Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ХЎжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Уруғларни фитопатологик экспертизаси

Қишлоқ хўжалик экинларининг уруғлари турли замбуруғлар, бактериялар спораларини сақлаб турли касалликларнинг тарқалишига сабаб бўлади. Шунинг учун уруғларни экишдан олдин фитосанитар экспертизадан ўтказиш керак. Натижада, уруғдаги фитопатоген организмлар аниқланади, уларнинг уруғни унувчанлигига таъсири, зараланганлик даражаси аниқланади, олинган натижалар асосида касалликларга қарши кураш чоралари ва карантин тадбирлари ишлаб чиқилади.

Уруғдаги инфекция келиб чиқишига кўра механик аралашмалар, ички ва ташқи инфекцияларга бўлинади.

Механик аралашмалар касалланган ўсимлик қолдиқларидаги инфекция, замбуруғлар склероциялари ва гуллик паразитлар уруғлари бўлиши мумкин. Уруғнинг ташқи инфекцияси қаторига қоракуя замбуруғларининг хламидоспоралари, занг замбуруғининг телейтоспоралари, такомиллашмаган замбуруғлар споралари ва бактерия хужайралари киради. Ички инфекция уруғнинг муртак қисмида ва пўстлоқ остидаги хаёт кечираётган бактерия, замбуруғлар хисобланади.

Уруғлик билан буғдой, маккажўхори, шоли, арпанинг қоракуя касалликлари, полиз ва сабзавот экинлари, кунгабоқар, каноп, лавлаги касалликлари кенг тарқалади. Касалланган уруғларнинг зарари жуда катта, унинг унувчанлиги пасайиб, кўчатлар ёмон ривожланади. Зарарланган уруғ орқали касалликлар янги худудларга тарқалишига ва янги инфекция манбаларини хосил бўлишига сабаб бўлади.

56
Касалланган уруғлар озиқа сифати пасайиб қолмасдан, Fusarium турлари билан касалланганда инсон ва хайвонлар учун захарлилик хусусиятига эга бўлади.

Фитопатологик экспертизанинг асосий мақсади уруғнинг навга ва экишга қўйилган талабларига жавоб бериш даражаси аниқлашдир. Натижада уруғда учрайдиган патоген микроорганизмларни аниқлаш, уруғнинг касалланиш даражасини ва касалликнинг уруғчиликка зарарини аниқлашдир. Олинган натижалар асосида уруғни инфекциядан тозалаш бўйича аниқ тавсиялар берилади.

Ўртача намуна олиш. Намуна учун олинган уруғлар ойна устига сочиб, яхшилаб аралаштирилгандан кейин бир қават қилиб жойлаштирилади. Намунадан соат ойнаси билан 10-20 та кичик намуна олиниб 100 тадан 200 та уруғ санаб олинади. Олинган уруғлар катталштирадиган лупадан кузатилади. Бунинг учун пешонага қўйиладиган бинокулар БЛ 1 ёки МБС 1, МБС 2 бинокулярларидан фойдаланилади.

Намунадаги 100 уруғнинг касалланганлари саналиб, касалланиш прoценти аниқланади ва маълумотлар қуйидаги жадвалга жойлаштирилади.

	Тахлил			Касалланиш
	қилинган	Кузатиш
					Аниқланган
Намуна	уруғлар	муддатлари	% да		замбуруғлар
номери	сони

Тахлил қилинган намуналарнинг умумий сонидан ўртача арифметик қиймат аниқланиб, уруғнинг ўртача касалланиш даражаси келтириб чиқарилади.

Уруғларни стерилизация қилинган қумга экиш усулида, қумнинг намлиги 80 % дан ортмаслиги керак. Қумга экилан уруғлардан хосил бўлган

57
майсаларнинг касалланиш даражасига қараб 8-10 кундан кейин хисоблаб чиқилади ва юқоридаги жадвалга маълумотлар киритилади.

Касаллик қўзғатувчисининг препаратини тайёрлаш учун замбуруғ мицелийсининг бир бўлагидан олиб, буюм ойнасидаги бир томчи сувга қўйилади. Обектни микроскопнинг кичик объективида споралари кузатилиб, катта кичиклиги ва шакли, ўлчами аниқланади.

Уруғларнинг инфекцияланганлик даржасини аниқлашда қўлланиладиган усулнинг тури асосий рол ўйнайди. Патоген микроорганизмлар билан касалланган уруғлар ташқи кўриниши, унувчанлигининг пасайганлиги ва рангининг ўзгарганлиги билан фарқ қилади. Касаллик белгиларини намаён бўлишига қараб қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

1. 
   Уруғлар шакли ўзгариб, уруғ пўсти рангсиз, ғадир будир бўлиб кўринади. Масалан, каноп уруғи антракноз касаллиги билан касалланганда шу белгилар намаён бўлади.
   

2. 
   Касаллик қўзғатувчилари уруғлик таркибида қоракуянинг қопчаси, арпанинг донидаги тош қоракуянинг спора бўлакчалари тарзида кўринади.
   

3. 
   Уруғ юзасида қизғиш бинафша рангда кўриниш буғдой донининг фузариозида, ловиянинг антракноз касаллигида ҳосил бўлади.
   

4. 
   Патоген бактерия ва замбуруғлар споралари уруғ юзасига ёпишиб унинг юзасини ифлослантиради. Масалан, буғдойнинг қоракуя споралари, лавлагининг занг касаллиги споралари.
   

5. 
   Замбуруғ споралари ва мицелийлари уруғ пўсти остида жойлашади.
   

6. 
   Карамнинг фомоз, мошнинг аскохитоз касаллиги қўзғатувчилари уруғ юзасида меватаналари қорамтир доғлар хосил қилади.
   

7. 
   Уруғлар фузариоз билан касалланганда унинг юзасини моғор қоплайди.
   

58
Уруғни фитопатологик экспертизасининг қуйидаги усуллари