Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги



Download 1,27 Mb.
bet7/187
Sana22.08.2021
Hajmi1,27 Mb.
#153056
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   187
Bog'liq
ona tili

Unli tovushlar faqat ovozdan iborat bo`lib , talaffuzda to`siqqa uchramaydi.

Ular: A: O: I: Е: U: O`:

Old qator unlilar - A: I: E:

Orqa qator unlilar - O: U: O`:

Undosh tovushlarning tarkibi ovoz va shovqindan iborat bo`lib, talaffuzda to`siqqa uchraydi.

O`zbek tilida 24 ta undosh tovush bor: B: B: G: D: J (portlovchi):J:(sirg`aluvchi): Z: Y: K: L: M: N: NG: P: R: S: T: F: X: Sh: Ch: Q: G`: H:



Undoshlar tasnifi.

Undosh tovushlar uch tomonlama tasnif qilinadi:



  1. hosil bo`lish o`rniga ko`ra;

  2. hosil bo`lish usuliga ko`ra;

  3. ovoz va shovqin (un paychalari) ishtirokiga ko`ra.

Hosil bo`lish o`rniga ko`ra tasnifda undosh tovushning qaysi nutq a’zosida hosil bo`lishi nazarda tutiladi. Unga ko`ra lab undoshlari, til undoshlari va bo`g`iz undoshlari farqlanadi.

1. Lab undoshlari: B, P, M, B, F tovushlari. Shundan : B, P, M tovushlari lablarda hosil bo`lganligi uchun lab-lab; B, F tovushlari lab va tishda hosil bo`lganligi uchun lab-tish undoshlari deyiladi.

2. Til oldi undoshlari: D, J (portlovchi), J (sirg`aluvchi), Z, L, N, R, S, T, Sh, Ch.

3.Til o`rta undoshi: Y

4.Sayoz til orqa undoshlari: K, Ng, G.

5.Chuqur til orqa undoshlari: Q, G`, X.

6.Bo`g`iz undoshi: H:

Hosil bo`lish usuliga ko`ra. Bunda o`pkadan kelayotgan havo oqimining to`siqdan qay tarzda o`tishi nazarda tutiladi va quyidagi turkumlarga ajraladi:

1.Sof portlovchilar. Bunda og`iz bo`shlig`idagi nutq a’zolarining juftlashishi asosida to`siq hosil bo`ladi va to`siq zich yopiladi. Havo oqimi ushbu to`siqqa urilib, portlashi natijasida tovush hosil bo`ladi. Ularga B, G, D, K, P, Q tovushlari kiradi.

2. Qorishiq portlovchilar. Bunday tovushlarning tarkibi bitta portlovchi va bitta sirg`aluvchi tovush qorishishidan iborat bo`ladi. Unga J, Ch undoshlari kiradi. J qorishiq portlovchi undoshi tarkibida D (portlovchi) va J (sirg`aluvchi) tovushlari, Ch qorishiq portlovchi undoshi tarkibida T (portlovchi) va Sh (sirg`aluvchi) tovushlari qorishgan.

3.Sirg`aluvchi undoshlar. Bunda nutq a’zolari juftlashadi, lekin jipslashmaydi, to`siq zich yopilmaydi. Havo oqimi tor oraliqdan sirg`alib chiqadi. Ularga J(sirg`aluvchi),B, F, Z, S, L, R tovushlari kiradi. Bulardan L - yon tovush, R - titroq tovush deb ham yuritiladi.

4.Portlovchi - sirg`aluvchilar (burun tovushlari). Bu tovushlar hosil bo`lishida og`iz bo`shlig`i a’zolarida to`siq zich yopiladi va undosh og`izdan portlab, burundan sirg`alib chiqadi. Bularga M, N, NG undoshlari kiradi.

Un paychalarining ishtirokiga ko`ra nutq tovushlarining jarangli va jarangsiz turlari farqlanadi.

Jarangli – B, G, D, Z, G`, J, J, B, L, M, N, Ng, R, Y.

Jarangsiz - F, K, T, S, X, Ch, Sh, P, Q, H.

L, M, N, Ng, R, Y tovushlari sonorlar deb ham yuritiladi. Sonor tovushlar tarkibidagi ovoz miqdori kuchli bo`ladi.

BO`G`IN

Bo`g`in - bir havo zarbi bilan aytiluvchi tovush yoki tovushlar yig`indisidir. Bo`g`in ko`chirish va bo`g`inga ajratish hodisalarini farqlash lozim. Bo`g`inga ajratish fonetik hodisa bo`lib, unda so`z talaffuzidagi havo zarblari asosida ajratiladi. Bo`g`inning asosini unli tovush tashkil qiladi. O`zbek tilida bo`g`inning quyidagi shakllari mavjud:



  • bir unlidan iborat bo`g`in: o-ta, a-na;

  • bir unli va bir undoshdan iborat bo`g`in: bo-la, ti-la:

  • ikki undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: tas-diq, mak-tab;

  • uch undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: port-lash, g`isht-ni;

  • to`rt undosh va bir unlidan iborat bo`g`in: trans-port, sport-chi.

BO`G`IN TURLARI. So`zning qanday tovush bilan tugashiga ko`ra bo`g`inlarning ochiq bo`g`in va yopiq bo`g`in turlari farqlanadi.

Ochiq bo`g`in- bir unlidan iborat yoki unli bilan tugagan bo`g`indir: a-ra-va, mu-o-ma-la, ma-na, Bu-xo-ro.

Yopiq bo`g`in- undosh bilan tugagan bo`g`indir: ach-chiq, is-siq, mak-tab.

So`zlarning qanday tovush bilan boshlanishiga ko`ra berkitilgan va berkitilmagan bo`g`in turlari farqlanadi.



Berkitilgan bo`g`in - undosh bilan boshlangan bo`g`indir: pi-choq.

Berkitilmagan bo`g`in- unli bilan boshlanuvchi bo`g`indir: E’-zo-za, ma-o-rif.

Bo`g`inga ajratish: Zul-fi-ya

Bo`g`in ko`chirish: Zul-fiya


Download 1,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   187




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish