|
Unli tovushlar faqat ovozdan iborat bo`lib , talaffuzda to`siqqa uchramaydi.
Ular: A: O: I: Е: U: O`:
Old qator unlilar - A: I: E:
Orqa qator unlilar - O: U: O`:
Undosh tovushlarning tarkibi ovoz va shovqindan iborat bo`lib, talaffuzda to`siqqa uchraydi.
O`zbek tilida 24 ta undosh tovush bor: B: B: G: D: J (portlovchi):J:(sirg`aluvchi): Z: Y: K: L: M: N: NG: P: R: S: T: F: X: Sh: Ch: Q: G`: H:
Undoshlar tasnifi.
Undosh tovushlar uch tomonlama tasnif qilinadi:
hosil bo`lish o`rniga ko`ra;
hosil bo`lish usuliga ko`ra;
ovoz va shovqin (un paychalari) ishtirokiga ko`ra.
Hosil bo`lish o`rniga ko`ra tasnifda undosh tovushning qaysi nutq a’zosida hosil bo`lishi nazarda tutiladi. Unga ko`ra lab undoshlari, til undoshlari va bo`g`iz undoshlari farqlanadi.
1. Lab undoshlari: B, P, M, B, F tovushlari. Shundan : B, P, M tovushlari lablarda hosil bo`lganligi uchun lab-lab; B, F tovushlari lab va tishda hosil bo`lganligi uchun lab-tish undoshlari deyiladi.
2. Til oldi undoshlari: D, J (portlovchi), J (sirg`aluvchi), Z, L, N, R, S, T, Sh, Ch.
3.Til o`rta undoshi: Y
4.Sayoz til orqa undoshlari: K, Ng, G.
5.Chuqur til orqa undoshlari: Q, G`, X.
6.Bo`g`iz undoshi: H:
Hosil bo`lish usuliga ko`ra. Bunda o`pkadan kelayotgan havo oqimining to`siqdan qay tarzda o`tishi nazarda tutiladi va quyidagi turkumlarga ajraladi:
1.Sof portlovchilar. Bunda og`iz bo`shlig`idagi nutq a’zolarining juftlashishi asosida to`siq hosil bo`ladi va to`siq zich yopiladi. Havo oqimi ushbu to`siqqa urilib, portlashi natijasida tovush hosil bo`ladi. Ularga B, G, D, K, P, Q tovushlari kiradi.
2. Qorishiq portlovchilar. Bunday tovushlarning tarkibi bitta portlovchi va bitta sirg`aluvchi tovush qorishishidan iborat bo`ladi. Unga J, Ch undoshlari kiradi. J qorishiq portlovchi undoshi tarkibida D (portlovchi) va J (sirg`aluvchi) tovushlari, Ch qorishiq portlovchi undoshi tarkibida T (portlovchi) va Sh (sirg`aluvchi) tovushlari qorishgan.
3.Sirg`aluvchi undoshlar. Bunda nutq a’zolari juftlashadi, lekin jipslashmaydi, to`siq zich yopilmaydi. Havo oqimi tor oraliqdan sirg`alib chiqadi. Ularga J(sirg`aluvchi),B, F, Z, S, L, R tovushlari kiradi. Bulardan L - yon tovush, R - titroq tovush deb ham yuritiladi.
4.Portlovchi - sirg`aluvchilar (burun tovushlari). Bu tovushlar hosil bo`lishida og`iz bo`shlig`i a’zolarida to`siq zich yopiladi va undosh og`izdan portlab, burundan sirg`alib chiqadi. Bularga M, N, NG undoshlari kiradi.
Un paychalarining ishtirokiga ko`ra nutq tovushlarining jarangli va jarangsiz turlari farqlanadi.
Jarangli – B, G, D, Z, G`, J, J, B, L, M, N, Ng, R, Y.
Jarangsiz - F, K, T, S, X, Ch, Sh, P, Q, H.
L, M, N, Ng, R, Y tovushlari sonorlar deb ham yuritiladi. Sonor tovushlar tarkibidagi ovoz miqdori kuchli bo`ladi.
BO`G`IN
Bo`g`in - bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar yig`indisidir. Bo`g`in ko`chirish va bo`g`inga ajratish hodisalarini farqlash lozim. Bo`g`inga ajratish fonetik hodisa bo`lib, unda so`z talaffuzidagi havo zarblari asosida ajratiladi. Bo`g`inning asosini unli tovush tashkil qiladi. O`zbek tilida bo`g`inning quyidagi shakllari mavjud:
bir unlidan iborat bo`g`in: o-ta, a-na;
bir unli va bir undoshdan iborat bo`g`in: bo-la, ti-la:
ikki undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: tas-diq, mak-tab;
uch undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: port-lash, g`isht-ni;
to`rt undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: trans-port, sport-chi.
BO`G`IN TURLARI. So`zning qanday tovush bilan tugashiga ko`ra bo`g`inlarning ochiq bo`g`in va yopiq bo`g`in turlari farqlanadi.
Ochiq bo`g`in- bir unlidan iborat yoki unli bilan tugagan bo`g`indir: a-ra-va, mu-o-ma-la, ma-na, Bu-xo-ro.
Yopiq bo`g`in- undosh bilan tugagan bo`g`indir: ach-chiq, is-siq, mak-tab.
So`zlarning qanday tovush bilan boshlanishiga ko`ra berkitilgan va berkitilmagan bo`g`in turlari farqlanadi.
Berkitilgan bo`g`in - undosh bilan boshlangan bo`g`indir: pi-choq.
Berkitilmagan bo`g`in- unli bilan boshlanuvchi bo`g`indir: E’-zo-za, ma-o-rif.
Bo`g`inga ajratish: Zul-fi-ya
Bo`g`in ko`chirish: Zul-fiya
Do'stlaringiz bilan baham: |
