Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ҳ. П. Абулқосимов, М.Ҳ. Абулқосимов иқтисодиёт қисқача изоҳли луғат «noshirlik yog‘dusi»

Фирма ички тузилишининг вариантлари: 
Унитар ту
-
зилма –
ҳукмронлик муносабатларининг максимал даража
-
да марказлашувини назарда тутади.
 
Барча асосий қарорлар 
«принципал» томонидан қабул қилинади, унинг ўзи назорат
-
ни ҳам амалга оширади. Агар «агентлар» фаолиятини назо
-
рат қилиш ҳуқуқи бошқаларга ўтказилса, у ҳолда функцио
-
нал белги бўйича – функционал бўлинмалар бошлиқларига: 
сотиш бўлими бошлиғи, бош муҳандис, бош бухгалтер ва 
ҳ.к.га берилади. Шундай қилиб, функционал бўлинмалар 
раҳбарлари бир вақтнинг ўзида фирма раҳбариятига нисба
-
тан «агентлар» бўлиб, топшириқларнинг бевосита ижрочи
-
ларига нисбатан эса – «принципал» ҳисобланади. Унитар 
ташкилотда «принципал-агент» муаммосини ҳал этишнинг 
ягона варианти назорат қилишнинг янги, паст харажатлари 
билан боғлиқ усулларини ишлаб чиқиш асосида назорат
-
ни кучайтиришдан иборат. 
Холдинг тузилмаси
– қарорлар 
қабул қилиш ва «агентлар» ҳаракатлари устидан назорат 
қилиш жараёнини имкон қадар марказлашган тизимдан 
чиқаришни ўзида намоён этади. Амалда «принципал» фақат 
молиявий оқимларни ва «агентлар» фаолиятининг молия
-
вий натижаларини назорат қилиш ваколатини ўзида сақлаб 
қолади. «Агентлар» барча қарорларни қабул қилишда чет
-
да қолади, фойдани тақсимлаш тўғрисидаги қарор бундан 
мустасно. Бошқача айтганда, «принципал» «агентлар» фа
-
олиятини бевосита эмас, балки «агентлар» мусобақасини 
ташкил этиш орқали назорат қилади. Холдинг тузилмаси 
хатто бир фирманинг бўлинмалари ўртасида тўғридан тўғри 
рақобатни ҳам истисно этмайди. Таъкидлаш лозимки, хол
-
динг бўлинмалари даражасида «принципал» (бир вақтнинг 
ўзида фирма раҳбарияти учун «агент» ҳисобланган бўлинма 
бошлиғи) ва «агент» ўртасидаги муносабатларнинг унитар 
хилини ҳам учратиш мумкин. 
Мультидивизионал тузилма
– маҳсулотнинг хили, савдо маркасига қараб ёки жуғрофий 

---

368
белги бўйича ўз харажатини қоплаш ва ўзини ўзи молиялаш 
тамойили асосида фаолият кўрсатувчи ярим мухтор ишлаб 
чиқариш бўлинмаларини ташкил этишни назарда тутади. 
Мультидивизионал тузилма унитар ва холдинг тузилмала
-
рининг ўзига хос синтези ҳисобланади. Ҳақиқатдан ҳам, 
унда (масалан, янги маҳсулот ишлаб чиқариш тўғрисида) 
стратегик
қарорларни қабул қилишнинг марказлашти
-
риш тамойили сақланиб қолган ва айни пайтда 
тезкор
на
-
зорат ва бошқарув марказлашмаган. Шу тариқа дивизион
-
лар («агентлар»)нинг ўз молиявий харажатини қоплаш та
-
мойили уларга ўз фаолиятидан олинадиган даромадларда 
иштирок этиш имконини беради, лекин фирма раҳбарияти 
(«принципал») бунда фирманинг мақсадлари ва вазифала
-
рига мувофиқ бўлинмалар фойдасининг бир қисмини қайта 
тақсимлаш ҳуқуқини сақлаб қолади. Саноат кластерлари ва 
трансмиллий компаниялар мультидивизионал тузилма та
-
мойилларини амалда қўлловчи корхоналарга мисол бўлади. 
А
ралаш тузилма,
агар бўлинмалардан бири худди унитар 
корхонадаги каби фирма раҳбарияти томонидан тўлиқ на
-
зорат қилинса, иккинчи бўлинма холдингдаги каби фирма 
раҳбариятига молиявий жиҳатдан қарам бўлса, учинчи бў
-
линма эса операцион мустақилликка эга бўлиб, мультидиви
-
зионал тузилмадаги каби ўз харажатини қоплаш тамойили 
асосида фаолият кўрсатган тақдирда, юзага келади.