Олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги тошкент молия институти

CолоредCоинс
тизими бўлди. Ундан мақсадодамларга молиявий 
активлар ва анъанавий валютани бевосита биткоин блокчейни орқали 
алмашиниш имкониятини тақдим этишдан иборат бўлган (
бу тизим орқали 
икки киши, масалан, еврони олтинга тўғридан-тўғри алмаштириш ҳақида 
шартнома тузиши мумкин
). Шундан бошлабмазкур майдондакўплаб айнан 
шундай характерли лойиҳалар пайдо бўлди, жумладан, 
Нехт, Риппле, 
Мастерcоин, этҳереум, БитШарес, Cоунтерпартй 
ва 
Стеллар 
деб 
номланган тизимлар. Уларнинг барчаси блокчейн асосида махсус ишлаб 

---

154 
чиқилган ўзига ҳос электрон платформа таклиф қилади. 2013 йил ўрталарида 
журналист Виталик Бутерин қандай қилиб биткоин бу қадар кенг 
оммавийликка эришгани ҳақида ўйланиб қолди. Унинг нуқтаи-назаридан, 
базавий биткоин протоколи дастурчиларга ишончли ва шу билан бир пайтда 
фойдаланувчига нисбатан дўстона бўлган иловалар дастурий интерфейси 
(
АПИ
– 
апплиcатионс програм интерфейс
) яратиш ҳаддан ташқари 
бесўнақай бўлиб кўринган. Унинг негизида яратилган барча иккиламчи 
протоколлар тор доирада ихтисослашган бўлиб чиқди. Моҳиятан, биткоин 
протоколи
Wиндоwс
пайдо бўлишидан олдин оммавий бўлган 
ДОС
операцион тизимини эслатиб юборади.Агар исталган дастурлаш тилида 
ёзилган исталган илова фаолиятини таъминлай оладиган мустақил протокол 
ва блокчейн яратиладиган бўлсачи? Дастурчилар «
тўлиқ Тюринг
» деб 
атайдиган протокол бўлсачи? У ҳақиқатда исталган нормарказлашган 
сервисни қўллаб-қувватлаши мумкин бўлсачи – онлайн валюта биржалари, 
интеллектуал шартномалар, аксиядорлар регистрини юритиш, овоз бериш 
тизимлари, 
Даппс, ДАК, ДАО
вабошқалар, – буларнинг барчаси 
дастурчиларга, уларнинг фикрига кўра, етарли даражада жалб этувчан 
интерфейс бозори яратишга имкон берсачи? Таклиф қилинган ечим 
криптовалюта оламида ҳақиқий довул кўтарди: тўлиқ қайта ишланган, юз 
фоиз универсал, номарказлашган блокчейн, исталган шартномалар 
бажарилишини ташкил қилиш ва номарказлашган иловаларни ишлаб чиқиш 
мумкин бўлган очиқ платформа сифатида фаолият кўрсатишга қодир 
бўладиган 
бундай 
янги 
платформага 
э
тҳереум
деб 
ном 
берилган.Криптовалюта технологиялари келажагига оптимистик қарашлар 
кўплаб тўсиқларга дуч келади. Криптовалюталар ҳақидаҳатто бир дақиқага 
эсдан чиқарадиган бўлсак, нормарказлашув тренди ҳақиқатда катта 
салоҳиятга эга эканлигини тан олмаслик жуда қийин. Агар уни инқироздан 
кейинги даврда Уолл-Стрит ва Вашингтон доирасида тобора кўпроқ куч-
қудрат марказлашув тренди билан таққослайдиган бўлсак, бу икки эгизак 
ёнма-ён кетаётган эмас, балки бир-бирининг қаршисидан келаётган 

---

155 
поездларни эслатиб юборади. Эҳтимол, биз глобал ижтимоий ўзгаришлар – 
уйғониш даврида банк иши ва миллий давлатлар кейинчалик уларнинг 
атрофида жамиятнинг пул ва иқтисодий тизими вужудга келиши лозим 
бўлган иккита асосий ҳукумат маркази сифатида шаклланган ХВИ асрдан 
кейинги тарих давомида энг кучли ўзгаришлар бўсағасида тургандирмиз. 
Дарҳақиқат, буюмлар интернети асридаанъанавий пул тизимига асосланган 
технологияларфойдаланувчиларни тўлов тизимларидаги такомиллаштириш 
билан ҳайрон қолдиришнинг ҳар хил усулларини излайдилар. Мобил 
биткоин ҳисоб-китобларининг устувор воситасига айланган смартфон, шу 
билан бир вақтда,ҳисоб-китобларни амалга ошириш усулларида инқилоб 
қилишга интилаётган молиявий-техник компанияларининг диққат-еътибори 
марказий ўрин олмоқда.Кредит карталари билан ҳисоб-китоб қилиш 
анъанавий технологиялрида ҳам глобал ўзгаришлар рўй бермоқда. 
Сқуаре 
компаниясидан контакт карталари ўқиш учун портатив қурилма миллионлаб 
кичик бизнес вакиллари – масалан, таксичилар ёки хот-дог сотувчиларга ўз 
смартфон ва планшетларини мобил процессинг қурилмаларига айлантириш 
имконини берди. Биткойнчилар одатда кредит ва дебет карталар ҳавфсизлик 
даражаси етарли эмаслигидан асосли равишда шикоят қиладилар, чунки 
уларнинг тизимифойдаланувчи шахси ҳақида ахборот узатишга боғлиқ 
бўлади, бироқ таъкидлаш жоизки, ҳозирги пайтда тармоқда бундай 
маълумотлар ҳавфсизлиги сезиларли даражада ўсган.Бироқ бу ерда яна бир 
муаммо мавжуд: янги технологиялар ҳуқуқий тизимга киритилгани сабабли, 
улар унинг ичидаги барча пул транзаксиялари ҳаражатларини ўз зиммасига 
олади. Янги технологиялар провайдерларикредит рискини ўз зиммасига 
олиш ва тўловларни қайта ишлаш учун банклар ва анъанавий тизимнинг 
бошқа ўйинчиларига комиссион тўловлар тўлашдан бўйин товлаш учун 
озгина ҳам имкониятга эга эмас.Янги ҳисоб-китоб шакллари, техник 
жиҳатдан илғор бўлсада, аввалгидек 500 йиллик тарихга эга бўлган 
марказлашган молиявий менежмент модели доирасида қолавермоқда. Оддий 
мижоз учун бу иккиёқламалик ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас, бу ҳаттоки 

---

156 
келажакдаги ҳамкорлик иқтисодиёти, қолган барча соҳаларда инсонларнинг 
индивидуал имкониятларини такомиллаштириш йўналишида ривожланишда 
давом этадиган бўлсада, анъанавий пулларга узоқ умр ваъда қилади. Бироқ 
бужон сақлаш нормарказлашув йўналишидаги бошқа ўзгаришлар билан 
боғлиқ эмас. Бу трендларнинг барчаси бугун бўлмаса ҳам, тахминан 10 
йилдан кейин криптовалюталар асри кириб келиши муқаррар эканлигини 
кўрсатади деган фикрдан узоқлашиш қийин. Бу аср келгач, кредит манбаси 
сифатида банкларнинг аҳволи нима кечади деб ўйлашга мажбур қилади. 
Уларнинг бу ролига ҳар қандай таҳдид инновацион технологиялар вакиллари 
билан бозор улуши учун курашда музокаралар предметига айланади. 
Уларнинг маълум қилишича, анъанавий қоғоз шаклидаги пуллар ўрнига 
келадиган криптовалюта тизими банкларнинг кредит бериш қобилиятига 
путур етказиши ва шу тариқахусусий пуллар эмитентлари функсиясини 
бажариши мумкин бўлади. Агар бундай ҳавф юзага келадиган бўлса, 
ҳаммамиз каби жон сақлашдан манфаатдор бўлган миллий давлат қандай 
жавоб қайтариш кераклигини ҳал қилиши лозим. Сўнгги 500 йил ичида 
миллий давлат ўзининг мослашувчанлик қобилиятини исботлаб берди, шу 
сабабли, биз бу сафар ҳам омон қолиш ва мослашиш имкониятига шубҳа 
билдирмаймиз. Ҳулоса тариқасида давлат криптовалютаси чиқариш 
мослашув стратегияларидан бирига айланиши мумкин эканлиги ҳақида 
гаплашамиз. Миллий давлатларнинг яна бир шундай стратегияси – 
бирлашиш ва пул муомаласи соҳасида ҳамкорликни мустаҳкамлашдир. Биз 
бу нима билан якун топши ҳақида тасаввурга ҳам эга эмасмиз. Ҳеч нима 
билан тугамагаслиги эҳтимоли ҳам бор. Лекин бундай саволлар юз 
йилликлар давомида биринчи марта қўйилмоқда.