Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

б и р
ф а к т г а таян м а, б ал к и к ў п м асал ал ар б илан и сб отла, 
су ҳ б атд о ш и н гн и б у н и ю р аги га я қ и н олиш га, ш у

---

н а р с а
ҳ а қ и д а
у й л аш га
в а
ҳ а қ и қ а т н и
и зл а ш га
и ш о н ти р .
7. 
А гар с у ҳ б ат д о ш и н г с е н и н г гап л ар и н гга э ъ т и б о р
б и л а н қ у л о қ со л аё тган бўлса, су ҳ б а т н и о х и р и га ч а
д ав о м э т т и р в а ҳ е ч н и м а н и с и р сакд ам а, л е к и н
у н и н г
э ъ т и б о р с и зл и г и н и
с е зс а н г, 
гап н и
б о ш қ а
м а в зу г а б у р .1
У и су р у лм ао л и й
К а й к о в у с . 
У н су р у л м ао л и й
К а й к о в у с
К асп и й
д е н г и зи н и н г
ж а н у б и й
қ и р ғо ғи д а
я ш аган
Г илон 
қаб и л ас и д ан д и р . У 412 - ҳ и ж р и й , 1021-1022 - м и л од и й й и л и д а 
м ай д а ф е о д а л оилас.ида туғилди. « Қ о б у сн о м а» н и 4 7 5 -ҳ и ж р и й , 
1082-1083 м и л о д и й й и л и д а я р атд и . Бу ҳ а қ д а К ай к о в у с асар и д а: 
«С ан а 475 д а б ош лади м » - д еб м аъ л у м о т б ер ад и . Б у д ав р д а
К ай к о в у с 63 ё ш д а були б, а н ч а ги н а к е к с а й и б қ о л ган эди, у
углига: 
« П и сар ам , 
м а н
п и р
ш удам» 
-
д еб
у зи н и н г
қ ар и ган л и ги д ан м а ъ л у м о т б ер а д и ва ў з а с а р и « Қ о б у сн о м а» н и
уғли га б аги ш лай д и .
«Қ обусном а» 44 б о б д ан и б о р а т булиб, б у л ар д ан т у р т б о б и
д и н и й х а р а к т е р д а д и р , қ о л ган 40 б о б и ҳ а ё т и й в о қ е а л а р н и
и ф о д а этади .
К ай к о в у с у з а с а р и д а ё ш л а р н и н г х у л қ - а т в о р и га ал о ҳ и д а 
эъ т и б о р берд и . У л а р га и н с о н п а р в а р б у л и ш н и , х а л қ қ а п ш р и н
м уом ала қ и л и ш н и таъ к и д л ад и . Ш ун и н гд ек, д у ст в а д у ш м ан га 
қа н д а й м у н о саб атд а б ў л и ш к а б и м а с а л а л а р н и ҳам а с а р и д а
ёр и т д и .2
Аб у Р ай х о н Б е р у н и й . Д ун ё м а д а н и я ти ва м а ъ н а в и я т и
т а р а қ қ и ё т и г а у л к а н ҳ и с с а қўш ган, ф а н т а р и х и д а ж у д а к а т т а и з
қ о л д и р ган қ о м у с и й о л и м л ар и м и зд ан я н а б и р и А б у Р а й х о н
М у ҳ ам м ад и б н А ҳм ад а л Б е р у н и й д и р . А бу Р ай ҳ о н Б ер у н и й , 
У .И .К ар и м о в н и н г таъ к и д л аш и ч а, 
м и л о д и й 973 
~ 
й и л н и н г 
4 - с е н т я б р и д а (ҳ и ж р и й 3 6 2 -й и л з у л ҳ и ж ж а о й и н и н г 2 - кун ида) 
Х о р а зм н и н г қ а д и м и й п о й т а х т и Қ и я т д а тавал л у д топди. 1009- 
1017 ~ й и л л ар д а Х о р а зм ш о ҳ А б у-л-А б бос М а ъ м у н и б н М аъ м у н
с а р о й и д а х и зм а т қ и л и б , к а т т а о б р у - э ъ т и б о р қ о зо н ган . 1017 
й и лд а М аҳм уд Ғ а зн а в и й Х о р а зм н и
б о си б олган д ан
сўнг 
^ .о р азм д аги б и р қ а н ч а о л и м л ар қ а т о р и Б е р у н и й ҳ ам Г азн ага 
йул о л и ш га м а ж б у р бўлди в а у м р и н и н г о х и р и га қ а д а р ш у е р д а
и ж о д қилди.

---

У ў з д ав р и д а ги б а р ч а ф а н со ҳ ал а р и б ў й и ч а қалам тебрати б , 
150 д ан о р т и қ а с а р қ о л д и р д и . Б и згач а ети б к ел ган а с а р л ар и
о р а с и д а
«Х ронология», 
«Ҳ индистон», 
«Геодезия», 
«М и н ералоги я», 
« М асъ уд қон уни» ҳ ам д а «С айдана» ном и 
б и л ан м аш ҳ у р б ўлган «К и тоб а с -с а й д а н а ф и-т^гибб» асар л ар и
т ад қ и қ о т ч и л а р т о м о н и д ан м ах су с ў р ган и л д и в а араб, рус, 
и н гли з, н ем и с ва б о ш қ а т и л л ар га т а р ж и м а қ и л и н и б, н аш р
эт и л д и .1
М аҳ м у д
Қ о ш га р и й . 
Т и л ш у н о с л и к
т а р и х и д а
М аҳм уд
Қ о ш га р и й сал м о қ л и ў р и н эгаллайди . У ти л ш у н о сл и к н и н г ж у д а
к ў п со ҳ а л а р и б ў й и ч а қ а л ам теб р атд и . Қ и ё с и й - тар и х и й
т и л ш у н о с л и к н и н г о таси , ф о н е т и с т - ф он ол ог, лекси колог, 
л е к с и к о г р а ф , ту р к и й т и л л ар с а р ф в а н а ҳ в и л м и н и н г асо сч и си
сан ал ад и .
С .М у тали б о в та ъ к и д л аган и д ек , М аҳ м у д Қ о ш гар и й я р атган
« Д ево н у л у гати т турк» а с а р и ф а қ а т ў ш а д авр у ч у н ги н а к а т т а
в о қ е а б ў ли б қо л м ай , б у гу н ги т у р к о л о ги я ф а н и уч ун ҳ ам ў з 
қ и м м ат и н и сақ л а б к ел м о қ д а. У ҳ а қ л и р а в и ш д а ту р ко л о ги я 
ф а н и н и н г а с о с ч и с и ҳ и с о б л а н а д и .2
М аҳ м у д Қ о ш ға р и й н и н г ҳ а ё т и ҳ а қ и д а ж у д а о з м аълум отта 
эгам и з. У н и н г т ў л и қ и с м и М аҳм уд И б н -у л Ҳ у сай н И б н 
М у ҳ ам м ад -ал -Қ о ш гар и й д и р . М аҳм уд Қ о ш ға р и й н и н г тугилган 
й и л и а н и қ эм ас. Л е к и н «Д ево н » н и н г о х и р и д а б у «ки тоб
у м р и н и о х и р и га е т к а зга н и н и »
қ у и и д аги м и ср а л ар д а б аён
қилади:
«К уч ан ди бил аги м , егуди тилагим ,
Т и л и н д и б илаги м , т егр а б ан га р ж ар т и л у р » .
Л у ғат 
ё зи л га н д а
м у а л л и ф н и н г к е к с а й и б
қ о л ган л и ги н и
ҳ и с о б га о лсак, у XI а с р б о ш л ар и д а ту ги л ган д еб ҳ и со б л аш
м у м к и н .3
М аҳ м у д
Қ о ш ға р и й н и н г 
т у р к и й
ти л л а р га
б аги ш л ан ган
и к к и т а а с а р ё зг а н л и г и м аълум . У л ард ан б и р и « Ж а в о ҳ и р у н
н а ҳ в ф и л л у гати т ту р к» («Т урки й т и л л а р н и н г (си н такси си ) 
ж а в о ҳ и р л а р и » д еб , и к к и н ч и с и э с а « Д евон у л угати т турк» 
(«Т урки й с ў зл а р тўплам и») д е б аталади.
У н и н г 
се м а с и о л о ги я
с о ҳ аси д аги
ф и к р л а р и
ҳ ам
ж у д а 
қи м м атл и . У с ў зл а р н и н г м а ъ н о л а р и н и и зо ҳ л а б г и н а қолм ай, 
м а ъ н о ў зг а р и ш л а р и ю з ас и д а н ҳам н о з и к к у зат и ш л ар олиб 
б о р га н л и г и м аълум . М а ъ н о н и н г к ен гай и ш и , т о р а й и ш и ва
1 А-Нурмонов. У збек тилшунослигк тарихи, -T. 2002. 13-14 бет.
2 Қаранг. А-Нурмонов. Ўша асар, 26-28 - бетлар.
3 Қаранг. А.Нурмонов. Ўша асар. 26-28 бетлар.

---

м а ъ н о к ў ч и ш усу л л ар и б и л ан б и р га с ў зл а р д а ги о м о н и м и я ва 
с и н о н и м и я ҳ о д и са л ар и ҳам а с а р д а т и л га олинад и.
М а ҳ м у д
Қ о ш ғар и й н и н г 
б о ш қ а
т и л л а р д а н
с ў з 
о л и ш
м ас а л а с и д а ги
п о зи ц и я си
у н и
б и з н и н г
д ав р и м и зг а
я қ и н л а ш т и р а д и . 
Ч у н к и
М аҳ м у д
Қ о ш ға р и й
ту р м у ш д а 
и ш л ати л ад и ган асб о б ва б о ш қ а н а р с а л а р , ки й и м л а р , о вқатлар, 
д о р и л а р н о м л а р и с и ф а ти д а к и р г а н ч е т с ў зл а р н и з а р у р ва 
ф о й д ал и д еб ҳ и соб л аган , б ун дай с ў з л а р н и у з а с а р и г а ки р и т ган . 
А м м о о н а ти л и д а м а в ж у д бўлган с ў з л а р ў р н и д а ч ет сў зл ар д ан
ф о й д а л а н и ш н и за р а р л и д еб ҳ и со б л аган . М асал ан , ў гу зл а р н и н г
қ у м го н с ў зи ў р н и д а ф о р с ч а о ф т о б а с ў з и н и и ш л ати ш л ар и н и у
т а н ҳ и д қилади.
М аҳ м у д Қ огагар и й н и н г 
« Д ево н у л у га ти т турк» 
а с а р и
т а р и х и й д и ал ек то л о ги я учун, а й н и қ с а , қ и м м атл и м а т е р и а л в а
ф и к р л а р
б ер ад и . 
Б у
м а т е р и а л л а р
ў з б е к
х а л қ т и л и н и н г
ш ак л л ан и ш и н и ё р и т и ш учун ж у д а ҳ а м м у ҳ и м д и р .1
« Д е в о н у л у гати т ту р к » н и н г а д а б и й қ и м м ат и ҳам б е н и ҳ о я
к а т т а д и р . У н да уч ю з га я қ и н ш е ъ р и й п а р ч а в а к ў п л аб м а қ о л
ҳ ам д а
ҳ и к м а тл и
сў зл ар
бўли б, 
ш о и р
б у н д ай
ш е ъ р и й
п а р ч а л а р га қ и с қ а -қ и с қ а ш ар ҳ л а р б е р а д и , х а л қ м а қ о л л а р и н и н г . 
м о ҳ и я т и н и
ёр и ти б , 
у л а р н и н г 
и ш л а ти л и ш
ў р н и н и
ҳам
к ў р сат ад и .
А рд ам б о ш и ти л2 - адаб ва ф а з и л а т н и н г б о ш и тил, д еб 
таъ к и д л ай д и .
А б у -л -Қ о си м М аҳм уд а з -З а м а ҳ ш а р и й . У н инг т ў л и қ и см и
А б у -л-Қ о си м
М аҳм уд
и б н
У м ар 
и б н
М уҳам м ад
(б аъ зи
м а н б а л а р д а А ҳмад) бўлиб, у ҳ и ж р и й 467 с а н а р а ж а б о й и н и н г
й и г и р м а е т т и н ч и с и д а ч о р ш а н б а к у н и (м илод ий ҳ и с о б д а 1075 -
й и л к и н г 19 - м арти да) Х о р а зм н и н г к а т т а қ и ш л о қ л а р и д ан б и р и
З а м а х ш а р д а
таваллуд
то п ган
ва 
ш у
б о и с д а н
ҳ ам
аз 
З а м а х ш а р и й тах ал л у си н и о л ган .3
А з -З а м а х ш а р и й н и н г о т а си у н ч а л и к б а д ав л ат эм асд и . Л е к и н
ў з д а в р и н и н г саводли , а н ч а тақ во д о р , д и ё н а т л и к и ш и с и бўлган, 
а к с а р в а қ т и н и Қ у р ъ о н и к а р и м т и л о в а т и в а т о а т - и б од ат б и лан
ў т к а зи б , З а м а х ш а р д а г и бир м а с ж и р д а и м о м л и к ҳам қи лган . У 
х у л ҳ - ат в о р и ях ш и , ш и р и н с у х а н в а го я тд а м у р у вватл и к и ш и
бўли б, б у ф а з и л а т и би лан э л о р а с и д а к а т т а о б р ў - эъ ти б о р
1 С.Усмонов. Умумий тилшунослик. -T. 1972. 50-52 бетлар.
3 Н.М.Маллаев. Ўэбек адабиёти тарихи. -T. 1976. 107 - бет.
5 Абу-л.Қосим М аҳмуд аз Зам ахптрий. Н озик нборалар, -T. 1992. 4-бет.

---

топган. А з - З а м а ҳ ш а р и й н и н г о н а с и ҳам гоятда тақ во д о р ва 
д и н д ор аёл лар д ан ҳ и с о б л а н г а н .1
А з-З а м а х ш ар и й д ас т л а б к и б и л и м н и о н а ю р ти З ам аҳ ш ар д а 
ў з д а в р и н и н г ў қ и м и ш л и ки ш и л ар и д ан с а н ал ган отаси дан
олади. У н инг ш ах си й ҳ а ё т и г а д о й р м аъ л у м о тл ар д ан я н а ш у 
н а р с а м аълум ки, у н и н г б и р о ёғи бўлмай, ёғоч о ё қ д а ю рган. 
М ан б а л ар д а ч ў л о қ л и ги н и н г с аб аб л ар и ҳ а қ и д а ҳ ам т у р л и -
т у м ан
р и в о я т л ар
к ел т и р и л ад и . 
Т ар и х ч и л ар д ан
б аъ зи л ар и , 
қ а ҳ р а т о н қ и ш д а с о в у қ олганлигидан, д еб ёзс а , ай ри м лари , 
б олали ги да отдан й и қ и л га н дей ди , я н а б о ш қ аси ёш л и ги д а бир 
н о ж ў я и ш қи л и б қ ў й га н л и ги учун о н а с и н и н г қ а р г и ш к га
учраган, д еб ёза д и .2
А м м о 
ё ш л и ги д ан
и л м га ҳ а в ас м ан д М аҳ м у д
олди нига 
Х о р азм д а - Мадрас ада, к е й и н ч а л и к Б у х о р о д а ҳ ам д а донги 
к ет ган м а д р ас ал ар д а т а ҳ с и л олади.
З а м а х ш а р и й д а в р и н и н г б у ю к олим и д а р а ж а с и г а кўтарилди. 
У ти лш ун осли к, адаб и ёт, ж ў ғр о ф и я , т а ф с и р , ҳади с, ф и к ҳ ва 
и л м и а л қ и р о а т га о и д эл л и к д а н о р т и қ ас а р л ар яр атд и . У ларни нг 
к ў п и б и зга ч а ети б кел ган .