Олий ва ¤рта махсус таълим вазирлиги

FRAZEOLOGIYA

Tilshunoslikning iboralarni o`rganuvchi bo`limidir. Iborada bir necha so`z birgalikda bitta turg`un birikmani hosil qiladi va bitta so`zga teng keladigan bitta ko`chma ma’noni anglatadi: aravani quruq olib qochmoq – «aldamoq», qo`li ochiq – «saxiy».

Iboralarni o`z o`rnida (ma’nosi)da qo`llangan erkin so`z birikmalaridan farqlash lozim: Kaltak zarbidan boshini shishirdi - o`z ma’nosida qo`llangan.

Nima qilishini bilmay boshi shishdi - ko`chma manoda qo`llangan ibora.

Iboralarda so`zlar ma’noviy butunlik uchun birlashgan – yaxlitlangan bo`ladi va bitta lug`aviy ma’no anglatadi. Iboralar bitta lug`aviy birlik sifatida qaraladi, lug`atlarda so`zlar qatorida beriladi, chunki ular ham so`zlar kabi ma’no ifodalaydi. Masalan, ko`zini yog` bosgan iborasi – «mag`rurlangan», yog` tushsa yalaguday iborasi – «toza», to`nini teskari kiyib olmoq iborasi - «qaysarlik qilmoq» ma’nosini beradi. Iboralar fikrni obrazli tarzda ifodalashga xizmat qiladi.

Iboralar ham xuddi so`zlar kabi omonim, sinonim, antonim bo`la oladi. Omonim iboralar shaklan bir xil, ma’nolari esa turlicha bo`lgan iboralardir. Masalan:

o`lmoq

k o`z yumoq e’tibor bermaslik.

Quyidagi omonim iboralarning ma’nolarini qiyoslang: boshiga ko`tarmoq, so`z bermoq, qo`l ko`tarmoq.

Sinonim iboralar shaklan har xil bo`lsa ham bir-biriga yaqin ma’noli iboralardir: hafsalasi pir bo`lmoq, tarvuzi qo`ltig`idan tushmoq: og`zi qulog`ida, og`zining tanobi qochgan, boshi ko`kka yetgan.

Antonim iboralar xuddi so`zlar kabi zid ma’noli iboralardir: boshi ko`kka yetmoq – tarvuzi qo`ltig`idan tushmoq, yulduzni benarvon uradigan – qo`y og`zidan cho`p olmagan.

6.Atamalar – terminlar ma’lum sohaga oid bitta aniq tushunchani bildiruvchi so`zlar. Tilshunoslikka oid terminlar: o`zak, sintaksis, morfologiya, hol, kelishik, morfema.

7. Jargon va argolar – ma’lum dunyoqarashdagi guruhdagi kishilar nutqida qo`llanuvchi so`z va iboralar: mullajiring – pul, ko`k – dollar, qaychi – revizor.

Bular noadabiy qatlamga mansub so`zlardir.