Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги


Навоий айтганидек: «Тил шунча шарафя ^йлан нутқнинг



Download 2,96 Mb.
Pdf ko'rish
bet7/46
Sana19.02.2022
Hajmi2,96 Mb.
#459978
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   46
Bog'liq
НУТҚ МАДАНИЯТИ

Навоий айтганидек: «Тил шунча шарафя ^йлан нутқнинг
қуролидир
...».1
Д а р ҳ а қ и қ а т, н у тқ - бу ти л д еб атал м и ш ноёС ^ ф о л д а п
ф о й д а л а н и ш ж а р а ё н и . Д ем ак н у т қ и й ж а р а ё н - ти л н и н г 
в а з и ф а с и н и б а ж а р и ш ж а р а ё н и . Б у ж а р а ё н ях ш и ё к и ём он 
к е ч и ш и м у м ки н . Н о т и қ эса м аълум м аъ н о д а бу ж а р а ё н н и
а м ал га о ш и рувчи д и р.
«Қ об усн ом а» д а К айковус ҳ а м м а ҳу н ар л ар ичида сўз 
ҳ у н а р и - н о т и қ л и к н и аъло д еб билган: «Билгилким, ҳам м а 
ҳ у н а р д а н сў з ҳ у н а р и яхш и» 
?
Н у т қ х о ҳ огзак и , хоҳ ё зм а бўлсйн, гў зал ё к и қ у р у қ - қўп ол 
б ў ли ш и м ум ки н.
Ў тк и р т е ш а н и қўл и га олган у ста у би лан аж о й и б бир 
қ у т и ч а я с а ш и м ум ки н . Ш у т е ш а н и қўлга олган чала бир 
ҳ а в а с к о р у с т а б и р зум д а қўли н и ч о п и ш и ё к и я х ш и н а р с а н и
и ш д ан ч и қ а р и ш и м ум кин.
А д аб и ётш у н о с олим И зза т С ултон «Адабий а с а р н и н г
м азм у н и , у н д аги го я н и н г о л и й ж ан о б л и ги , т а св и р қи л и н ган
о д ам лар в а ҳ о д и сал ар н и н г гўзалли ги ё к и ҳ ун ук ли ги - ҳам м аси
ў қ у в ч и га а с а р н и н г тили о р қ ал и етад и . Ш у саб аб л и тил 
с о ҳ а с и д аги
м а ҳ о р а т
ёзувч и
қ о б и л и ят и н и н г 
эн г 
ё р қ и н
ал ом ати ди р», — д еган у эн г аввало, т и л қ у р о л и д ан ф о й д ал ан и ш
м а ҳ о р а т и ҳ а қ и д а ф и к р ю ритган.
Д е м ак , ҳ а м м а учун б ар а в а р х и зм а т қи лад и ган т и л - ал о қ а - 
ар ал аш у в қ у р о л и в о си таси д а гўзал, яхш и , н ам ун ал и н у тқ
т у з и ш ҳам , қўпол, ёқ и м си з, н о ж ў я, т у ту р у қ си з, қ у р у ҳ н у т қ
т у зи ш ҳ ам м ум ки н . Б у л ар н и н г б и р и н ч и си м ад ан и й нутқ, 
и к к и н ч и с и э с а н ом ад ан и й , «хунук» нутқд и р.
Т и л ш у н о с С .И .О ж его в я х ш и н у т қ ҳ а қ и д а га п и р ар экан, 
« Ю қ о р и д ар а ж а д а ги нутқ, ю қ о р и н у т қ м адан и яти - б у ўз 
ф и к р и н и т и л в о си тал ар и о р қ ал и тўгри , а н и қ в а т а ъ с и р ч а н
қи л и б и ф о д а л а й би л и ш қобил яти д и р», - д ей ди .3
Б у н д а й қ о б и л и ят га ў з о н а ти л и н и ч у қ у р сев и ш в а ҳ урм ат 
қи лиш , у н и м у кам м ал билиш о р қ а л и эри ш и лад и . Ш ун и н г учун 
ҳам ҳ а р б и р к и ш и н и н г м а д ан и й л и к д ар а ж а с и , ў қ и б қ а н ч ал и к
т а р б и я к ў р ган л и ги у н и н г ёзм а в а о ғза к и н у тқ и д ан билинади, 
н у т қ м а д а н и я т и г а эъ ти б о р ёлгиз н о ти қ д ан ги н а эм ас, б ал к и ҳар 
б и р ж а м и я т а ъ зо с и д а н талаб қи л и н ад и .
Т и л д а с ў з м и ед о р и қ ан ч а кўп бўлса, ў ш а т и л н и бой тил 
д еб
т а л қ и н
қ и л и ш
к е н г 
тар қал ган . 
Б у
ф и к р
м аълум
1 Алишер Навоий. Маҳбуб-ул қулуб. -Т. 1983. 72-бет.
2 Қобуснома. Т. 1968. 29-бет.
3 Қаранг: Р.Қўнгуров ва бошқалар. Ўша асар. 8-бег.


м а ъ н о д а г и н а тўгри ди р. 
Ч у н к и т и л д аги
сў з м и қ д о р и ти л
б о й л и г и н и т аъ м и н л о вч и а с о с и й о м и л л а р д а н б и р и б улса ҳам, 
т и л б о й л и ги ш у б и л а н ги н а ч ек л а н м а й д и . Бу урин да, албапта, 
у з б е к
т и л и н и н г 
си н о н и м л а р га , 
ф р а зер д о ги зм л ар га. 
п а р а ф р а з а л а р г а н и ҳ о ят д а б о й эк ан л и ги , у л а р м аъ н о л ар и н и н г, 
ш у н и н гд ек , 
ум ум ан 
у з б е к
т и л и д а ги
с у зл ар н и н г 
куп 
м аъ н о л и л и ги н и ҳ о ят д а ю қ о р и д а р а ж а д а эк ан л и ги ҳам ҳ и с о б га
ол и н ад и .
Ш у н д а й бўлса-да, а н а ш улар б и л а н б и р қаторд а, у ё к и бу 
т и л н и б о й ти л д еб б елгилаганд а, ш у ти л н и н г ту р л и -ту м ан
и ф о д а в о с и т а л а р и г а эгал и ги н и к у з д а т у там и з. У зб ек ти л и д а 
с у зд аги
ун ли
т о в у ш н и
ч у зи ш
ё к и
ун д о ш
т о в у ш н и
и к к и л а н т и р и ш гем и н ац и я ҳ о д и с а с и
ҳ ам и ф о д а во си т аси
ҳ и со б л ан ад и : тў й га м аш ҳ у р х о н а н д а к ел га н ш екилли, одам!; 
М а за м й у қ р о қ , э р т а га и ш га б о р о л м ай м ан ; М а з з а қ и л и б дам
олинг, 
ях ш и л аб
со ғай и б
к ети н г, 
к е й и н
гап л аш ам и з. 
Б у 
м и с о л л ар д аги «одам» сузи ал оҳи д а у р г у б и л ан айтилади, 
ш у н и н гд ек , сузд аги о т о ву ш и б а ъ з а н эса, к е й и н ги б уги нд аги а
т о в у ш и ч у зи б т а л а ф ф у з қ и л и н ад и . А н а ш у ч у зи қл и к, кучли 
о ҳ а н г б и л ан ай ти ш алоҳи д а м а ъ н о к а с б этади, я ъ н и у ш б у
т а р з д а
айтилганд а, 
ай н и
с у зд ан
о д ам н и н г 
куп ли ги, 
т а си р ч а н л и к , 
ҳ и с -ҳ а я ж о н
к а б и л а р
и ф о д ал ан ад и . 
К ей и н ги
гап д аги «м азза» су зи д а «з» у н д о ш и н и н г и к к и л а н ти р и л и ш и ҳам 
м а ъ н о н и к у ч ай т и р и ш уч у н х и з м а т қ и л ган .
У зб е к ти ли а н а ш у н д ай и м к о н и я т л а р га н и ҳ о ят д а б ойди р. 
У з б е к т и л и д а т а к р о р н и н г и к к и ту р и м авж у д :
а) гр а м м ат и к т а к р о р ;
б) б ад и и й т ак р о р .
Т а к р о р н и н г
б и р и н ч и т у р и г р а м м а т и к т а к р о р д а м а ъ н о - 
о д атд а к у п л и к м а ъ н о с и н и и ф о д ал а ш уч ун х и зм а т қилади: 
м а ш и н а -м а ш и н а қ о в у н
ту ш и р д и к ; 
қ о п -қ о п
ун
ёпиш ади; 
г а п и р и б -г а п и р и б у х л аб қолди; ю гу р и б -ю гу р и б чарчади; я х ш и - 
я х ш и гагш р и н г каб и .
Т а к р о р н и н г
и к к и н ч и с и
т у р л и
х и л
м аъ н о л ар н и
и ф о д ал а й д и : Т онг я қ и н , о п п о қ т о н г я қ и н (Г.Ғулом). Гапиринг, 
гап и р и н г, д еяп м ан , гап и р сан ги зч и !
У з б е к тилид а с у зл ар т а р к и б и д а г и т у р ли х и л товуш
у зг а р и ш л а р и , мас.алан: қ о р а -қ а р о , о р а -а р о , кунгил-кангул...; 
о ш и н о -о ш н о , о ш и ён -о ш ё н , с е н б и л ан - с е н и л а ~ сенла, у сти га
- у с т и н а, б о ғи н - б оғи н и , к у к с и н - к ў к с и н и к аб и л ар ҳам у зи г а
хос в о с и т а л ар д и р .
Ҳ о зи р г и у з б е к т и л и д а 30 га я қ и н к у м ак ч и ф еъ л л ар
м а в ж у д були б, б у к у м а к ч и ф е ъ л л а р е т а к ч и ф е ъ л билан


р ави ш д о ш к ў р с а т к и ч л а р и - б, (- иб) о р қ а л и б оғлан и б келад и 
ва ту р л и х и л н о зи к м аъ н о л ар н и и ф о д ал аш учун х и зм ат 
қи лади: к е т д и -к е т и б қолди; езд и - ё зи б таш лади; таш лаб кетди
- т аш л аб к ети б қолди; қочди - қочиб қолди; уруш ди - у ри ш и б
берди; қўллади - қўл л аб ю борди; кулди - кули б қуй ди каби.
Ў зб е к ти л и д а б улард ан т а ш қ а р и ал оҳи д а б ад и и й тасв и р
кў р и н и ш л ар и , 
в о с и т а л ар и
ҳ ам
булиб, 
уларга 
м етаф о р а, 
м ето н и м и я, си н ек доха, си ф атл аш , ўхш атиш , к е с а т и ш (ирония), 
и с т е ҳ зо (сарказм ), м уболаға, к и ч р ай ти р и ш , ж о н л ан ти р и ш ; 
зи д л аш (тазод), зи н аи о ял аш , к е т м а - к е т к елти ри ш , р и т о р и к
сўроқ, 
б о гл о вч и си зл и х
ё к и
кўп 
боғловчилик; 
ту ш и р и б
қ о л д и р и ш
(эллипсис), 
б ад и и й
так р о р , 
б ад и и й
у р и н
алм апггириш (и н верси я) к аб и л ар к и р а д и .1
Ў з б е к ти л и д а ҳ о зи р ги к у н н у қ гаи н а за р и д а н э с к и р г а н - 
т а р и х и й д еб б аҳ о л ан аётган су зл ар в а ту р ли х и л гр ам м ати к
к у р с а т к и ч л а р
ҳ а м
б орки , 
ул ар
ҳ ам
т а с в и р и й
в о си та 
в а з и ф а с и н и ўтайди . М асалан : улус, к и ром , к и ш вар , куш од, 
кулба, кутвол, м авлон о, м аж н у н во р , м а ғ ф и р а т м аҳ в аш к а б и
с ў зл ар ва - у р (-ар), - м ак (-моқ), -д и н (-дан), -к а й (-а-ди) к аб и
в о с и т а л ар .2
К ў р и н и б т у р и б д и к и , у з б е к тилид аги ҳ а р б и р ти л бирлиги, 
ж ум л ад ан , товуш лар, қуш и м ч ал ар, су зл ар в а и б о р ал ар , гаплар 
к у р и н и ш л а р и
к а б и л а р н и н г 
и ч к и
и м к о н и я т л а р и
р а н г
-
б ар ан гд и р . Т и л б и р л и к л ар и д аги ан а ш у и м к о н и я т л а р н и н г
к у п л и ги в а р а н г - б ар ан гл и ги и ф о д а в о с и т а л ар и н и н г т у р л и - 
ту м ан л и ги т и л н и н г б ой л и ги н и белгилайди. Ў зб ек т и л и ан а 
ш у н д ай и м к о н и я т л ар га б о й тилди р, Б у и м к о н и я т л ар ш у х ал қ
в а к и л л а р и н и н г ҳ ам м аси га б ар о б а р х и зм а т қи лад и . Б и роқ, 
ш у н га қ ар ам ай , ай р и м л ар н и н г н у тқ л ар и бой, а й р и м л а р н и н г
н у т қ л а р и э с а кам бағал, қуруқ, т а ъ с и р с и з, я ъ н и қ а ш ш о қ
б у л и ш и м ум ки н. Т и л б о й л и к л ар и д ан б аҳ р ам ан д б улган ҳолда, 
у н д а н н у т қ ж а р а ё н и д а м о ҳ и р л и к б и л ан ф о й д ал а н и ш ҳам 
к е р а к . 
Ш у н даги н а 
т и л
бой ли клари , 
т и л н и н г 
б ар ч а 
и м к о н и я т л а р и
н у тқ д а 
у з 
и ф о д ас и н и
топ ади , 
уз 
и м к о н и я т л а р и н и н ам о й и ш этади .3
Т а к р о р л а ш уч ун саволлар:
1. 
А дабий т и л д еб н и м ага ай тилад и?
Қаранг: Ё.Тожяев, Н.Ҳасанова, Ҳ.Тожматов, О.Йўлдошева Ўзбск нугқи маданияти ва 
услубият асослари, Т, 1994, 14-бетлар.
2
Қарашг. Ё.Тожнев ва бошқалар. Ўша асар, 15~бет.
3 Қаранг Ё.Тожиев ва бошқалар. Ўша асар. lfi-бет.


2. 
А дабий ти л н и н г с ўзл аш ув н у т қ и д а н қ ан д а й ф а р қ и
6opV
3. 
Т ил н и н г б о й л и ги н и м ад а н а м о ё н б ўлади?
4. 
Т ар и х и й сў зл ар д еб қ а н д ан с ў зл а р га ай ти л ад и ?
Т а я н ч ту ш у н ч а л ар :
1. 
С и н о н и м - м аъ н о д о ш сў зл ар .
2. 
Ф р а зео л о ги зм - и б ора.
3. 
П а р а ф р а з а - т а с в и р и й и ф о д а
4. 
Э п и тет — си ф атл аш .
Н о т и қ л и к с а н ъ а т и т а р и х и д а н
Н о т и қ л и к м аҳ о р ати о ғза к и ва ё з м а н у т қ н и ти н гл о в ч и л ар га 
ж о н л и , и ф о д ал и в а т а ъ с и р л и е т к а з и ш м а л а к а с и н и эгаллаш д ир. 
Н о т и қ л и к сан ъ ат и
м у р а к к аб с а н ъ а т
бўли б, у н и эгал л аш
к и ш и д а н қун т в а чидам , м а л а к а в а т а ж р и б а т а л аб этади.
К и ш и л и к ж а м и я т и н и н г б и р о р б и р ж а б ҳ а с и йўқки , у н д а 
н о т и қ л и к сан ъ ат и ё к и у н и н г э л е м е н т л ар и қ ат н аш м аган бўлса. 
М асал ан : 
б и р о р
б и р р а ҳ б а р н и н г ў з
х о д и м л ар и га қ а р а т а
с ў зл а ган н утқи да ҳам , ў қ и ту в ч и н и н г ў қ у в ч и л а р и га б ер а д и га н
саб о ги д а ҳам, хуллас, ҳ ам м а - ҳ а м м а е р д а н о т и қ л и к с а н ъ а т и ў з 
м а в қ е и га эга бўлган.
Н о т и қ л и к с а н ъ а т и н и н г и ж ти м о и й м а в қ е и ш у қ ад ар к е н г в а
с е р т а р м о қ к и , у л ар н и ҳ а р б и р ж а б ҳ а д а м е ъ ё р и , м а зм у н и ва 
ш акли, ў зи г а х о с л и ги .т а ъ с и р кучи в а т о м о н л а р и ж и ҳ а т и д а н
алоҳи д а - а \о ҳ и д а кў р и б ч и қ и ш у ч у н м аъ лум б и р вақт, 
и м к о н и я т талаб қ и л и н а д и . Н о ти қ л и к с а н ъ а т и т а р и х и га н а з а р
т а ш л ай д и ган бўлсак, б у ҳ о л атн и қ у й и д а ги ч а у ч р ат ам и з.
I. Н птвдртга т у р лар и . Н у т қ к у р и н и ш л а р и :-------

ч
I. С и ё с и й -и ж т и м о и й н о т и қ л и к :
1. 
С и ё с и й -и ж т и м о и й в а с и ё с и й и қ г и с о д и й м авзудаги
нутқ.
2. 
С есси я, к о н ф е р е н д и я д а г и н у т қ .
3. 
С и ёси й нутқ.
4. 
Д и п л о м ат и к н утқ.
5. 
С и ёс и й ш ар ҳ .
6. 
Ҳ ар б и й в а т а н п а р в а р л и к н у т қ и .
7. 
М и ти н г н у тқи .



Download 2,96 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   46




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish