22
Импулсли қурилмаларда кўпинча транзисторли
калитларни учратиш
мумкин бўлади. Транзирли калитлар триггерлар,
коммутаторлар, мултитебратгичлар, блокинг-
генераторларда ва бошқа
электрон схемаларда
учрайди. Ҳар бир схемада, транзисторли калит ўз
функциясини бажаради, транзисторнинг иш
режимига
боғлиқ
равишда
калит
схемаси
ўзгариши мумкин, аммо транзисторли калитнинг
принципиал схемаси қуйидагидан иборат:
Транзисторли калитнинг бир нечта асосий иш режими мавжуд:
нормал
фаол режим, тўйиниш режими, кесиш режими ва фаол инверс режими.
Гарчи, транзисторли калит схемаси – умумий
эмиттерли транзисторли
кучайтиргич схемасидан иборат бўлсада, функция ва режимлар бўйича ушбу
схема одатдаги кучайтиргич каскадидан фарқ қилади.
Калит сифатида транзистор иккита стстистик ҳолатга эга бўлади:
транзистор очиқ ва ёпиқ ҳолати. Ёпиқ ҳолати - узилган ҳолати ва бунда
транзистор кесиш ҳолатида бўлади. Уланган ҳолати – бу транзисторнинг
тўйиниш ёки тўйинишга яқин ҳолати, бу ҳолатда транзистор очиқ. Қачон
транзистор бир ҳолатдан бошқа ҳолатга қайта уланганда у фаол ҳолатда
бўлади ва бунда каскадддаги жараёнлар ночизиқли тарзда кечади.
Транзисторнинг
статистик
ҳолатлари
унинг
статистик
характеристикалари билан тавсифланади. Бундай характеристикалар иккита:
коллектор токининг коллектор-эмиттер кучланишига боғлиқлиги чиқишининг
оиласи ва база токининг база –эмиттер кучланишига боғлиқлиги киришининг
оиласи.
Кесиш
режимига, транзисторнинг иккала p-n ўтишларининг тестари
силжиўи хос бўлиб, бунда чуқур ёки саёз кесиш юз бериши мумкин. Чуқур
кесиш – бўлиб қачон қтишларга қўйилган кучланиш бўсаға кучланишига
қараганда 3-5 баробар ортиқ ва ишчи қутбга нисбатан тескари бўлганда.
Бундай ҳолатда транзистор узилган ва электродлардаги токлар жуда кам.
Саёз кесишда эса, электродлардан бирига қўйилган
кучланиш паст, ва
электродлардаги токлар чуқур кесишдагига қараганда кўпроқ, натижада
23
токлар пастки характеристикаларнинг чиқишига мос қўйилган кучланишга
боғлиқ бўлади ва бу эгри чизиқни “кесиш характеристикаси” деб аталади.
Мисол тариқасида, қаршиликли юкламага ишлайдиган транзисторнинг
калит режими учун соддалаштирилган ҳисоб-китобини келтириб ўтамиз.
Транзистор узоқ вақт давомида иккита асосий ҳолатнинг биттасида бўлади:
тўла очиқ (тўйиниш) ёки тўла ёпиқ (кесиш).
Айтайлик,транзисторнинг юкламаси SRD-12VDC-SL-C реленинг чулғами
бўлсин, унинг 12В номинал кучланишдаги қаршилиги 400
Омни ташкил
этади. Реле чулғамининг индуктив табиатини инобатга олмаймиз, дейлик
тузувчилар
ўтиш
режимидаги
ташлашлардан
ҳимоя
қилиш
учун
“снаббер”ларни олдиндан инобатга олишсин, биз эса, ҳисоб-китобларни
релени бир марта жуда узоқ вақтга уланишини ҳисобга олган ҳолда
амалга
оширамиз. Коллектор токини қуйидаги формуладан топамиз:
Iк = (U
манба
-U
кэ тўй
) / R
юк
.
Бунда, I
к
— коллекторнинг доимий
токи; U
манба
— исътемол кучланиши (12
волт); U
кэтўй
— биполяр транзисторнинг
тўйиниш кучланиши (0,5 волт); R
юк
—
юклама қаршилиги (400 Ом).
Натижада, I
к
= (12-0,5) / 400 = 0,02875 А = 28,7 мА ни оламиз.
Ишончлилик учун транзисторни чегарали ток ва кучланиш бўйича
заҳираси билан оламиз. SOT-32 корпусдаги BD139 транзистор тўғри келади.
Ушбу транзистор I
кмакс
= 1,5 А, U
кэмакс
= 80 В параметрларга эга. Бу
эса
жудаям яхши заҳира.
28,7А коллектор токини таъминлаш учун мос равишда база токини
таъминлашимиз лозим. База токи қуйидаги формула билан аниқланади:
I
б
=I
к
/ h21
э
, бунда h21
э
– ток бўйича статик узатиш коэффициенти .
Замонавий мултиметрлар бу параметрни ўлчаш имконини беради ва
бизнинг ҳолимизда у 50 ни ташкил этади. Агар h21э коэффициентнинг
қиймати номаълум бўлса, ишончли бўлиши учун, база қаршилигининг
зарур
қийматини топиш учун ушбу транзистор ҳужжатларида кўрсатилган минимал
24
қийматни олишимиз мумкин. База-эмиттер тўйиниш кучланиши 1 волтни
ташкил этади. Демак, агар бошқарув мантиқий микросхеманинг кучланиши
5В га тенг чиқиш сигнали билан амалга ошириладиган бўлса,
унда талаб
этилаётган база токи 574мкА ни таъминлаш учун, ўтишдаги пасайиш 1В
бўлганда:
R
1
= (U
кир
-U
бэ тўй
) / I
б
= (5-1) / 0,000574 = 6968 Ом ни оламиз.
Кичик тарафга қараб танлаймиз (ток албатта етиши учун) ва стандарт
қатордаги 6,8 кОм қаршиликни оламиз.
Аммо, транзистор тезроқ қайта уланиши ва ушбу уланиш ишончли
бўлиши учун, база ва эмиттер орасига уланган қўшимча R
2
қаршиликдан
фойдаланамиз, ва унда қандайдир қувват йўқотилади, демак R
1
қаршиликнинг
қийматини пасайтириш зарур бўлади. R
2
=6,8кОм деб қабул қиламиз ва R
1
ни
қийматини тўғирлаймиз:
R
1
= (U
кир
-U
бэ тўй
) / (I
б
+I(R
2
резистор орқали) = (U
кир-Uбэ тўй
)/(I
б
+
Uбэтўй
/R
2
)
R
1
= (5-1) / (0,000574+1/6800) = 5547 Ом.
Дейлик, R
1
= 5,1 кОм, бунда R
2
= 6,8 кОм.
Каликдаги қувват йўқотишини ҳисоблаймиз:
P = I
к
* U
кэтўй
= 0,0287 * 0,5 = 0,014 Вт.
Бу ҳолда совутгич ўрнатиш талаб этилмайди.
14.3.
Do'stlaringiz bilan baham: 
