Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Нематодаларнинг харектеристикаси ва уларни ўсимликлардан


ажратиб олиш.

Нематодалар ёки юмалоқ чувалчанглар тупроқда ва ўсимликларда ҳаёт кечирувчи микроскопик шаклга эга, рангсиз қуртлардир. Мева- боғлардаги

100. 
     см³ тупроқнинг ҳайдалма қатламида 4000-5000 та нематодалар учрайди.
     

Дунё бўйича ғўзада 150 тача, Ўзбекистонда 100 дан кўпроқ ғўза нематода турлари мавжуд бўлиб, улардан 20-25 таси паразитлик билан ҳаёт кечиради.

Қишлоқ хўжалик экинларида бир қанча турдаги нематодалар паразитлик қилади. Улар иссиқхоналардаги сабзавот экинларидан, бодиринг, бақлажон, қовун, қовоқ, ғўза, каноп, геран, зиғир, картошка каби ўсимликларга катта зарар етказади. Масалан Heterodera rostochiensis Woll - картошканинг циста ҳосил қилувчи, Meloidogyne incognita chitw - галловий нематода, Ditylenchus destructor Thorne - поя нематодаси экинларни далада ва маҳсулотларни сақлаш жараёнида нобуд бўлишига сабаб бўлади. Кейинги

йилларда Heterodera arenae Woll - сулининг циста ҳосил қилувчи нематодаси, буғдой ҳосилдорлигини 6-8 ц/га пасайтирмоқда. Ditylenchus dipsaci Kuhn- поя нематодаси қулупнай, қанд лавлаги, химел, нўхат каби ўсимликларнинг ҳосилини пасайтирмоқда.

Фитопатоген нематодалар келиб чиқишига кўра пояда, илдизда, баргда ва уруғда паразитлик қилувчи турларга бўлинади. Нематодалар морфологик тузилиши, биологияси, патогенлиги ва касаллик белгиларини келтириб чиқаришига қараб бир биридан фарқ қилади. Барча фитопаразит нематодалар танасининг олди қисмида оғиз аппарати билан таъминланган. Оғиз

149
аппаратидаги ҳартум воситасида ҳужайра деворини тешиб ўсимлик ичкарисига кириб ҳужайра ичидаги озуқаларни шимиб озиқланади ва ўзига хос сўлак ажратиб чиқаради. Сўлак ўсимлик ҳужайраси ва тўқималарига турлича таъсир кўрсатади.

Ғўзада жануб нематодасининг ривожланиш циклида касалланган ўсимлик илдизида урғочи нематода хосил қилган тухум халтасида кўп миқдорда тухумлар етилиб, ундан личинка хосил бўлади. Личинка тупроқда харакатланиб соғлом ғўза илдизини зарарлайди ва илдиз ичида галл хосил қилади .

Х.Деккер (1972) фикрига ўсимликлардан нематодалар келтириб чиқарадиган патологик ўзгаришлар қуйидаги гурухларга бўлинади.

1. 
   Ҳужайралараро пластинкаларни эритиб, ҳужайранинг бирлигини йўқотади (поя нематодаси-Ditylenchus dipsaci).
   

2. 
   Ҳужайра деворини эритади. Натижада барча ҳужайра нобуд бўлади
   

(илдизнинг эндопаразитлари -Platylenchus).

3. 
   Ўсимлик ўсиш конусидаги ҳужайраларни бўлинишини тўхтатади.
   

Натижада илдизнинг ва поянинг ўсиши тўхтайди (илдизнинг эктопаразити - Trichodorus christici Chtw).

4. 
   Ҳужайраларнинг бўлинишини тезлаштириш натижасида кўп миқдордаги ён илдизларни ҳосил бўлишига сабаб бўлади (Meloidogyne halpa
   

5. 
   Ҳужайраларнинг шакл ўзгариши натижасида тўқималар говак бўлиб қолади (Илдизнинг эндопаразити- Rodogholus sitilis chiw).
   

5. 
   Паразит нематодалардан (Heterodera) тури кирган ҳужайралар шакли йириклашиб - гигант ҳужайрага айланади.
   

Нематодалар билан касалланган ўсимликларда белгиларнинг намоён бўлишига қараб илдиздаги ва тугунаклардаги нематодаларга бўлинади. Илдизда учрайдиган нематодаларга Meloidyne туркумига мансуб бўлиб улар асосан иссиқхоналардаги тупроқларда учрайди ва помидор, бодиринг, манзарали ўсимликларда галлар ҳосил бўлишига сабаб бўлади. Баҳорда

150
уруғдан унган майсалар ўсиш ва ривожланишидан орқада қолади. Бу жараён бутун ёз давомида давом этади. Август, сентябрь ойларида касаллик кучайиб, ўсимликлар нобуд бўлади, айримлари оч-яшил рангда бўлади. Касалланган бодринг майда сариғ пўстли мева ҳосил қилиб, барглари бужмаяди, илдизида думалоқ галлар ҳосил қилади .

Ўсимликларни касаллантирувчи нематодаларни ажратиб олиш учун воранка усулидан фойдаланилади. Бунинг учун шиша воронкага метал тўр ёки дока тортилади. Воронканинг пастки қисмига резинкали найча кийгизиладида Мор қисқичи билан штативга беркитилади. Касаллик белгисига эга бўлган картошка туганаги, пиёзбошлар пичоқ билан майдаланиб воронканинг устига қўйилади ва сув қуйилади. Ўсимлик қисмларидан ажралиб чиққан нематодалар воронка учидаги резинкали найчада тўпланади. 20-30 минут вақтдан кейин Мор қисқичи бўшатилиб найчада тўпланган нематодалар пробиркага ёки Петри ликопчасига тўплаб олинади. Буюм ойнасига бир томчи сув томизилиб, ажратилган нематодалар микроскопнинг кичик объективида кузатилади. Препаратга бир томчи 1 % ли метил бўёғи томизилиб нематодаларни микроскопда кўриш осонлашади.