Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Ўқитувчи нутқ маданияти курсининг мақсад ва вазифалари
Н у т қ м ад ан и яти ҳ а қ и д а ги таъ л и м о т қ ад и м ги Р им ва 
А ф и н ад а 
ш ак л л ан ган
б ўлса 
ҳам , 
у н га 
қ ад ар
М и срд а, 
А ссурияда, В авилон ва Ҳ и н д и ст о н к а б и м ам л ак атл ар д а п ай до 
бўлганли ги н о т и қ л и к с а н ъ а т и т а ж р и б а с и д а н маълум . У ш бу 
д авр л ар д а ж а м и я т н и н г р и в о ж л ан и ш и , савдо - со ти қн и н г, суд 
и ш л ар и н и н г н и ҳ о ят д а тар ақ яр ш эт и ш и н о т и қ л и к н и с а н ъ а т
д ар а ж а с и га кўтард и . Ч у н к и у п ай тл ар д а д авл ат а р б о б л а р и н и н г
о б р ў - э ъ т и б о р и ва ю қ о р и л а в о зи м л а р га к ўтари л и ш и , у л а р н и н г
н о ти қ л и к м а ҳ о р а ти га ҳ ам б о ғл и қ бўлган. Н о ти қ л и к с а н ъ а т и
с а р к а р д а л и к м а ҳ о р а т и б и лан б ар о б а р д а р а ж а д а у л у гл а к г а н .1 
М аш ҳур н о т и қ Ц и ц ер о н : «Т арихда ё я х ш и ҳ а р б и й с ар к ар д а, ё 
я х ш и н о т и қ б ўли ш к е р а к » , д ега н эк ан . Б у гапда кат т а ҳ и к м а т
бор. 
Ҳ ар б и й
с а р к а р д а н и н г и т о а ти д а кўп
со н л и
л а ш к а р
б ў ли ш и н и т ас а в в у р қи л сак , 
б у сў з т а с о д и ф и й ў х ш ат и ш
эм асл и ги га ам ин б ўлам и з. Г р е к в а Р им н о т и қ л ар и А ри стотель, 
Д е м о сф е н , Ц и ц е р о н , К в и н ти л и ан к а б и н а за р и ё т ч и л а р н и н г
ҳ а ё ти й т а ж р и б а л а р и ҳ ам б у н га м исолд ир. У лар к и ш и л и к
ж а м и я т и д а р и т о р и к а в а н о т и қ л и к сан ъ а т и н и н г ў зи г а хос 
м ак т а б и н и
яр атд и л ар . 
Ц и ц е р о н н и н г
« Н о ти қл и к 
ҳақи да», 
«Н отиқ», 
«Брут» асар л ар и , М а р к Ф а б и й К в и н т и л и а н н и н г
«Н оти қ б и л и м и ҳақи да», А р и с т о т ел ьн и н г «Р иторика» к а б и
а с а р л а р и ҳам қад и м ги Г р ец и я
в а Р и м д а м ад ан и й нутқ, 
н о т и қ л и к н а за р и я с и
ан ч а р и в о ж л ан ган л и ги н и кў р сатад и .
Ў рта О с и ё м а д а н и яти т а р и х и д а ҳ ам н у т қ м ад ан и я ти ў з и г а
х ос 
м авқега эгадир. Ш арқд а, 
ж ум лад ан , 
М о в а р о у н н аҳ р д а
нотик^лик, вои зл и к, я ъ н и в а ъ зх о н л и к
« Қ уръ он »н и т а р ги б
қ и л и ш б илан м уи ггарак 
ҳолда с ў зн и н г аҳам ияти , м а ъ н о с и в а
1 Р.Қунгуров, Э.Бегматов, Ё.Тожвев Нутқ маданияти ва услубият асослари. -Т.: 1992. 6-бет.
4

---

у н д ан ў ри н ли ф о й д ал а н и ш
б о р а с и д а к ў п я х ш и ф и к р л а р
айтилган. А на ш у н у қ т а и н а за р д а н қар ал са, «Н утқ одоби», 
«М уом ила м адан ияти » н о м л ар и б и л ан ю р и ти л и б к ел и н ган
«нутқ 
м адан ияти » 
т у ш у н ч ас и
ж у д а
қ а д и м д ан
олим лар, 
зи ё л и л а р н и н г д и қ қ а т и н и тортган : А б у Р ай х о н Б ер у н и й , А бу 
Н аср 
Ф ороб и й , 
И б н
С и н о , А бу А бдуллоҳ А л -Х оразм и й , 
М аҳм уд Қ ош гари й, М аҳ м у д З а м ах ш а р и й , Ю с у ф Х ос Ҳ о ж и б , 
А ҳмад Ю гнакий, С ў ф и О ллоёр, А б дураҳм он Ж о м и й , А лиш ер 
Н ав о и й каб и ул уғ с и й м о л а р н у т қ од оби м асал ал ар и га, у м у м ан
н у т қ қ а ж и дд и й эъ т и б о р б е р ш и б и л ан б и р га тилга, лугатга, 
г р ам м ати к ага в а м а н т и қ ш у н о с л и к к а ои д аса р л ар ёзга н л а р . 
Б ую к қ о м у си й олим Б е р у н и й (973-1048) у з и н и н г «Г еодезия» 
а сар и д а ҳ ар б и р ф а н н и н г п ай д о б ў л и ш и в а т а р а қ қ и й эти ш и
и н со н ҳ аёти д аги з а р у р и й эҳ т и ё ж л а р т ал аб и б и л ан ю з аг а
к ел и ш и н и айтади. У н ингча, гр ам м ати к а, 
а р у з ва м а н т и қ
ф а н л а р и ҳам ш у э ҳ т и ё ж н и н г ҳ о с и л аси д и р .
Улут в ат ан д о ш и м и з А бу Н аср Ф о р о б и й т ў тр и сўзлаш , 
т ў гр и м ан т и қ и й х у л о сал ар ч и қ ар и ш , м азм у н д о р в а ч и р о й л и
н у т қ
т у зи ш д а 
л е к с и к о л о ги я , 
гр а м м ати к а
в а
м а н т и қ н и н г
н а қ а д а р аҳ ам и я ти к а т т а л и ги ҳ ақи д а ш ун д ай д ей ди : «Қ ан д ай
қ и л и б таъ ли м
б е р и ш
ва таъ ли м
олиш , 
ф и к р н и қ ан д ай
и ф о д ал аш , б аё н э т и ш г қ а н д а й сў р а ш ва қ а н д а й ж а в о б б ер и ш
(м асаласи )га 
к е л га н и м и зд а , 
бу 
ҳ а к д а
б и л и м л а р н и н г 
эн г 
б и р и н ч и с и
ж и с м ,\ар га
ва 
ҳ о д и сал ар га 
и с м
б ер у в ч и
ти л
ҳ а қ и д а ги илм лар д еб т а сд и қ л а й м а н ...» .1
К ай к овус 
т о м о н и д а н
1082-1083 
й и л л а р д а
я рати л ган , 
қ ад и м ги Ш ар қ п е д а го ги к а с и н и н г а ж о й и б а с а р л ар и д а н б и р и
ҳ и со б л ан га н « Қ об усн ом а» д а ҳам н у т қ одоби ва м ад а н и яти
ҳ ақ и д а и б р а то м у з ф и к р л а р ай ти л ган . А сар 44 б обдан и б о р а т
булиб, у н и н г 6-, 7- б о б л а р и