Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети “ИҚтисодиёт назарияси” кафедраси

13-мавзу. Лойиҳаларда ноаниқлик ва қалтисликни таҳлили


1.Лойиҳаларда ноаниқлик ва қалтислик тушунчалари.
Лойиҳаларда ноаниқлик ва қалтисликларни аниқлаш ва уларни бошқариш уларни ҳар бир босқичида жуда муҳимдир.
Биз хохламаган нарсанинг, воқеанинг содир бўлиш еҳтимолини қалтислик деб атаймиз. Инвестиция лойиҳалари учун қалтислик – бу лойиҳаларда кўзда тутилган мақсадларга эришмаслик еҳтимолидир. Бунинг натижасида инвесторларнинг лойиҳани молиялаштиришга бўлган қизиқиши пасаяди ёки лойиҳа умуман қизиқтирмай қолиши мумкин.
Иқтисодий қалтислик дэганда пул кўринишида ифодаланиши мумкин бўлган турли зарарларнинг юзага келиш еҳтимоллиги тушунилади.
Улар қуйидагича бўлиши мумкин:

• 
  Зарар кўриш хавфи, еҳтимоллиги мавжуд.Қайсидир маҳсулотни ишлаб чиқариш зарар келтириши мумкин; Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирози шароитида хатто энг йирик халқаро компаниялар ҳам баъзи соҳаларини ёки маҳсулотларини ишлаб чиқаришни тўхтатиб қўйди, уни ўрнига экологик соф ва тан - нарҳи арзон маҳсулотлар ишлаб чиқаришга утдилар.
  
• 
  Ноаниқлик, олдиндан кўра билиш имконияти йўқлиги. Яъни бозорнинг ўрганилмаганлиги ёки бошқа сабаблар туфайли маълум бир лойиҳа учун якуний молиявий натижа қандай бўлишини олдиндан айтиш қийин бўлади.
  

Фирмада рўй бериши мумкин бўлган қалтисликлар турли хил, лекин асосан уларнинг икки тури кўрилади:

1. 
   Молиявий қалтисликлар.
   
2. 
   Фирма хўжалик фаолияти билан боғлиқ қалтисликлар.
   

2. Қалтисликларни бошқариш усуллари.
Қалтисликларни бошқаришнинг кўп қўлланиладиган аниқ усуллари қуйидагилар:

1. 
   Қалтисликдан қочиш ёки инкор қилиш (Риск авоиданcе). Компаниялар ишида қочиш мумкин бўлмаган катта қалтисликлар мавжуд бўлади. Бундай қалтисликларни бироз камайтириш мумкин, аммо бу уларнинг таъсир кучини камайтирмайди.
   
2. 
   Қалтисни ўзига олиш (Риск ассумптион). Унинг моҳияти – зарарларни хусусий молиявий имкониятлар асосида қоплашдир.
   
3. 
   Қалтисликни олдини олиш (Лосс превентион). Бу усулда улар юзага келиши еҳтимолини камайтиришга қаратилган тадбирлар қилинади.
   
4. 
   Зарарни камайтириш (Лосс редуcтион). Бу усулнинг моҳияти зарарларни камайтиришга қаратилган.
   
5. 
   Суурталаш (Инcуранcе). Бу усул қалтислик бошқарувида энг кўп қўлланиладиган усуллардан биридир.
   
6. 
   Ўз-ўзини суурта қилиш (Селф-инсуранcе) усули яъни зарарларни қоплашга қаратилган шахсий суурта фондларини тузишга қаратилган.
   
7. 
   Қалтисликни бошқага ўтказиш (Риск трансфер) усули шуни англатадики фирма ўзидаги еҳтимолий қалтислик , зарарни бошқа фирмага ўтказади.