Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

5.
С ў зл аган д а д и л и н г б и л ан т и л и н г б и р бўлсин, ч у н к и дилдаги 
ти лга ч и қад и :
Ҳ а қ с е н и с е в гай эл б и л а бўлсанг,
Т илу кўн глун гн и б и р қи л и б биррўй ,
Н у қ та с у р с а н г ш у к у ф т а у хандон,
Зи ст қи лсан г, к у ш о д о у хуш рўй .
(«А рбаин» дан, 5<Ьбет)
6. С ў зл аган д а уй лаб сў зл а, туш ун и б , б илиб гапир: С ў зн и
кўн глун гда 
п и ш қ а р м агу н ч а
т и л га 
келтурм а, 
Ҳ а р н а к и м
кўн глун гда б ўлса ти л сурм а.
(«М аҳбуб ул-қулуб» 83-бет).
7. Х уш м уом ала, ш и р и н с ў з бўл. Т и л и н г б и л ан к и ш и л ар га о зо р
б ер м а :’
Ҳ ар к и м к и ч у ч у к с ў з эл га и зҳ о р айлар,
Ҳ ар н е к и а гё р д у р у р ё р айлар,
С ў з қ ат т и ғи эл к ў н гл и га о зо р айлар.
Ю м ш о ги к ў н гу л л ар н и г и р и ф т о р айлар.
(«Н азм у л -ж аво ҳ и р » д а н (43-бет).
8. Чин, тў гр и сўзла, н у т қ и н гд а ҳ ал о л бўл. Ёлгон сў з б а х т с и зл и к
кел ти рад и . Ч и н сўз м ў ъ таб ар , я х ш и сў з м ух тасар ... с ў з к и
ф асо ҳ а т зе в а р и д й н м у а я н эм асд ур, а н га ч и н л и к зе в а р и басд ур. 
Ёлгончи ҳ а р н е ч а с ў зи д а ф а с и ҳ р о қ , сў зи қаб иҳ.
(«М аҳбуб ул-қулуб» 63-бет).

---

Х и р ад м а н д ч и н сў зд и н ў з г а дем ас,
Вале б а р и ч и н ҳ а м д егу л у к эм ас.
К и ш и ч и н д а сўз зе б о , д урур,
Н е ч а м у х т асар б у л са авло д у рур.
(«М аҳбуб ул-қулуб» 83-бет).
9. Яхш и, э зг у с ў з (нутқ) к и ш и га о б р ў , б ах т кел т и р ад и . Э згу
сўзли бўл:
К им и с т а с а м а зҳ а р и к а р о м а т бўлм оқ,
Ҳ ар н а в ъ и ш д а и с т и қ о м ат б ў лм о қ
С ў зд и р а н га м ў ж и б и ғар о м ат бўлм оқ,
Т и л заб ти д ад у р а н га сал о м ат бўлм оқ.
(«Н азм у л -ж аво ҳ и р » д ан ,4 3 -б ет ).
10. Т илдан ту ҳ м ат уч ун ф о й д ал ан м а. Т уҳм атч и д ан қоч, ун д ан
н аф р атл ан :
Б и р о в к и м ё л ғо н с ў зн и б и р о в ға боғлағай, ў з қ а р о бўлғон 
ю з и н ёғлагай. К а б и р а гуноҳдур - о з сў з ҳ а м к и ў тр укд ур, з а ҳ р а
гуноҳдур - о з с ў з ҳ а м к и ў тр укд ур, за ҳ р и м уҳл и кдур - а гар ч и
м и қ д о р и ў ксу к д у р .
(«М аҳбуб ул-қулуб» 61-бет).
Э л а й б и н и а й т у р ға б и р о в к и м у зо т и р тил,
Ўз а й б и н и ф о ш ай лагали т и л у зо т у р бил.
(«М аҳбуб ул-қулуб» 69-бет).
11. Т и ли н гн и т и й . К ўп сўз, э з м а в а в а й с а қ и бўлм а. Б у 
зар а р л и д и р .
Б е ф о й д а с ў зн и кўп ай тм а в а ф о й д ал и ғ с ў з н и кўп 
эш и ту р д и н қ ай тм а. О з д е га н о з ян ч и л у р , о з е ган о з й и қ и л у р .
(«М аҳбуб ул-қулуб» 82-бет).
Т и л и л д а м и д и н бўлур ғар о м ат ҳосил,
Ю з н а в ъ н а д о м а ту м алом ат ҳосил.
О з с ў зл а г а н д и н и с т и қ о м а т ҳосил,
С о қ и т л и ги д и н вал е сал о м ат ҳосил.
(«Н азм у л -ж аво ҳ и р » дан ,31-бет).

---

12. С ў зл аган д а ш ар о и тн и , с у ҳ б ат д о ш и н гн и ҳ и со б га ол, б еў р и н
сў з ай тм а... «...З о л и м в а б е д ар д су ҳ бати д а н у қ т а сурм а, 
н ам м о м в а н о м а р д м у л о я м ат и д а д ам урм а. Д оно и л и к д и н
б о р ғо н д и н с ў з ай тм а, ў т ган й и ги тл и к о р з у билан қай тм ас».
(«М аҳбуб ул-қулуб» 84-бет).
13. 
Б ў ш о ғ и з б ў л м аг с у ҳ б ат с и р л а р и н и сақл аш га ўрган:
Қ а й с и м а ж л и с д а к и м эп ш т с а н г сўз,
Б и л ги л у л с ў з с а н г а о м он атдур,
Г ар ан и ў зга е р га н а қ л этсан г,
У л о м о н а т га бу х и ё н атд у р .
(«А рбаин» дан, 57-бет).
14. 
Г ап и р ган д а қ а й т а р и қ л а р д а н қоч, ч ун ки улар ф и к р н и н г
т а ъ с и р и н и су сай ти р ад и :
Б и р д ега н н и и к к и д е м а к х у ш эм ас,
С ў з ч у т а к р о р т о п т и д и л к а ш эм ас.
(«Х амса», 484-бет).
Н у т қ о д о б и н и н г қ а й д қ и л и н га н м ад ан и й - а ҳ л о қ и й талаб
в а а с о с л ар и н у т қ м е ъ ё р л а р и с и ф а т и д а қад и м и й д ав р л а р д а н
б е р и
авл о д д ан
-
авл о д га 
ў т и б
к елган . 
У ш бу 
н у т қ и й
м е ъ ё р л а р н и н г сақл ан и ш и , ў зг а р т и р и л и ш и в а я ш аб к е л и ш и д а
о и л ав и й а н ъ ан ал ар , б и р т и л ж а м о а с и д о и р а с и д а ам ал қ и л и н г а н
а н ъ а н а в и й
қои дал ар, 
су ҳ б ат д о ш л ар
(сўзловчи 
в а
т и н гл о в ч и л ар )н и н г б и р -б и р и н и ў з а р о н а з о р а т қилипш , т а ъ л и м
т ар б и я , 
ў г и т -н аси ҳ ат
ж а р а ё н и , 
ш у н и н гд е к
н у т қ и й
од об
м е ъ ё р л а р и ҳ а қ и д а ё зи л га н
а д а б и ё т л а р н и
м утолаа қ и л и ш
а со си й ў р и н тутган.
Д ем ак , 
к и ш и л а р н и н г 
қ а н д а й д и р
тўгри, 
т а ъ с и р ч а н , 
ч и р о й л и в а я х ш и га п и р и ш га и н т и л и ш и в а ун га о и д о д ат и й
қ о и д ал ар қ ад и м и й т а р и х г а эгад и р . Б у н д ай одат қ ад и м и й
ўтм и ш д ан ҳ о з и р г а қ а д а р м ан гу а н ъ а н а с и ф а ти д а я ш а б в а
так о м и л л аш и б к ел ган . Б и р о қ , н у т қ м а д а н и яти туш ун часи б и л ан
б огли қ 
у ш б у
н у тқ и й
од атл ар
т у р л и
д ав р л ар д а 
м у а я н
х у су с и я т л ар и б и л ан ф а р қ л а н и б ту р ган . А йн иқса, а д а б и й т и л
пайдо б ў л гу н га қ ад ар
м ав ж у д б ўлган н у т қ о д о б и
(н утқ 
м адан ияти ) т аса в в у р л ар и , а д а б и й т и л п ай до бўлгандан к е й и н г и
д авр н у т қ м а д а н и я ти т а са в в у р и д а н ф а р қ л а н а д и .1
1 Р.Қунгуров, Э.Бегматов, Ё.Тожиев. Нугқ маданияти ва услубият асослари. -Т. 1992. 24-25 бег.
106

---

Н А С И Ҳ А Т А Ҳ Л И ВА В О И ЗЛ А Р З И К Р И Д А
В оиз к е р а к к и , «қолаллоҳ» с ў з а й т с а в а «қола расулуллоҳ» 
м у х о л а ф а т и д и н қай тса, худо ва р а с у л й ўли ға қ ад ам у р с а . Ў зи 
к и р г о н д и н сў н г р а н а с и ҳ а т б и ла э л н и ҳ ам к и в у р са. Ю р у м аго н
й ўл га эл н и б о ш қ а р м о қ - м у с о ф и р н и йўлдин ч и қ о р м о қ д у р в а 
б и ё б о н ғ а к е т у р м а к ва 
б о д и я д а и т у р м ак д у р . У ср у к ки , элга 
б у ю р г а й х у ш ё р л и қ - у й қ у в ч и д е к д у р к и , эл га б у ю р гай б ед о р л и қ . 
У й қ у си д а сў з д еган ж е в л и го н б ў л у р в а д его н д е к қ и л м о қ н е 
д ег о н бўлур.
В аъз б и р м у р ш и д в а о гоҳ и ш и д у р в а ан и н г н а с и ҳ а т и н
қ а б у л эт га н м а қ б у л ки ш и д у р . А ввал б и р й ўлн и б о р м о қ к е р а к , 
ан д и н с ў н г р а э л н и б о ш қ а р м о қ к е р а к . Й ўлн и ю р м а й к и р г а н
и т а р в а г а й р и м ақ су д е р га етар .
В ои з улдурк и , м а ж л и с и га х о л и к и р га н тўлгай ва тў ла 
к и р г а н хо л и бўлғай. В ои зк и м , б ў л гай олим в а м у т а қ қ и й — 
а н и н г н а с и ҳ а т и д и н ч и қ қ а н ш ақ и й . У лки, б у ю р и б ў з и қ и л м агай , 
ҳеч к и м г а ф о й д а в а ас а р а н и н г сў зи қи л м ағай . Н а зо и р х о н б и л а 
су р гу в ч и м а қ о л ~ д а с т и ё р б и л а й и р л а гу в ч и қаввол.
Қ и т ъ а:
В оизки, д а с т ё р с и з ўлм ас сухгш гузор,
А н га ё р о д у м ун га аё л гу в ч и ҳ у к м и бор.
Т е н гр и с ў зи н аёл гу в ч и б ўлм ай д ея олм агай ,
Б и р с о з б ўлса ҳ а м к е р а к у л қ и л гай и х т и ё р .1
Т и л га и х т и ё р с и з - эл га э ъ т и б о р с и з. Ҳ ар загў й к и м , кўп
т ақ ал л у м сургай , и тд еб д у р к и м , к е ч а т о н г о тқ у н га ҳ у р гай . Я м он
т и л л и к а н д о қ к и м э л к ў н гли га ж а р о ҳ а т ет к у р у р , ў з б о п ш га ҳ ам
о ф а т ет к у р у р . Н о д о н н и н г м у в а ҳ ҳ и ш -ҳ а р за га б ў гз и н к и р м о г и - 
э ш а к н и н г ж и ҳ а т с и з қ и ч қ и р м о ги . Х ўш гўй ки м , с ў зн и р и ф қ в а 
м у со во б и л а ай тғай , кў н гу л га ю з гам к ел ад у р ғо н бўлса, а н и н г
с ў зи д и н қ а й тға й . С ў зд ад у р ҳ а р я х ш и л и қ н и и м к о н и бор, м у н д а 
д еб д у р л а р к и , н а ф а с н и н г ж о н и бор. М ас и ҳ о к и м , н а ф а с б и л а 
ў л у к к а ж о н б ер д и , гўё б у ж и ҳ а т д и н эр д и .
М а к р у ҳ е к и , ҳ а р з а с и т а в и л в а о в о з и к ар и ҳ д у р , ў з и сав ти
б и ла қ у р б а қ а ғ а ш аҳи бд ур. А ҳли с а о д а т л ар р у ҳ б ах ш зу л о л и ға 
м а н б а ъ ҳ ам тил, аҳ л и ш ақ о в атл ар н а ҳ с қ а в қ а б и ға м атл аъ ҳам
тил. Т и л и г а и қ ти д о р л и г-ҳ а к и м и хи р ад м ан д ; сў зи га и х т и ё р с и з -
1 Алишер навоий. Мукаммал асарлар туплами. 14-том -Т. 1998. 32-33 - бетлар.
1 0 7

---

л аи м и н а ж ан д . Т и л к и ф а с и ҳ в а д и л п а зи р бўлғай -хўб роқ, агар 
кўн гул б и л а б и р булғай.
Т и л в а кў н гу л х ў б р о қ аъ зо д у р л ар ин сонда; с ав сан ва 
гунча м а р г у б р о қ р а ё ҳ и н д у р л ар бўстонда. О д ам е ти л би ла 
со й и р б и л а ҳ а й в о н д ан м у м то з бўлур в а ҳам ан и н г била 
и н с о н га с а р а ф р о з бўлур. Т и л м ун ч а ш а р а ф б и л а н у тқн и н г 
о л ати д ур в а ҳ ам н утқд урки , агар н о п и с а н д зо ҳ и р бўлса, 
т и л н и н г о ф ати д и р .
А й н у л -қ у зо т т и л ш ар а ф и д и н М а с и ҳ гу ф т о р бўлди ва 
Ҳ у сай н М а н с у р т и л су р ъ т и д и н д о р ға са за в о р .
Б ай т:
Ҳ ар н еч а б и й м и ҳ а ж р с ў зи о ш и қ ўлтурур,
В услат б аш о р ат и я н а ж и с м и г а ж о н б ер у р .
Т и лд и н а зу б ат дилп и сан дд ур в а л и й н а т судм анд. Ч учук 
ти лки , а ч ч и ғл и қ қ а эврулди, з а р а р и ом бўлди, қ ан д н и к и , м уски р 
б ода қ и лди лар, х а р о м бўлди. Ч учук с ў з с о ф кўн гулл арга 
қўш д ур, б а р ч а а т ф о л т а б ъ и га м улойим ҳ ал во ф у р у ш д у р .
Б ай т:
Х у ш с ў зга к и м ў л са м асту беҳуш ,
Ш ар б а т аро за ҳ р н и қ и л у р нўш .
Ҳ а р к и м к и , сў зи ёл ғо н зо ҳ и р бўлгоч уёлгон. Ёлгонни 
ч и н д е к а й т қ у в ч и с у х ан в ар -к у м у ш н и олтун р ў к а ч қи лувчи 
за р га р . 
Ё лғон 
а ф с о н а л а р д а у й л ти ргувчи , 
ёл ғо н ч и уй қ у д а 
такаллум су р гу вч и . Ё лгон айтгувчи гаф л атдад ур. 
С ў зн и н г 
а с н о ф и б а г о я т чўқдур, ёл гон ди н я м о н р о қ с и н ф и йўқдур.
У лки ёл го н б и ла с а р ф и ав к о т этгай, ан га бу ям о н
к е л м агай я н а м уб о ҳ о т этгай. А гар м у с т а м и ъ и н н и го ф и л топ қай , 
ё л ғо н и н ч и н г а ў т к а р с а м ақ су д и н ҳ о с и л т о п қ а й . З и ҳ и т е н г р и ғ а
я м он , н е т е н г р и д и н , н е х ал қ д и н ш ар м ан д а. М у н д о қ н аҳ сн и н г 
ч у н э р у р ю з и я м о н л и қ сар и , б у н у ҳ у с а т ш и о р қ у тл уг уй д и н
та ш қ а р и .
Байт:
Ул к и ш и н и қутлуғ эвд и н т а ш қ а р и с у р м а к к е р а к , 
Қ утлуг эв д ун ё дурур, я ъ н и к и , ў л ту р м а к к е р а к .
Б и р о в к и м , ёлгон сў зн и б и р о в га боглагай, ў з қ а р о бўлгон 
ю з и н ёқ л ағай , к а б и р а гу н о ҳ д у р -агар ч и м и қ д о р и ў ксук д ур.

---

Байт:
З а ҳ р н и н г о з э с а м и қ д о р и д оғи м уҳликдур,
И гн а н и н г н у ги з а и ф э р с а д о ғи к ў р қи лур.
Улки, с ў з н и б и р е р д и н я н а б и р е р г а еткургай , эл н и н г 
ў тган гу н о ҳ и н и ў з б у й н у ға и н д у р ғай . Н ам м о м л и қ ч и н су зга 
м аъм н уд ур. А гар зу ҳ у р эт га й -х а ё л қ и л к и , ёлгон с у зга не етгай . 
С у з т е р гу в ч и н и н г агар улуги, агар к и ч и ги -б и л к и э р у р л а р там у ғ 
ў т и н и н г тутруғи.
Байт:
К и м су зн и т е р и б а й тгу в ч и о ғзи га бергай ,
М о л и к ан и д у зах ў т и н и н г д у д и га тер гай .
Улки, ж у з қ у в в ат д а ъ в и с и и зҳ о р қи лм ас, гуёки, ҳ а қ н и н г
қ а в и й у л -м а ти н э р к а н и н б и л м ас. О д ам ек и , қ у вват х а ё л и н
к у н гл и га к е ч и р у р -т у ф р о ғе д у р к и м , е л у р ғо ч учурур. Д у н ё дор 
у л -ҳ аво д и сд у р в а а н г а ку н гу л б о ғл а м о қ қ а ғаф л ат б ои сдур. 
О л ам у м р д е к б е в а ф о д у р в а а н и н г д ав л ати га эъ ти м о д қ и л м о қ
х а т о .1
А д а б и ё т л а р
1. А ли ш ер Н ав о и й . М у к ам м а л а с а р л ар туплам и. 13 том . Т.
1997.
2. А ли ш ер Н ав о и й . М у к ам м ал а с а р л а р туплам и. 14 том . Т.
1998.
3. А л и ш ер Н ав о и й . В ақ ф и й я. Т. 1991.
4. А ли ш ер н а в о и й . Л и с о н у т т а й р . 11 том. Т. 1996.
5. Б.А ҳм едов. Н а в о и й за м о н д о ш л а р и хо ти р аси д а. Т. 1985.
6. Б .Ҳ асан о в. Н а в о и й а с а р л а р и уч у н қ и с қ а ч а луғат Т. 1993.
7. М .Ж у р а е в . Э л д е с а Н а в о и й н и Т. 1991.
8. Б .Ў ринб оев, А С о л и ев. Н о т и қ л и к м аҳ о р ати Т. 1984.
9. Н усратул ло А тоулло угл и Ж у м а ҳ у ж а . И сти қл о л ва о н а
т и л и м и з Т. 1998.
10. Н .М .М ал л аев. Ў з б е к а д а б и ё т и тар и х и . Т. 1976.
И . Р .Қ унгуров, Э .Б егм атов, Ё.Тожиев.^ Н у т қ м ад ан и я ти в а 
у сл у б и ят и а с о с л а р и Т. 1992.
Р.Қунгуров ва бошқалар Нутқ маданияти ва услубоят асослари. -Т. 1992. 22-23-24 - бетлар.

---

М У Н Д А Р И Ж А