Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

24
-
бет.
2 Б.Ўрянбоев, ЛСолиев. Ўша асар. 24 —
бет.

---

олдини олувчи н а р с а л а р н и у з и ч и га олади. У нинг ақл га 
м унос а б ат и
гр а м м ат и к а
с а н ъ а т и н и н г 
ти лга 
м у н осаб ати
к а б и д и р .1
Ф о р о б и й ахл оқл и к и ц ш л а р н и н г у н и к к и м уҳим с и ф а ти н и
ку р сатад и ва ш у н д ан б еш и н ч и си с и ф а т и д а
нотик^лик ҳақ и д а 
гапири б: « су зл ар и а н и қ б улси н, ф и к р и н и ва ай тм о қч и булган 
м у л о ҳ а зал ар и н и р а в о н в а р а в ш а н б аё н эта олеин», - дейди. 
Ф о р о б и й н и н г ч и р о й л и , т ар ти б л и , т а ъ с и р ч а н қи либ су зл аш
м асалал ари ҳ а қ и д а г и б а ъ зи м у л о ҳ а зала р и р и т о р и к а, п о эти кага 
оид а с а р л ар и д а у ч р ай д и . Ф о р о б и й н и н г у зи эса, м ан б алард а 
зи к р эти ли ш и ч а, ш и р и н суз, ҳ о з и р - ж ав о б , ҳ а р қан д ай қ и й и н
м асалан и ҳ ам б и р зум д а ҳал эт и б б ер у в ч и ф а й л а с у ф - н о т и қ
булган.2
К а й к о в у с н и н г XI а с р Ш а р қ п ед аго ги к а си т ар и х и д а ғоят 
қи м м атли а с а р л а р қ а т о р и д а ту р у в ч и «Қ об усн ом а»си да ҳам
н о т и қ л и к ш ар ҳ л а р и уч ун ал о ҳ и д а боб аж р ати л ган л и ги б у
сан ъ атга булган, у н и н г с а н ъ а т к о р и га булган қ и зи қ и ш н и н г о р т а
б о р ган ли ги н и
к ў р са т ад и . 
« Қ о б у сн о м а» н и н г 
«С ухандонлик 
билан б ал ан д м а р т а б а г а эга б у ли ш ҳ ақи да» д еб н о м л ан ган
етти н ч и б о б и д а в а ҳ у н а р н и эгаллаш га б аги ш л ан ган олти нчи 
б оби д а н о т и қ л и к си р л а р и га д о и р б и л д и р и л ган м улоҳазалар 
н а ф а қ а т у ш а д авр д а, б ал к и ҳ о зи р д а ҳам к а т т а аҳ ам и ятга эга.3
К а й к о в у с ҳ а м м а ҳ у н а р л а р и ч и д а 
с ў з
ҳ у н а р и -н о ти қ л и к н и
аъло д е б билади. У н о т и қ л и к н и эга л л аш н и н г йули, б и ри н чи д ан , 
«ти н и м си з м еҳн ат, у р ган и ш д и р » , дей ди .
И к к и н ч и д ан , н у т қ и н г гу за л б улси н, - дейди. « С у зн и н г 
и к к и т о м о н и б орди р: б и р и г у за л том он и , и к к и н ч и с и хун ук 
т о м о н и д и р . Х ал қ о л ди да гап и р а д и ган с у зи н г гу зал бўлсин, бу 
су зн и х а л қ қ а б у л қи л си н » .
У ч ин чид ан, 
ҳ а р
б и р ф и к р н и
и ф о д ал аш д а тингловчи
қал б и га ту ғр и й ў л т о п а билиш , 
ш ак л га эъ т и б о р б ер и ш
м асаласи .
Т у р ти н ч и д ан , ҳ а р б и р с у з т у ғр и в а асосл и булмоғи 
л о зи м л и ги н и у ҳ ти р ад и .
Б еш и н ч и д ан , ҳ а р б и р н у т қ м аълум и л м и й а со сга эга 
б улсагин а, т а ъ с и р ч а н булади. Я ън и н у тқ қ а р а т и л га н п ред м етн и
я х ш и ў р г а н и б ч и қ и ш л о зи м л и ги н и таъ ки д л аб : 
«Билмаган 
илм дан гапирм аги л... Б и л м аган илм м а ъ р и ф а т н и б и лам ан деб, 
д аъ во қ и л са н г ҳ е ч н а р с а ҳ о с и л булм ай ди в а б еҳуд а заҳ м ат 
ч екасан », - д ей ди ... Н у т қ н и эгал л аш д ан м а қ с а д х а л қ д и л и га йул

---

т о п а билиш дир, д еб б и л ад и м у ал л и ф ва «агар к ў н ги л л ар га 
сев и м л и бўлиш ни и стасан г, х а л о й и қ н и н г м а қ с а д и н и сўзла», - 
д е й д и .1
У м ум ан 
м усулм он
ш а р қ и
м а д а н и я т и н и ы г ' салм оқл и
з а р в а р а қ л а р и н и т а ш к и л эт у в ч и н о т и қ л и к с а н ъ а т и т а р и х и г а ои д
та л а й ги н а м ан б алар бор б ўлса-д а, у л а р д а н ҳ е ч б и р и А ли ш ер 
Н а в о и й қол д и рган м е р о с к а б и қ и м м ат л и в а б о й эм ас.
А лиш ер Н а в о и й ў з д а в р и н и н г б у ю к м у т аф а к к и р и , сў з 
у с т ас и б ўлиш б и л ан б и р г а к и ш и л д р га я х ш и с ў з б и л а н т а ъ с и р
эт а б и л и ш са н ъ а т и н и ж у д а ҳ ам қад р л о вч и , улугловчи, б ун д ай
с а н ъ а т у стал ар и га э ъ т и б о р қи либ, эҳ т и р о м к ў р с а т у в ч и б и р 
ш ах е эди. Н аво и й о м м а ў р т а с и д а я х ш и н у т қ н и н г т а ъ с и р и ва 
т а р б и я с и н и ҳ ам ч у қ у р ҳ и с этади . Н о т и қ л и к д аги я х ш и ва ё м о н
т о м о н л а р н и кў р а б и л и ш в а у л а р н и ф а р қ л а й о л и ш га ч ақ и р а д и :
Т ўти ю ш о р и к агар н о ти қ д у р у р ,
Ҳ ар б и р и га у з г а б и р м ан ти к д у р у р .
А ли ш ер Н ав о и й «М аҳб уб ул-қулуб» н о м л и ф а л с а ф и й
а с а р и н и н г 2 4 -ф ас л и н и « Н ас и ҳ а т аҳли ва в о и зл а р зи к р и д а» д еб
а т ай д и
в а б унда 
в о и з л и к
сан ъ ати га, 
ваъ зга, 
в о и зг а ў з 
м у н о с а б ат и н и б и л д и р а д и .2
Н а в о и й в о и з қ а н д а й к и ш и б ў л и ш и к е р а к л и г и ҳ а қ и д а
ш у н д ай ф и к р ю р и тад и : «В оиз Ҳ ақ сў эн и т а р ғи б қи лш п и, 
П а й га м б а р сў зи д ан ч ет га ч и қ м асл и ги к ер ак , эн г ав в а л у н и н г
ў з и Ҳ а қ в а п а й ға м б а р й ў л и га к и р и ш и , с ў н гр а э с а н а с и ҳ а т
б и л а н эл н и ҳам ш у й ў л га со л и ш и л о зи м . Ў зи ю р м аган йўлга 
эл н и б о ш л ам о қ - м у с о ф и р н и й ў л д ан адап гги риб б и ёб о н га 
т а ш л а м о қ в а с а ҳ р о д а у н и й ў қ о т м о к д и р . Ў зи м астн и н г элни 
ҳ у ш ё р л и к к а
ч а қ и р и ш и
-
у й қ у ч и
к и ш и н и н г 
од ам ларн и
б е д о р л и к к а д а ъ в а т эт г а н и га ў х ш аш б и р н ар с а д и р » . Д ем ак , 
в о и з, аввало, ў з и ш а р и а т в а т а р и қ а т й ў л и га к и р га н н о т и қ
б ў ли ш и к е р а к эк ан .
Н ав о и й н а зд и д а, « В аъ зх о н ш у н д ай б ў л и п ш к е р а к к и , у н и н г 
м а ж л и с и г а б ўш к и р г а н од ам тўли б ч и қ си н , тў л а к и р г а н одам
э с а е н г и л то р ти б , х о л и қай тси н . В оиз о ли м в а ҳ ал о л иш
к ў р у в ч и бўлса, у н и н г н а с и ҳ а т и д а н ч етга ч и қ қ а н л а р гу н о ҳ к о р
б ўлади. А гар у б о ш қ а л а р г а б у ю р са-ю , ў з и қи лм аса, у н и н г 
с ў зл а р и ҳеч к и м га т а ъ с и р этм ай д и в а ф о й д а к ел т и р м ай д и ^
В оиз б илим дон, ҳ а л о л и ш кўрувч и , си д қ у сад о қ ат би л ан
ф а о л и я т к ў р са т у в ч и ш а х с б ў л и ш и б и л ан б ирга, х а л қ н и н г 
р у ҳ и я т и н и я х ш и б и л ад и ган , х а л қ н и н г д ард и б и л ан яш ай д и ган
1 Қаранг: Б.Ўринбоев, ЛСолиев Ўша асар. 29-бет.
7
Қлраиг Б Ўряябоев, ЛСолиев. Ўша асар. 31-бет.

---

бўли ш и к ер а к . А н а ш у н д аги н а у н и н г в а ъ зи га ю р а к -б а г р и гам - 
аламга, д ар д у т а ш в и ш л а р га тўли б к и р ган к и ш и дард л ари д ан
ф о р и г бўлиб, к ў н гл и б ўш аб, енгил т о р ти б чиқади. Қ алби да 
м а ъ н а в и й р у ҳ и й б ў ш л и қ бўлган одам э с а бундай в о и зн и н г 
су ҳ б ати д ан одам - одам м а ъ н а в и й з а в қ олиб, кўнгли, ш уури 
ф и к р и й н урга тўли б ч и қад и .