такомиллаштириш тўғрисида»ги 357-сон қарорларида белгиланган тартиб-қоидаларга мувофиқ амалга оширилмоқда.
Бунга асосан рўйҳатдан ўтказадиган давлат органи солиқ органларига рўйҳатдан ўтган шахслар тўғрисида, уларга солиқ тўловчининг идентификация рақамини бэриш учун электрон почта ёки максимал алоқа орқали мурожаат қилади. Солиқ тўловчининг идентификация рақами солиқ тўловчининг солиқ органларида рўйҳатдан ўтганлигини тасдиқловчи маълумот ҳисобланади ва бу рақам солиқ тўловчининг барча молиявий ҳужжатларида кўрсатилиши керак. Солиқ тўловчиларни ҳисобга олиш Давлат солиқ қўмитасида Ягона давлат реестрида олиб борилади. Бу борада солиқ тўловчилар ва уларнинг таъсисчилари тўғрисида маълумотлар базасини тўлиқ шакллантириш мақсадида, юридик шахсларни ташкил этишда рўйхатга олувчи орган томонидан идентификация рақамини олиш учун солиқ органига мурожаат қилинганда тўлдириладиган белгиланган шаклда тасисчи фуқароларнинг шахси тўғрисида, жумладан, паспорт малумотларини тўлиқ акс еттиришни жорий этиш мақсадга мувофиқдир.
Солиқ тўловчи давлат рўйҳатидан ўтиб, идентификация рақамини олгандан сўнг хўжалик фаолиятини амалга оширишни бошлаш мумкин. Шундан бошлаб унда солиқ ва йиғимларни тўлаш мажбурияти вужудга келади ҳамда у солиқлар бўйича ҳисоб-китобларни давлат солиқ органларига тақдим этиш йўли билан амалга оширади. Шу асосида солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ солиқ ва йиғимларни тўғри ҳисоблаш бўйича мажбурият солиқ тўловчи зиммасига тушади. Лекин, айрим солиқ тўловчилар яъни, маҳаллий солиқ ҳисобланган ер ва мол-мулк солиқларини тўловчи жисмоний шахсларга тартиб ўзгачадир. Улар учун мазкур солиқлар давлат солиқ органлари томонидан ҳисоблаб чиқилади ва тўлов хабарномалари тарқатилади.

@TDIU_ARM
Солиқ тўловчилар томонидан солиқ ва йиғимларни тўғри ҳисобланиши устидан назорат олиб бориш мақсадида давлат солиқ хизмати органлари томонидан текширишлар ташкил қилинади.
Текширишларни тартибга солишга доир қонун хўжжатлари талабларидан келиб чиқиб, текширишлар қуйидаги тоифаларга бўлинади:

• 
  Режали текшириш;
  
• 
  Режадан ташқари текшириш.
  

Режали текшириш назорат қилувчи органлар фаолиятини мувофиқлаштирувчи Республика кенгаши томонидан тасдиқланган йиллик (чоракли) режа-жадвал асосида бир ёки бир неча назорат қилувчи органлар томонидан амалга оширилади.
Режадан ташқари текшириш қуйидаги ҳолларда ўтказилади:

• 
  текширишларни ўтказиш зарурати Ўзбекистон Республикаси Президенти ёки ҳукуматининг қарорларидан келиб чиққанда (агар мазкур қарорларда текшириладиган субъект номи аниқ кўрсатилган бўлса, бунда Кенгаш ёки унинг вилоят комиссияси розилигини олиш талаб этилмайди);
  
• 
  назорат қилувчи органга тадбиркорлик субъекти томонидан қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатлари бузилганлиги ҳоллари тўғрисида қўшимча
  

маълумотлар келиб тушганда (корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ва
59
фуқаролардан келиб тушган, аниқ далилланган ва ҳужжатлар билан тасдиқлангак хуқуқбузарлик холатлари кўрсатилган ахборот қўшимча маълумот бўлиб хизмат қилиши мумкин);

• 
  фавқулодда вазиятлар юзага келишининг олдини олиш зарур бўлганда;
  
• 
  санитария-епидемиология вазияти мураккаблашганда, шунингдек қўшни давлатлардан тартибида амалга оширилиши мумкин.
  

Текширишларни тартибга солиш борасида ҳам йилдан йилга тадбиркорлар ҳуқуқини ҳимоя қилиш ва текширишларни қисқартиришга қаратилган меъёрлар қабул қилинмоқда.
Солиқ қонунчилиги бузилганда ва қонунбузарлик ҳолатлари аниқланганда, айбдорларга нисбатан тегишли чоралар кўриш тўғрисида қарор қабул қилинади. Ушбу чораларни қуйидагича гуруҳлаш мумкин:

• 
  молиявий жарималар;
  
• 
  маъмурий жавобгарлик;
  
• 
  жиноий жавобгарлик;
  

Молиявий жарималар асосан текширишлар натижаси бўйича қўлланилади. Шунингдек, айрим ҳукуқбузарликлар бўйича жарималар текширишлар амалга тақдирда ҳам қўлланилиши мумкин. Масалан, ўз вақтида солиқ ва йиғимларни тўламаганлик учун пеня ҳисоблаш, солиқлар бўйича ҳисоб-китобларни белгиланган муддатларда тақдим етмаганлик учун жарималар қўллаш шулар жумласидандир.
Солиқ маъмурчилигини мазкур соҳасида ўз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. Ушбу йўналишда амалиётда учраётган муаммолар ва мунозарали ҳолатларни бартараф этиш мақсадида юқорида келтирилган янгиликлардан келиб чиқиб, хўжалик юритувчи субъектларга молиявий ва маъмурий чораларни қўллаш бўйича ягона мувофиқлаштирилган меъёрий ҳужжат ишлаб чиқилса мақсадга мувофиқ бўлар эди.
60
Солиқлар ва йиғимларни тўлаш заминида давлат билаи солиқ тўловчи ўртасидаги иқтисодий муносабат ётади. Мазкур муносабатларни яхшиланишида солиқ тарғиботи муҳим рол ўйнайди. Солиқ муносабатларини тартибга солувчи қонунларда солиқ тарғиботининг ҳуқуқий кафолатлари мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексида солиқ органларидан тегишли ахборотларни олиш солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқлари сифатида акс еттирилган бўлса, «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги қонунда солиқ тўловчиларга маслаҳатлар бэриш солиқ органларининг вазифа ва мажбуриятлари сифатида белгиланган.

@TDIU_ARM
Солиқ тарғиботи юзасидан олиб борилаётган ишларни янада такомиллаштириш зарур. Солиқ маданиятини юксалтириш, солиқлар моҳиятини фуқароларимиз онгига ёшликдан сингдириб, мактабларда
«Солиқлар» тўғрисида фан жорий этиш ва бу йўналишда ўқитишни ташкил этиш лозим. Оммавий ахборот воситалари орқали солиқ қонунчилигини мазмун ва моҳиятини очиб берувчи оммабоп кўрсатув, ешттириш, мақолалар ташкил этишни яна ҳам кўпайтириш керак. Энг асосийси, Президентимиз таъкидлаганларидек, шунга эришмоғимиз керакки, хар бир солиқ, тўловчи, у хоҳ жисмоний, хоҳ юридик шахс бўлсин, солиқ тўлашдан бўйин товламасдан, даромадларини яширишга уринмасдан, аксинча, ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш ва даромадини оширишга интилсин.