Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya

integrats
i- 
yalash ko‘zga tashlanadi.  Bu tendensiyalar ko‘rishda nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning  psixologik  tavsifiga  ta’sir  o‘tkazadi,  ko‘rish  patologiyasi 
turli  shakllarining bolalar psixik  rivojlanishiga ta’sir darajasi va  ku- 
chini,  shuningdek,  yakka  tartibda  ishlaganda  va  maxsus  korreksi­
yalash  mashg‘ulotlarida  ularni  kompensatsiyalash  imkoniyatlarini 
belgilaydi.
Ko‘rishda  nuqsoni  bo‘lgan  bolalarning  yuqori  psixik  maqomi- 
ni  shakllantirish  amaliyoti  ko‘rsatadiki,  umumiy  psixologiyaning 
asosiy  metodologik  tamoyillari:  determinizm,  ong  va  faoliyat  birli- 
gi,  psixikaning  faoliyatda  rivojlanishi  tamoyillari  tiflopsixologiyada 
ham  konkretlashtiriladi.
Ko‘rishda  nuqsoni  bo‘lgan  bolalar  rivojlanishini  ijtimoiylik  va 
biologiklik  belgilaydi.  A.I.Zotov  biologik  (tipologik,  yoshga  oid 
va  b.)  hamda  ijtimoiy  omillar  bilan  bir  qatorda  anomal  patologik, 
biologik  omillar  namoyon  bolishini  niqoblovchi,  qator  hollarda 
esa  buzib  ko‘rsatuvchi  omillarni  ajratdi.  A.G. Litvak  (Литвак  А.Г. 
Теоритические  вопросы  тифлопсихологии:  Учебное  пособие.
— Л.:  1973.  -с.  45),  unga  qo‘shilib,  ta’kidlaydiki,  ko‘zi  ojiz  va  zaif 
ko‘ruvchilarning  psixik  rivojlanishi  murakkab  o‘zaro  munosabat- 
larda  boigan  biologik,  anomal  va  ijtimoiy  omillar  yig‘indisi  bi­
lan  belgilanadi.  Bunda  olim  aniqlashtiradiki,  biologik  deganda 
tug‘ilishdagi,  irsiy,  tabiiy  nuqsonlar tushuniladi  hamda  nafaqat  ort- 
tirilgan,  balki  tug‘ma  nuqsonlarni  biologik  deb  bolmaydi  (Литвак 
А.Г. 
Теоритические  вопросы  тифлопсихологии: 
Учебное 
пособие.  — Л.:  1973.  -С.  49).
Ko‘zi  ojizlik  va  zaif ko‘ruvchilik  sabablari  tahlili  bu  qarashning 
u  qadar  mustahkam  emasligini  ko‘rsatadi.  Avval  aytilganidek,  92% 
zaif ko‘ruvchi!ik  va  88%  ko‘zi  ojizlik  tug‘ma  xarakterda,  ularning 
30%  dan  ortig‘i  irsiy  shakllarga ega.  Bunda bolalar ko‘zi  ojizligi  sa­
bablari  orasida  ko'rish  a’zosi  rivojlanishining  tug‘ma  anomaliyalari 
chastotasi  ortib  borishi  kuzatiladi.  Tug‘ma  ko'rish  patologiyasi
196

---

M.I.Zemsova  va  L.I.Solnseva  (1964)  ishlarida  60,9%,  A.I. Kaplan 
tadqiqotlarida  (1979)  75%,  L.I. Kirillova  ishlarida  (1991)  91,3%  va 
A.V. Xvatsova  ishlarida  (1995)  92%  zaif ko'ruvchi  va  88%  ko'zi  ojiz- 
larda  kuzatiladi.  I.L. Ferfilfaynda  esa  84,2%.
Irsiy  omillardan  tashqari,  ko'zi  ojiz  va  qisman  ko'ruvchi  bo­
lalarda  homilaning  embrional  rivojlanish  davrida  ta ’sir  etadigan 
tashqi va ichki  salbiy omillar natijasida ko'rish a’zosining rivojlanish 
anomaliyalari  mavjud.  Bu  —  homiladorlikning  patologik  kechishi, 
ona  boshidan  kechirgan  virusli  kasalliklar,  toksoplazmoz,  qizilcha 
va boshqalar.
Shunday  qilib,  amalda  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalarning 
psixik  rivojlanishini  belgilaydigan  anomal  omillar  biologik  omil­
lar tushunchasiga  kiradi  va  ijtimoiylari  bilan  birga  zaif ko'ruvchi  va 
ko'zi  ojiz  bolalar rivojlanishining borishini  belgilaydi.
Ko'zi  ojiz  va  zaif ko'ruvchi  bolalarning  rivojlanish  xususiyatlari 
bilan bog'liq tadqiqotlar o'tgan asrning  80—90-yillaridagi rus defek- 
tologiyasi  asoschilari  L.S. Vigotskiy,  A.R. Luriya,  M.M.Zemsova, 
A.G.Litvak,  A.I. Zotov  nazariyasiga  tayanadi  va  korreksion  ta’lim 
va  tarbiya  jarayonida  bu  toifadagi  bolalarni  kompensator  rivojlan- 
tirishga  yo'naltirilgan.  Bugungi  kun  tiflopsixologiyasining  asosiy 
muammosi  (L.I.Solnseva,  A.G.Litvak,  I.S.Morgulis)  rivojlana- 
yotgan,  psixik  jarayonlar  va  shaxsning  qirralari  shakllanishida 
ko'rishning chuqur buzilishi  natijasida  yuzaga keladigan  og'ishlarni 
bartaraf  etishga  qodir  bo'lgan  insonning  potensial  imkoniyatlari­
ni  o'rganish  sanaladi.  Zamonaviy  tiflopsixologlar  nuqtayi  naza- 
rining  o'ziga  xosligi  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan  bolalarning  psixik 
rivojlanishini  anomal  organizm  (inson  ayiruv  ko'rish,  ya’ni  zarar, 
zararli,  pasaygan)  emas,  balki  faol  rivojlanayotgan,  sensorikaning 
bevosita  nuqsonlarini  kompleks  vositalangan  bilish  faoliyati  bilan 
to'ldiradigan  shaxsning  rivojlanishi  sifatida  tushunadi.  Ko'rishda 
chuqur  nuqsoni  bo'lgan  bolalarning  kompensator  rivojlanishining 
o'ziga xosligi  psixik jarayonlar va  sifatlar ansamblida ko'zi ojizlik va 
zaif  ko'ruvchilikni  kompensatsiyalashni  ta ’minlaydigan  yangi  alo- 
qalarning  hosil  bo'lishida  o'z  ifodasini topadi.
Ko'rish  analizatori  faoliyatining  zararlanishi  chuqurligi  va 
xarakteri  sensor  tizim  rivojlanishiga  ta ’sir  o'tkazadi,  atrof-olamni
197

---

bilishning  yetakchi  tipini,  tashqi  olam  obrazlarining  modelligi, 
aniqligi  va  to‘liqligini  belgilaydi.  Tashqi  olamni  aks  ettirishning 
psixologik tizimi shu sababdan ko‘rish analizatori turlicha zararlan- 
ganda  turlichadir.  Ko‘rishda  nuqsoni  boigan  bolalar atrof-olam  bi­
lan tanishish,  faoliyatni  amalga  oshirish usullari  kabi uni bajarishni 
nazorat  qilish  usullariga  ko‘ra  ham  farq qiladi.
Ko‘rishda  nuqsoni  boigan bolalar  va  kattalarning  psixik  maqo- 
mida  nuqsonni  aniqlash vaqti katta  rol  o‘ynaydi.  Bu,  ayniqsa,  umu- 
man  ko'rmaydiganlarga taalluqli.
Adabiyotlar va amaliyotda ikki toifa: tug‘ma ko‘zi ojizlar va keyin 
ko‘r  bo lib   qolganlar  farqlanadi.  Tug'ma  butunlay  ko‘rmaydigan  va 
uch  yoshgacha  ko‘r  boigan  bolalar,  odatda,  ko‘rish  tasavvuriga 
ega  emas,  zero  erta  ko‘r  bolib  qolgan  bolalarda  ko‘rish  obrazlari 
saqlanib  qolmaydi  va  psixik  rivojlanish  jarayoni  cheklangan  sen­
sor  tizim  asosida  kechadi.  Ko‘rish  nuqsonining  erta  yuzaga  kelishi 
psixikaning  shakllanishiga  kuchli ta’sir ko'rsatadi.
Ko‘rish  qobiliyatining  nisbatan  keyin  buzilishi  ko‘r  bolib  qol- 
ganlarga  ko‘rish  asosida  shakllanib  ulgurgan  aloqalarni  bilish faoli- 
yatida  qollash  imkonini  beradi  va  nuqsonni  kompensatsiyalashda 
o‘zga tizimlarni  hosil  qiladi.
Shunday qilib,  ko‘rish  nuqsonining yuzaga kelish vaqti ko'rishda 
nuqsoni  boigan  bolalar  va  kattalarning  psixik  rivojlanishida  o‘ziga 
xos  omil  sanaladi.
Ko‘zi  ojizlik va ko‘rishning jiddiy buzilishi  rivojlanish jarayoniga 
salbiy  ta ’siri  bilish  faoliyatining  barcha  turlarida  oglshlarning  pay­
do  bolishi  bilan  bogliq  va  ko‘rish  nuqsoni  bolaning  rivojlanishiga 
ta ’sir etmaydigandek ko‘rinadigan  o‘rinlarda  ham  namoyon boiadi. 
Bu  olinadigan  axborot  miqdorining  kamayishi  va  uning  sifati 
o‘zgarishida  namoyon boiadi.  Miqdor o‘zgarishlari  hissiy bilish  so- 
hasida,  ko‘rish  hislari,  idroki va tasavvurining jiddiy  qisqarishi  yoki 
mutlaqo yo‘qligida namoyon boiadi,  bu tasavvur va xotira obrazlari 
shakllanish  imkoniyatlarini  cheklaydi.  Rivojlanishning  o‘ziga  xos 
sifat  xususiyatlari  nuqtayi  nazaridan  birinchi  galda  psixik  tizimlar: 
ularning  strukturalari,  tizim  ichida  aloqalar,  funksiyalar  va  muno- 
sabatlarning  shakllanish  xususiyatlarini  tilga  olish joiz,  analizator- 
lar o‘zaro munosabatlar tizimida sifat o‘zgarishlari boiadi,  obrazlar,
198

---

tushunchalar,  nutqning  shakllanish  jarayonida,  fikrlash  faoliyatida 
obrazlilik va tushunchaviylik nisbatida,  makonda  oriyentirlanish  va 
sh.k.  larda  o‘ziga  xos  xususiyatlar  yuzaga  keladi.  Jismoniy  rivoj' 
lanishda  —  harakatlar  aniqligi,  intensivligida  jiddiy  o‘zgarishlar 
bo‘ladi,  yurish  va  boshqa  harakat  aktlari  o'ziga  xos  ko'rinish  kasb 
etadi.  Demak,  bolada  o'zining,  juda  o'ziga  xos,  birlamchi  nuqson 
tufayli  rivojlanishning  turli  darajalarida  bo'lgan  jarayonlarni,  shu­
ningdek,  rivojlanishning  yangi  kompensator  yo'llari  asosida  uni 
korreksiyalashni  o'z  ichiga  olgani  bois  normal  rivojlanayotgan  bo­
laning biror tizimiga  struktura jihatidan  o'xshamaydigan  o'ziga xos 
psixologik tizimi shakllanadi.  Bundan ko'rinadiki,  ko'rishda nuqso­
ni  bo'lgan  bolalarda funksiyalararo  aloqalar ham boshqacha,  o'ziga 
xos amalga oshadi.  Shu sababli psixologik tizimning shakllanishi va 
rivojlanishi  ko'rishda  nuqsoni  bo'lgan bolalar bilan  olib boriladigan 
korreksion  ishlar  va  kompensator jarayonlar tizimini  shakllantirish 
bilan  bevosita  bog'liq.
I.M.Sechenovning ta ’kidlashicha:  inson ko'zi  8 xil toifadagi ma- 
teriyaning mavjud shakllarini ajrata olar ekan.  Bularga:  rang,  shakl, 
kattalik,  uzoqlik,  yo'nalish,  tana,  tinchlik va  harakat  kiradi.
S.L.Rubinshteynning ta ’kidlashicha,  «Ko'rish predmetlarni to'la 
idrok  etishga  imkon  beradi»1.  Ta’kidlab  o'tish  joizki,  insonning 
atrof-muhitni  bilishida  asosiy  analizator  ham  ko'zdir.
Ko‘rish  o‘tkirligi
Ko'rlar yoki total ko'rlarga hech qanday yorug'likni sezmaydigan- 
lar 0,04  gacha  kiradi  (salgina  yorug'likni  sezuvchilar).  Shuningdek, 
qisman  ko'rlar yoki  porsial ko'rlar  (yorug'lik va  qorong'ulikni  farq- 
lovchilar).  Shaklni  farqlovchilarning  ko'rish  o'tkirligi  0,005  dan
0,04  gacha  farqlanadi.  Ko'rish  maydonining  torayishi  ham  ko'rlik 
yoki  zaif ko'rishga  olib  kelishi  mumkin.
Tiflopsixologiya  fani  ko'rish  nuqsonli  bolalarni  faqat  o'rganish 
bilan  emas,  balki  bilish  sohasida,  ruhiy-hissiy  iroda,  psixosen- 
sor  sohasidagi  har  xil  kamchiliklarni  korreksiyalash,  to'g'rilash 
yo'nalishlarini  ham belgilab berishi  va  amalga  oshirishi  zarur.